De Zeventiende Eeuw. Jaargang 14

[p. 65]

Hofarchitect Jacques Francart en de Brusselse jezuïetenkerk. Tussen traditie en vernieuwing^1.
Annemie de Vos

De bouwgeschiedenis van de collegekerk (1606-1621) van het Brusselse jezuïetenklooster (Afb. 1) is reeds uitgebreid beschreven en gedocumenteerd door pater Joseph Braun S.J. in Die belgischen Jesuitenkirchen.^2. De auteur hanteert voor zijn uiteenzetting voornamelijk het achttiende-eeuwse Cartularium templi Bruxellensis dat zich in het Rijksarchief te Brussel^3. bevindt. Het artikel over de bouwgeschiedenis van het bedehuis in Plantenga's L'architecture religieuse^4. gaat hier grotendeels op terug. L. Brouwers vult dit in zijn publicatie De jezuïeten te Brussel^5. aan met gegevens uit de Litterae annuae,^6. zonder hieruit evenwel uitgebreid te citeren.

Voornamelijk op basis van de bovenvermelde bronnen wordt hier de rol van Jacques Francart (1583-1651),^7. de latere hofarchitect van Albrecht en Isabella, in de vernieuwing van de Brusselse jezuïetenkerk belicht, niet enkel in relatie tot andere jezuïetenkerken uit de zeventiende eeuw, maar ook in relatie tot Francarts Brusselse augustijnenkerk. Deze laatste blijkt trouwens ook voor latere jezuïetenkerken richtinggevend te zijn geweest.

Een belangrijke iconografische bron voor het sinds 1812 verdwenen jezuïeten-college bevindt zich in de Le receuil de plans d'édifices de la Compagnie de Jésus dat wordt bewaard in het prentenkabinet van de Bibliothèque nationale in Parijs.^8. De plannen die het Receuil bevat, zijn afkomstig uit verschillende jezuïetenprovincies verspreid over Europa. Ze werden in hun geheel bestudeerd en geïnventariseerd door Jean Valléry-Radot.^9. Het plan VR 952 (Afb. 2) stelt het project voor de organisatie van het gehele Brusselse jezuïetenklooster voor. Het geeft de situatie weer van de site in 1615, één jaar vóór Francart betrokken wordt bij de bouw van de kerk. Het opschrift luidt ‘Nova delineatio Collegij S.J. Bruxellensis’, en op de achterzijde: ‘Flandria Idea Coll[eg]ij Bruxellensis Jan[uarii] 1615’. De legende bovenaan het plan bestaat uit vier kolommen met enerzijds de vermelding van de gebouwen die reeds opgetrokken zijn - ‘Aedificia quae iam extructa sunt’ - en anderzijds de ‘Aedificia quae sunt deinceps extruenda’, de onvoltooide of nog niet aangevatte bouwwerken, waaronder ook de ‘Templum’. Op de versozijde van het tweede, algemene grondplan met het nummer VR 953^10., staat het opschrift ‘Idea Coll[egi]i Bruxellensis missa a[nn]o 1621 in Novembris’. Uit de grondige analyse en vergelijking van andere grondplannen uit het Receuil met de desbetreffende passages uit de Litterae Annuae^11. blijkt dat VR 953 een representatie is van de nieuwbouwprojecten die onder rector Carolus Scribani zijn uitgevoerd en die pro forma ter goedkeuring naar Rome werden opgestuurd.

Naast de plannen van het Receuil werden er twee tekeningen opgenomen in het Promptuarium Pictorum^12.: één grondplan van het Brusselse jezuïetencollege en één van het kerkgebouw. Het grondplan in handschrift van het Brusselse jezuïetencollege vertoont duidelijke overeenkomsten met het plan VR 952 (Afb. 2) uit het Receuil. Mogelijk is het een kopie - met kleine afwijkingen weliswaar^13. - van het

1. Met dank aan professor K. De Jonge voor het kritisch nalezen van dit artikel.

2. Braun, J. Die belgischen Jesuitenkirchen. Freiburg im Breisgau, 1907.

3. Brussel, ARA. Archieven van de Jezuïetenorde. College van Brussel, nr. 3/bis: Cartularium templi Bruxellensis Soc[ieta]tis Praefatio Jesu.

4. J.H. Plantenga. L'architecture religieuse dans l'ancien duché de Brabant depuis le règne des archiducs jusqu'au gouvernement autrichien (1593-1713). Den Haag, 1926.

5. L. Brouwers. De jezuïeten te Brussel: 1586-1773. 1833. Mechelen, 1979.

6. Brussel, ARA. Archieven van de Jezuïeten. Provincie Flandro-Belgica, nr. 991-992: Lettres annuelles du P. provincial des Jésuites de la Flandro-Belgique au P. général. Tome 2: 1612 à 1620. Idem, nr. 993: Lettres annuelles du P. provincial des Jésuites de la Flandro-Belgique au P. général. Tome 3: 1621-1625.

