De Zeventiende Eeuw. Jaargang 14

[p. 197]

Interdisciplinariteit en de economische en sociale geschiedschrijving van de Gouden Eeuw
Leo Noordegraaf

I

De economische geschiedschrijving en de daarmee direct verbonden beoefening van de sociale geschiedenis^1. kent in de negentiende eeuw twee belangrijke bloedgroepen. Enerzijds zijn er juristen en economen, ‘staathuishoudkundigen’, zoals ze toen meestal werden genoemd, die zich (al dan niet met de historische wetenschap als doel in zichzelf) met het verleden bezighouden.^2. Anderzijds zijn er historici met een letteren-achtergrond ofwel een filologische scholing, die vooral vanaf de laatste decennia van genoemde eeuw zich voor de economische geschiedenis blijken te interesseren.

Wat de eerste groep betreft: na 1870 was er in de zich snel in andere, natuurwetenschappelijk georiënteerde richtingen ontplooiende economische wetenschap steeds minder plaats voor historische beschouwingen en vergelijkingen. In de discussies en analyses raakte de tot dan toe in de economie toonaangevende Historische School op de achtergrond. Nog slechts een minderheid bleef zich voor Stufentheorieën en institutionele vraagstukken vanuit historisch perspectief interesseren, waarbij voor sommigen door inspiratie uit het historisch-materialisme de band met de geschiedenis extra betekenis kreeg.^3. In het geval dat deze economen hun -overigens ook al voor die tijd bescheiden - theoretische inzichten en statistische vaardigheden in historische uiteenzettingen wisten te verbinden met bronnenkritiek, filologische inzichten en tekstinterpretatie mag van interdisciplinariteit worden gesproken. De belangrijkste onder hen was ongetwijfeld de jurist en staathuishoudkundige N.W. Posthumus, de eerste hoogleraar in de economische geschiedenis in ons land.^4. Zijn proefschrift uit 1908 over de Leidse textielnijverheid in de middeleeuwen - nog steeds een standaardwerk - mag door de kritische verbinding van opvattingen uit de Historische School, het marxisme en archiefstudies als een eerste voorbeeld in Nederland van een gelukkige combinatie en integratie van diverse wetenschappen en methoden worden beschouwd.^5.

Waar we vanaf het einde van de vorige eeuw de hoofdstroom van de economen zich in rap tempo van de geschiedenis zien verwijderen en tot op de dag van vandaag meestal flink afstand zien bewaren, bespeuren we in de andere bloedgroep - de ‘filologen’ - juist een tegenovergestelde tendens. In de Letteren ontstond vanaf omstreeks 1890 een groeiende belangstelling voor de economische en sociale geschiedenis, een interesse die in de jaren '70 en '80 van onze eeuw zijn hoogtepunt zou bereiken.

In tegenstelling tot economen als Posthumus die poogden zich de bronnenkritiek e.d. eigen te maken, waren er voor de eeuwwisseling eigenlijk geen letteren-mensen die de grens met economische wetenschappen overschreden. Mijn indruk is dat deze historici geen weet hadden van wat de economische weten-

1. De term sociaal-economische geschiedenis wekt verwarring doordat in de economische wetenschap het begrip ‘sociale economie’ wordt gehanteerd; een term die een geheel andere betekenis heeft.

2. Ik vermoed dat een instrumentele, op toepassing van historische kennis in de actualiteit gerichte visie domineerde, maar veel is hierover nog niet bekend (zie L. Noordegraaf, ‘Werk in uitvoering. Een speurtocht naar economische geschiedschrijving in Nederland in de negentiende eeuw’, NEHA Bulletin. Tijdschrift voor Economische Geschiedenis in Nederland 7 (1993), p. 73-85).

3. L. Noordegraaf, ‘In de knop gebroken. Historisch-materialisme in de Nederlandse geschiedschrijving omstreeks 1900’, in: B. de Vries e.a. (eds), De kracht der zwakken. Studies over arbeid en arbeidersbeweging in het verleden. Amsterdam 1992, p. 168-192.

4. L. Noordegraaf, ‘Nicolaas Wilhelmus Posthumus, 1880-1960. Van gloeiend marxist tot entrepreneur’, in: L. Noordegraaf (ed.), Ideeën en ideologieën. Studies over economische en sociale geschiedschrijving in Nederland 1894-1991. Amsterdam 1991, dl 2, p. 727-751.

5. N.W. Posthumus, De geschiedenis van de Leidsche lakenindustrie. I. De middeleeuwen (veertiende tot zestiende eeuw). 's-Gravenhage 1908. In 1939 volgden nog twee delen over de zeventiende en achttiende eeuw.

[p. 198]

schap voor de geschiedbeoefening zou kunnen betekenen of zelfs de waarde van de economie-beoefening voor de geschiedwetenschap ontkenden, waardoor van interdisciplinariteit in de zin van toenadering tot of integratie met andere wetenschappen geen sprake was of kon zijn.^6.

6. Het gaat te ver om hier de al meer dan 100 jaar oude discussie tussen economen en ‘traditionele’ historici over de al dan niet verschillende aard van deze disciplines en de consequenties van de ingenomen standpunten voor het vormgeven van interdisciplinariteit weer te geven. Het eerste voorbeeld in Nederland van dit debat (althans voorzover mij bekend): H. Brugmans, ‘Bloei en verval van den Nederlandschen handel in de 17de en 18de eeuw’, Tijdschrift voor Geschiedenis, Land- en Volkenkunde 10 (1895), p. 265-285; T. Hettema, ‘De staathuishoudkunde en de geschiedenis. O.a. naar aanleiding van het artikel van Dr. H. Brugmans over den handel van Nederland in de 17de en 18de eeuw’, Idem 11 (1896), p. 133-141; H. Brugmans, ‘Nogmaals bloei en verval van den Nederlandschen handel’, Idem 11 (1896), p. 142-148.

II

Als we onder interdisciplinariteit echter ook grensoverschrijding vanuit het ene historische specialisme naar het andere of samenwerking tussen verschillende historische (sub)disciplines begrijpen, dan ligt het anders.^7. De historici die zich omstreeks 1900 op de economische en sociale geschiedenis stortten, waren nagenoeg allemaal geschoold in de politieke en institutionele geschiedenis en vandaaruit werd naar de economie en de daarbij behorende sociale verhoudingen gekeken. Iets soortgelijks geldt voor hun methode. Zij waren van huis uit meer gewend om te beschrijven dan te analyseren of te verklaren en dientengevolge mag hun economische geschiedschrijving ook dat stempel hebben.

Hoe men dit ook zou willen beoordelen, aan hun interdisciplinaire intenties behoeft niet te worden getwijfeld. ‘Dit wil ik vooropzetten, dat niets mij zoo machtig heeft geboeid als de innige samenhang, de hooge eenheid van alle deelen van het groote geheel. De scherpe afscheidingen tusschen de verschillende historische wetenschappen vallen weg,’ aldus in zijn oratie uit 1904 Hajo Brugmans, die, niet gehinderd door theoretische of praktische problemen van de integrale geschiedschrijving, bezien vanuit 1998 een grenzenloos optimisme aan een volstrekt onbekommerde naïviteit paarde.^8.

Zoals zo vaak in de ‘geschiedenis van de interdisciplinariteit’, bleef het onder deze historici grotendeels bij goedbedoelde intenties, al kan niet worden ontkend dat in het bijzonder in de handelsgeschiedenis werd gepoogd economische, politieke en institutionele facetten in elkaars verlengde te zien.

7. Zie voor de hier onderscheiden typen van interdisciplinariteit mijn inleiding op deze tijdschriftaflevering.

8. H. Brugmans, ‘Het belang der economische geschiedenis’, in: Noordegraaf (ed.), Ideeën en ideologieën, dl 1, p. 76; oorspr. 1904.