7. Zie A. De Vos. Jacques Francart, Premier Livre d'Architecture (1617): Studie van een Zuid-Nederlands modelboek met poortgebouwen. (Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Schone Kunsten). Brussel, (ter perse).

8. Parijs, Bibliothèque nationale. Prentenkabinet, Microfilm Hd 4 c, nrs. VR 946-953. Deze nummers vertegenwoordigen de plannen van het Brusselse jezuïetencollege.

9. J. Valléry-Radot. Le receuil de plans d'édifices de la Compagnie de Jésus conservé à la Bibliothèque nationale de Paris. Bibliotheca Instituti Historici. Rome, 1960. De nummers van de plannen die in dit artikel gebruikt worden, werden toegekend door deze auteur en dragen steeds de vermelding VR.

10. J. Valléry-Radot. op. cit. p. 293, nr. 953.

11. L. Brouwers. op. cit. p. 31.

12. Heverlee, Archief der Vlaamse jezuïeten. Promptuarium Pictorum seu collectio variarum delineatorum et iconum quam Bibliothecae Domus Professorum Societatus Jesu Antverpiae, (1747).

13. De legende ontbreekt op het plan van het Promptuarium en de schikking van de kamers en een trap van de ‘area collegium’ aan de zijde van de Goudstraat werden een weinig aangepast.

[p. 66]

Afb. 1. R. Blokhüyse, Jezuïetenklooster te Brussel, kopergravure. Uit A. Sanderus. Chorographia Sacra Brabantia. III. 's-Gravenhage, 1727, p. 32-33. (KU Leuven, Centrale Bibbliotheek).

plan dat naar Rome werd gestuurd en dat bestemd was voor het eigen archief van het Brusselse klooster.

De bouwgeschiedenis van de collegekerk^14. van de jezuïeten te Brussel (1606-1621).

Op 16 december 1616 sluit de toenmalige rector van het Brusselse college, Johannes Wintershoven, een contract met Jacques Francart^15. voor de voltooiing van de bouw van de collegekerk. Francart is op dat ogenblik hofschilder van de aartshertogen. De opdracht betekent voor hem een uitstekende kans om zijn talent als architect te bewijzen. Het is een vroege bouwopdracht die hij krijgt aangeboden, maar zeker niet de eerste. Eén jaar eerder, in 1615, vertrouwde de provinciaal van de augustijnerorde, Jan Cools, hem het ontwerp toe van de Brusselse collegegebouwen.^16. In 1620 zou hij eveneens worden aangezocht de kerk van de orde te ontwerpen (Afb. 3).

Francart ambieert op dat moment ongetwijfeld het ambt van hofarchitect, zoals de publicatie van zijn architectuurtractaat Premier Livre d'Architecture van 1617 laat uitschijnen^17.. Pas op 27 juli 1622 zou Filips IV hem echter aanstellen als ‘architect-ingenieur van de Koning van Spanje’ aan het aartshertogelijke hof van Brussel. De bouw van de jezuïetenkerk en de augustijnenkerk te Brussel zal het benoemingsproces ongetwijfeld hebben beïnvloed.

14. De torenconstructie en de sacristie rechts van het hoofdaltaar worden niet behandeld.

15. Voor Francarts leven en werken zie A. De Vos. op. cit.

16. A. Schoy. Jacques Francart. Les grands architectes de la renaissance aux Pays-Bas, 7. Brussel, 1878, p. 14-15 en 17: ‘Notre provincial, Georges Maigret, consentit, le 22 février 1620, à la reconstruction de notre église, à Bruxelles après avoir préalablement approuvé le plan de M^e Jacques Francart, le principal architecte de la ville et de la Cour. Ce fut le même qui bâtit quelques années auparavant, notre couvent et, en 1615, notre collège.’

17. Het werk met Italiaans geïnspireerde poortmodellen - het resultaat van zijn langdurig verblijf in Rome - droeg hij op aan zijn mecenas, aartshertog Albrecht. A. De Vos. ‘Premier Livre d'Architecture (1617) van Jaques Francart: een post-Michelangelesk, maniëristisch traktaat’. Belgisch Tijdschrift voor Oudheidkunde en Kunstgeschiedenis. LXIII (1994): 73-90.

[p. 67]

Afb. 2. Brussel, jezuïetenklooster, Algemeen ontwerp, 1615, tekening. Uit Le Receuil de plans d'édifices de la Compagnie de Jésus, nr. VR 952. (Parijs, Bibliothèque nationale).