III

In de generatie na Brugmans knoopten sommigen van de in Letterenfaculteiten opgeleide historici - Z.W. Sneller is het beste voorbeeld^9. - wel aan bij noties uit Historische School. Ongetwijfeld zullen zij daarin zijn beïnvloed door Posthumus. Toenaderingspogingen van hun kant tot de dominerende scholen in de economie zijn mij echter niet bekend.^10. Eén van de weinige onderzoekers op het terrein van de zeventiende eeuw, zo niet de enige die in zekere mate wel van de economische wetenschap poogde te ‘leren’, was Posthumus. In de jaren '20 en '30 raakte hij bij het schrijven van de vervolgdelen van zijn Leidsche lakenindustrie en het werken aan zijn grote prijsgeschiedenis op de hoogte van de zich in de economische wetenschappen snel ontwikkelende conjunctuurtheorieën. In het door hem verzamelde kwantitatieve historisch materiaal meende hij allerlei cycli te kunnen onderscheiden.^11.

9. Z.W. Sneller, ‘De economische geschiedenis in hare betrekking tot economie en geschiedenis’, in: Noordegraaf (ed.), Ideeën en ideologieën, dl 1, p. 149-165; oorspr. 1939.

10. Sneller blijkt in 1939 wel economen als Marshall en Keynes te kennen, maar van integratie van hun opvattingen en methoden in zijn werk is geen sprake (Sneller, ‘De economische geschiedenis’).

11. Noordegraaf, ‘Nicolaas Wilhelmus Posthumus’, p. 744.

[p. 199]

Zoals gezegd hield het overgrote deel van de economen zich verre van de geschiedbeoefening. Als er onder hen al waren die historische studies ondernamen, dan valt daarin vaak moeilijk de hand van de economist te herkennen die theoretisch goed geschoold is en weet te analyseren en generaliseren met behulp van een daarvoor noodzakelijk eigen begrippenapparaat of methodiek. Eén van de weinige uitzonderingen op deze regel mag, mede gezien de betrekkelijke actualiteit van zijn object en aanpak, niet onvermeld blijven. Ik doel op de dissertatie van Van der Kooy over de Hollandse stapelmarkt.^12. Daarin worden theoretische economie en historisch onderzoek op stimulerende wijze met elkaar verbonden.

12. T.P. van der Kooy, Hollands stapelmarkt en haar verval. Amsterdam 1931.

IV

In de jaren '50 kreeg interdisciplinariteit een krachtige impuls door het werk van de historicus B.H. Slicher van Bath.^13. Slicher had middeleeuwse geschiedenis gestudeerd en was daarna gepromoveerd op het terrein van de nederzettingsgeschiedenis van oostelijk Nederland in de periode 500-1500. Na enkele jaren rijksarchivaris van Overijssel te zijn geweest werd hij benoemd tot hoogleraar in de sociale en economische geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 1956 ging hij naar Wageningen, waar hij - hij was er al tijdelijk buitengewoon hoogleraar - een gewoon hoogleraarschap in de agrarische geschiedenis aanvaardde. Hij had toen inmiddels zijn grote, baanbrekende studie over de geschiedenis van Overijssel gereed; een werk dat de waarde van de interdisciplinaire aanpak in beide hierboven gegeven betekenissen ondubbelzinnig demonstreert.^14.

Wat de integratie met andere wetenschappen dan de historische betreft knoopte Slicher vooral aan bij de tussen de wereldoorlogen ontwikkelde sociografie. De toepassing van de daar vigerende methoden op historisch materiaal leidde aldus tot een historische sociografie, waaronder men moest verstaan de studie van groepen en groepsverschijnselen in het verleden. Dit uitgangspunt leidde tot gedetailleerde beschrijvingen van thema's en aspecten die in de bestaande historiografie weinig of geen aandacht kregen. Goede voorbeelden hiervan zijn de demografie en de sociale stratificatie, inclusief de daarbij behorende kwantitatieve methoden technieken.

Opmerkelijk is overigens dat waar historici in de jaren '50 de sociografie omarmden, deze school door tal van sociologen in rap tempo werd verlaten.^15. Er ligt hier een aardige parallel met de betekenis van de Historische School voor de economische wetenschap en voor de economische geschiedschrijving in de laatste decennia van de vorige eeuw. Zoals gezegd: praktisch vanaf het moment dat de economen met hun kritiek op de School als katalysator andere richtingen insloegen, ontstond er onder de historici een warme belangstelling voor deze stroming.

Ook in de aard van de kritiek van de zich snel en met succes profilerende ‘deductieve’ economen en structureel-functionalistische sociologen liggen overeenkomsten. De Historische School en de sociografie werden te beschrijvend geacht. Tal van bezwaren werden er in beide wetenschappen tegen de als zeer gebrekkig ervaren theoretische basis, in het bijzonder tegen het inductief uitgangspunt, naar voren gebracht.

13. Over hem: J.M.G. van der Poel, ‘Bernard Slicher van Bath (geb. 1910)’, in: A.H. Huussen e.a. (eds), Historici van de twintigste eeuw. Utrecht/ Antwerpen 1981, p. 265-280.

14. B.H. Slicher van Bath, Een samenleving onder spanning. Geschiedenis van het platteland in Overijssel. Assen 1957.

15. L. Noordegraaf, ‘Sociologie-sociografie- sociale geschiedenis’, in: Theoretische Geschiedenis 5 (1978) 1, p. 16-27.

[p. 200]

Zo valt er nog veel meer aan kritische geluiden te beluisteren. We laten die voor wat ze zijn. Waar het hier om gaat is dat voor historici omstreeks de eeuwwisseling en in de jaren '50, hoe ‘pre’- of zelfs onwetenschappelijk de Historische School of sociografie ook mochten zijn, in beide richtingen door grensoverschrijding, samenwerking en integratie nieuwe gezichtspunten en onderzoeksresultaten mogelijk werden.

Naast aansluiting bij andere wetenschappen ging Slicher gebruik maken van andere historische specialismen dan de economische en sociale geschiedenis. Ik noem de historische demografie, de agrarische geschiedenis in engere zin, de rechtsgeschiedenis, enz.; later ook de cultuurgeschiedenis.^16.

De interdisciplinaire intenties van Slicher worden misschien nog wel het beste geïllustreerd door het onderzoeksteam dat hij omstreeks 1960 in Wageningen samenstelde. Deze Afdeling Agrarische Geschiedenis bestond naast Slicher zelf uit een econoom, een landbouwingenieur, een socioloog, een jurist en een ‘gewoon’ historicus. De belangrijkste onderzoeksresultaten van deze groep worden gevormd door de imposante regio-studies van Faber over Friesland, van Roessingh over de Veluwe en van Van der Woude over het Noorderkwartier. Hun aanpak sluit nauw aan bij die van het Overijssel-boek van de meester zelf, zij het dat de sociografische invalshoek naar de achtergrond gedrongen blijkt te zijn.

De interdisciplinaire oriëntatie komt vooral tot uitdrukking in het gebruik van conjunctuurtheorieën van malthusiaanse snit, zoals die voor de Tweede Wereldoorlog met name door de Duitse econoom Wilhelm Abel waren geformuleerd. Slicher zelf had daartoe overigens de weg gewezen in zijn Agrarische geschiedenis van West-Europa uit 1960.^17.

De meest indrukwekkende studie uit de ‘Wageningse School’, juist ook vanuit interdisciplinair gezichtspunt, is mijns inziens de dissertatie van Roessingh over onze inlandse tabak uit 1976.^18. In dit werk is in onderlinge samenhang een veelvoud van benaderingen en methoden uit diverse wetenschappen en historische subdisciplines bijeen gebracht. Antropologische en sociologische inzichten, economisch-theoretische gezichtspunten, kwantitatieve methoden en technieken zijn hierin op evenwichtige wijze verbonden met een agrarische, economische en socio-culturele geschiedschrijving, waarin tevens volledig recht wordt gedaan aan de toepassing van historisch-ambachtelijke vaardigheden, zoals bronnen-en tekstkritiek.

16. A.C. van Oss and B.H. Slicher van Bath, ‘An experiment in the history of culture’, in: Noordegraaf (ed.), Ideeën en ideologieën, dl 2, p. 473-492; oorspr. 1978.

17. B.H. Slicher van Bath, De agrarische geschiedenis van West-Europa 500-1850. Utrecht/ Antwerpen 1960.

18. H.K. Roessingh, Inlandse tabak. Expansie en contractie van een handelsgewas in de zeventiende en achttiende eeuw in Nederland. Wageningen 1976.

V

In de jaren '80 werd door een jongere generatie in deze lijn doorgewerkt, maar naast het leggen van wat andere accenten kwam er ook kritiek op de Wageningse werkwijze. Behalve kentheoretische bezwaren^19. werden vanuit interdisciplinair gezichtspunt kanttekeningen gemaakt. De integratie van de verschillende aspecten van de historische werkelijkheid kwam te weinig tot zijn recht. Zeker als het malthusiaans kader met zijn fixatie op de relaties tussen bevolkingsontwikkelingen, economische trends en de sociale implicaties daarvan werd losgelaten was het onderzoeksresultaat vaak niet meer dan een boekbinderssynthese - maar dan van één auteur -, waarin hoofdstukken over demografie, economie, sociale verhou-

19. W.J. van der Dussen, ‘De nieuwe AGN: een speculatieve totaalvisie in een eigentijdse verpakking?’, in: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 97 (1982), p. 1-18.

[p. 201]

dingen en cultuur na elkaar én los van elkaar stonden. Voorts ontstond het besef dat door de fixatie op de lange-termijn trends die uit de talrijke cijferreeksen betreffende economische, demografische en andere variabelen werden afgeleid, ‘sociale groepen als het ware geleefd worden door voor hen onbeheersbare krachten, die de sociale verhoudingen reduceren tot een spel van wajangpoppen’.^20. Direct hierbij aansluitend werd ietwat gechargeerd geconstateerd dat mensen in deze geschiedbeschouwing afwezig waren: ‘De geschiedenis raakt gedepersonifieerd...’.^21.

20. Maarten Prak, ‘Sociale geschiedschrijving van Nederlands Ancien Régime’, in: Noordegraaf (ed.), Ideeën en ideologieën, dl 2, p. 624; oorspr. 1988.

21. L. Noordegraaf, ‘Overmoed uit onbehagen. Positivisme en hermeneutiek in de economische en sociale geschiedenis’, in: idem (ed.), Ideeën en ideologieën, dl 2, p. 674; oorspr. 1990.

VI

In het pleidooi tegen determinisme en depersonificatie werd voorgesteld de spelers op het historisch toneel weer centraal te stellen en aldus denken en doen van mensen tot voorwerp van onderzoek te maken. Bezien uit oogpunt van interdisciplinariteit betekende dit dat onder meer aansluiting werd gezocht bij de mentaliteitsgeschiedenis en historische antropologie, ofwel de cultuurgeschiedenis in brede zin.

Al dan niet in combinatie hiermee werd tevens expliciet gewezen op de waarde van bepaalde economisch-theoretische concepten voor onderzoek naar handelwijzen en motieven van mensen in het verleden.^22. Met de toepassing van dergelijke ideeën werd overigens teruggegrepen op de in 1965 verschenen dissertatie van P.W. Klein over het zeventiende-eeuwse ondernemersgeslacht Trip, waarin op vruchtbare wijze gebruik wordt gemaakt van opvattingen van Schumpeter over ondernemersgedrag, c.q. de monopolistische praktijken van entrepreneurs op de Hollandse stapelmarkt in relatie tot hun innovatieve gezindheid.^23. Het werk van Klein is de laatste jaren dan ook een belangrijke stimulans voor een economische en sociale geschiedschrijving ‘na Wageningen’.

Met deze hernieuwde belangstelling voor ondernemers kreeg ook de handelsgeschiedenis van de Gouden Eeuw nieuwe kansen.^24. De weliswaar ook vroeger al bestaande relatie met de politiek-institutionele geschiedenis wordt daarbij meer dan voorheen geaccentueerd.^25.

Wat de institutionele geschiedenis betreft, moet ook worden gewezen op de recente belangstelling van economisch- en sociaalhistorici voor het gildenwezen in de vroegmoderne tijd. Deze organisaties bevonden zich op het snijpunt van economie en politiek en als zodanig vormen zij een ideaal onderzoeksobject om de samenhang tussen verschillende facetten van maatschappelijke ontwikkelingen in het verleden te laten zien. De toon voor dit type onderzoek werd in 1988 gezet met een artikel van Van Druenen over de relatie tussen gilden en overheid.^26. Een informatief artikel van Prak uit 1994 laat zien waar de kansen voor interdisciplinaire benaderingen liggen.^27.

22. C. Lesger, ‘Over het nut van huwelijk, opportunisme en bedrog. Ondernemers en ondernemerschap tijdens de vroegmoderne tijd in theoretisch perspectief’, in: C.A. Davids, W. Fritschy, L.A. van der Valk (eds), Kapitaal, ondernemerschap en beleid. Studies over economie en politiek in Nederland, Europa en Azie van 1500 tot heden. Amsterdam 1996, p. 55-75. Voor wie zich breed wil orienteren: zie het fraaie overzicht van F.M.M. de Goey, ‘Ondernemersgeschiedenis in Amerika, Nederland en Belgie (1940-1995). Trends in vraagstellingen, onderzoeksmethoden en thema's: een overzicht’, in: NEHA-Jaarboek voor economische, bedrijfs- en techniekgeschiedenis 59 (1996), p. 20-65.

23. P.W. Klein, De Trippen in de zeventiende eeuw. Een studie over het ondernemersgedrag op de Hollandse stapelmarkt. Assen 1965. Tevens knoopte Klein aan bij het al genoemde proefschrift van Van der Kooy (zie noot 12). Vgl. P.W. Klein en Jan Willem Veluwenkamp, ‘The role of the entrepreneur in the economic expansion of the Dutch Republic’, in: Karel Davids en Leo Noordegraaf (eds), The Dutch Economy in the Golden Age. Amsterdam 1993, p. 27-53.

24. Vgl. C. Lesger en L. Noordegraaf (eds), Entrepreneurs and entrepreneurship in early moder times. Merchants and industrialists within the orbit of the Dutch staple market. Den Haag 1995.

25. Zie Marjolein 't Hart, ‘Freedom and restrictions. State and economy in the Dutch Republic’, in: Davids en Noordegraaf, The Dutch economy, p. 105-130. Voorts: C. Lesger en L. Noordegraaf (eds), Ondernemers en bestuurders. Economie en politiek in de Noordelijke Nederlanden in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd Amsterdam 1998 (te verschijnen).

26. P.G. van Druenen, ‘Gilden, trafieken en de rol van de overheid’, in: Jaarboek voor de geschiedenis van bedrijf en techniek 5 (1988), p. 414-426. Betreft overigens de achttiende eeuw.

27. Maarten Prak, ‘Ambachtsgilden vroeger en nu’, in: NEHA-Jaarboek voor economische, bedrijfsen techniekgeschiedenis 57 (1994), p. 10-33. Vergeet ook niet: Karel Davids, ‘Neringen, hallen en gilden. Kapitalisten, kleine ondernemers en de stedelijke overheid in de tijd van de Republiek’, in: Davids e.a., Kapitaal, ondernemerschap en beleid, p. 95-119.

VII

Nog tal van andere vormen van interdisciplinariteit laten zich de laatste jaren in en vanuit de economische en sociale geschiedschrijving onderscheiden. Behalve

[p. 202]

het intensieve gebruik van andere sociale wetenschapppen als hulpwetenschap voor de geschiedenis is een integraal perspectief voortdurend in het programma aanwezig. Het beste voorbeeld daarvan op dit moment is ongetwijfeld de in 1995 verschenen bundel A Miracle mirrored. The Dutch Republic in European Perspective, waarin naast economische en sociale aspecten ook politiek, godsdienst en cultuur de hun in een integrale geschiedenis toekomende plaats krijgen toebedeeld.^28.

Wat de relatie met andere wetenschappen betreft moet grote invloed worden toegekend aan het werk van Jan de Vries. Zowel zijn Dutch Rural Economy als zijn Barges and Capitalism hebben diverse historici geïnspireerd en gestimuleerd economische en geografische zienswijzen en methoden met het historisch handwerk te combineren.^29.

De conclusie dringt zich op dat interdisciplinariteit en integratie een vooraanstaande plaats op de agenda van economisch- en sociaalhistorici innemen. Recente voorbeelden daarvan zijn gemakkelijk te traceren. Hoewel mijn exposé nu wat kortademig en opsommerig gaat worden kan ik het niet laten enkele daarvan voor het voetlicht te halen. Zo moet voor de relatie met de politieke geschiedenis in de zeventiende eeuw worden gewezen op de dissertaties van 't Hart en Aten^30.; voor die met de kunstgeschiedenis op die van Bok^31.; voor die met de dogmengeschiedenis op de studie van Kerkhoven over Spinoza^32.; voor die met de godsdienstgeschiedenis op een artikel van Reeling Brouwer over het verband tussen de opkomst van het theologisch verbondsdenken en de opkomst van de burgerlijke maatschappij met haar vroegkapitalistische tendenzen.^33. Het proefschrift van Lesger over stedensystemen maakt gebruik van de economisch-geografische theorieën van onder anderen Christaller en Pred^34.; dat van Polak kiest het uitgangspunt voor een belangrijk deel in de opvattingen van Von Hayek en Kindleburger.^35. Wat hier zeker niet ongenoemd mag blijven is het werk van Van Zanden over het handelskapitalisme: naar mijn smaak, onder meer met het uit de doos halen van de economische theorie van Marx, de meest originele bijdrage van de laatste decennia aan de economische en sociale geschiedschrijving van de Republiek.^36. Voor toekomstig onderzoek is de aandacht die Davids in zijn oratie uit 1995 vraagt voor de institutionele economie buitengewoon belangrijk.^37.

28. Karel Davids en Jan Lucassen (eds), A Miracle Mirrored. The Dutch Republic in European Perspective. Cambridge 1995. In het inleidingsartikel hierboven ga ik uitvoeriger op deze bundel in.

29. Jan de Vries, The Dutch Rural Economy in the Golden Age, 1500-1700. New Haven and London 1974. Idem, ‘Barges and Capitalism. Passengers Transportation in the Dutch Economy (1632-1839)’, in: AAG Bijdragen 21 (1978).

30. Marjolein C. 't Hart, The Making of a Bourgeois State. War, Politics and Finance during the Dutch Revolt. Manchester and New York 1993; Diederik Aten, ‘Als het gewelt comt...’. Politiek en economie in Holland benoorden het IJ 1500-1800. Hilversum 1995.

31. Marten Jan Bok, Vraag en aanbod op de Nederlandse kunstmarkt, 1580-1700. Utrecht 1994; zie voor een bijdrage uit de economische hoek: N.M. Wijnberg, ‘Art and Appropriability in Renaissance Italy and the Netherlands in the Seventeenth Century: the Role of the Academy’, in: De Economist 145 (1997), p. 139-158.

32. Jaap Kerkhoven, Spinoza's clausules aangaande uitsluiting van politieke rechten in hun maatschappelijke context. Delft 1991.

33. R.H. Reeling Brouwer, ‘Adam als koopman. Over het “Verbond” in de theologie van Johannes Coccejus en het “contract” in het vroegkapitalisme’, in: N.T. Bakker (ed.), Debharim. Kampen 1986, p. 161-173 (zie hierover W.J. van Asselt, Johannes Coccejus. Portret van een zeventiende-eeuws theoloog op oude en nieuwe wegen. Heerenveen 1997, p. 276-277).

34. C.M. Lesger, Hoorn als stedelijk knooppunt. Stedensystemen tijdens de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Hilversum 1990.

35. M.S. Polak, Historiografie en economie van de ‘muntchaos’. De muntproductie van de Republiek (1606-1795). Amsterdam 1998.

36. J.L. van Zanden, Arbeid tijdens het handelskapitalisme. Opkomst en neergang van de Hollandse economie 1350-1850. Bergen 1991. Ook in een Engelse editie beschikbaar (The Rise and Decline of Holland's Economy. Merchant Capitalism and the Labour Market. Manchester and New York 1993).

37. C.A. Davids, De macht der gewoonte? Economische ontwikkeling en institutionele context in Nederland op de lange termijn. Amsterdam 1995.

VIII

Ondanks deze succesverhalen blijft er nog wat te wensen over. De vraag dringt zich namelijk op of in het bijzonder de integratie van de geschiedbeoefening en andere wetenschappen wel ver genoeg gaat.^38.

Ik denk dat er voor historici meer uit de samenwerking te halen moet zijn. Dit valt te realiseren door in de academische opleiding van economisch- en sociaalhistorici, tot wie ik mij hier beperk, meer aandacht te geven aan interdisciplinariteit en wel in die zin dat de in de hulpwetenschappen ontwikkelde theorievorming en methodologie systematischer en uitgebreider in de onderwijsprogramma's (let wel: in de Letterenfaculteiten) moeten worden geïntegreerd dan nu het geval is.^39. Teveel hangt daar aan de positie van wetenschappen als economie en sociologie nog de geur van vrijblijvendheid en ‘het mag- maar het hoeft niet’ of van enkel ‘bijspijkeren’. Als we daarvan af willen, dan zal er gegeven een gelijk-

38. Vgl. J.L. van Zanden, ‘Dutch economic history of the period 1500-1940: a review of the present state of affairs’, in: Economic and Social History in the Netherlands 1 (1989), p. 22-23; zie ook Polak, Historiografie en economie, p. 30-31.

39. Vgl. Geert Woltjer, De economische manier van denken. Bussum 1997.

[p. 203]

blijvende cursusduur wat van het oude curriculum moeten worden ingeleverd: overzichtskennis en kennis van of ervaring met per definitie altijd arbeidsintensieve primaire bronnen. Waar de integratie met hulpwetenschappen stokt, blijft er voor ‘traditionele’ geschiedenis weinig plaats, liever gezegd weinig werk over^40.: de grote vragen en brede discussies zullen bij gebrek aan orientatie in de sociale wetenschappen aan de alleen in tekstanalyse en bronnenkritiek geschoolde historici voorbijgaan en er zal hun slechts de, in kentheoretisch opzicht overigens dubieuze rol van ‘feitenleveranciers’ aan economen of sociologen resten.

Voor interdisciplinariteit in de andere betekenis - integratie met uiteenlopende historische specialismen - geldt in grote lijnen hetzelfde. Ook daar zal in de opleiding ruimte moeten worden vrijgemaakt voor oriëntatie in andere subdisciplines. Ook dat zal ten koste van genoemde programma-onderdelen gaan. Het zij zo. Voor werkelijke integratie en synthesevorming is dit een conditio sine qua non.

Gaat een dergelijke verbreding niet ten koste van verdieping? Ik ben daar niet zo bang voor. In veel gevallen is er genoeg aan verdieping gedaan en leidt het bronnenfetichisme van de traditionele geschiedwetenschap alleen maar tot steeds meer weten over steeds minder. En: is er veel keus? Ik ben bang van niet. Laat ik het tenslotte dan maar scherp stellen: de economische en sociale geschiedschrijving zal of interdisciplinair of niet zijn.

40. Zie J.H. van Stuijvenberg, ‘Traditionele en moderne economische geschiedenis’, in: Noordegraaf (ed.), Ideeën en ideologieën, dl 2, p. 448-472; oorspr. 1977.