Vanaf de aanvang kent de werf geen vlot verloop. Uit het onderzoek van J. Braun lijkt dit de regel te zijn voor de meeste jezuïetenkerken.^18. Een trage vooruitgang brengt vaak een opeenvolging van architecten met zich mee die een verschillende stijl hanteren zodat dit uiteraard zijn stempel drukt op de constructie.^19. Dit is eveneens het geval met de bouw van de Brusselse jezuïetenkerk.

Rector Franciscus Pratanus koesterde reeds in 1604 plannen om een college-

18. J. Braun. Spaniens alte Jesuitenkirchen. Freiburg im Breisgau, 1913; Id. Die Kirchenbauten der Deutschen Jesuiten. Ein Beitrag zur Kultur und Kunstgeschichte 17. und 18. Jahrhundert, dl. 1. Herder Freiburg, 1908; Id. dl. 2. Herder freiburg, 1910; Id. Die belgischen Jesuitenkirchen. Freiburg im Breisgau, 1907.

19. Id. Spaniens alte Jesuitenkirchen. p. 25.

[p. 68]

Afb. 3. Augustijnenklooster te Brussel, kopergravure (detail). Uit A. Sanderus, Chorographia sacra Brabantia. II. 's-Gravenhage, 1727, p. 193-194. (KU Leuven).

[p. 69]

kerk te laten bouwen.^20. Het jaar daarop wordt een ontwerp ter goedkeuring naar Rome verzonden en in maart van 1606 wordt de rector ervan op de hoogte gebracht dat de goedgekeurde plannen uit Rome reeds onderweg zijn naar het college van Brussel.^21. Al gauw worden de funderingswerken gestart, zodat nog in 1606 de eerste steenlegging kan plaatsvinden door aartshertog Albrecht.^22. De bouwwerken zijn naar verluidt aangevat volgens de plannen van de architect-jezuïet Hendrik Hoeimaker (1559-1626).^23. De rekeningen vermelden echter nooit expliciet Hoeimaker als de architect van de collegekerk. Wel wordt hij in de literatuur vaak vereenzelvigd met de ‘praefectus operum’ of de ‘socius architecti’.^24. Hoeimakers auteurschap staat tot nog toe niet onomstotelijk vast.

Braun draagt hiervoor nochtans twee sterke argumenten aan. Volgens het Necrologium^25., bouwde Hoeimaker de jezuïetenkerken van Gent, Brussel, Doornik, Valenciennes, Bergen en Ieper. Daarnaast wordt verwezen naar het ondertussen verloren gegane schetsboek van Hoeimaker in de Universiteitsbibliotheek van Gent^26., waarin detailtekeningen zijn opgenomen die zijn ontworpen voor de Brusselse jezuïetenkerk. Anderzijds behoeft het feit dat Hoeimaker in de periode 1605-1606 niet in Brussel, maar in Valenciennes en Gent vertoeft, enige verklaring. Het lijkt immers op het eerste gezicht onmogelijk om de rol van ‘praefectus operum’ zodoende behoorlijk uit te voeren. Toch blijkt volgens het Necrologium dat Hoeimaker de kerk van Doornik had ontworpen tijdens zijn verblijf in Ieper, en dat hij vanuit Valenciennes de werf ervan leidde. Vervolgens wordt met geen woord gerept over de architect in het Cartularium templi Bruxellensis. Had een architect van de orde normaliter geen plaats verdiend in een dergelijke kroniek?

Een enkele keer wordt in de literatuur zelfs ingenieur-jezuïet Pieter Huyssens vermeld als ontwerper van de Brusselse jezuïetenkerk.^27. Volgens een andere auteur zou hij, toen hij nog bezig was met de bouw van de Antwerpse jezuïetenkerk, zijn uitgenodigd om raadgevingen te verschaffen bij de uitwerking van de plannen van de Brusselse collegekerk. Meer nog, door de grote overeenkomsten tussen de grondplannen van de Brugse en de Brusselse jezuïetenkerk, wordt hij zelfs de medewerker van Francart genoemd.^28. Het grondplan van de Brusselse jezuïetenkerk behoort echter tot een tradtioneel type van grondplan, dat reeds lange tijd werd ontworpen.

Al in 1606, kort na de eerstesteenlegging komt de stabiliteit van het gebouw in het gedrang door de aanwezigheid van al te veel grondwater. De reddende ingreep vereiste dat de nabijgelegen gebouwen worden afgebroken. Ondanks het ongemak reiken de muren in 1607 reeds tot een hoogte van 3,40 meter. Het daaropvolgende jaar worden de werken stilgelegd.^29.

Ondertussen laat rector Pratanus een tijdelijke kapel oprichten die voor het eerst op het gedateerde plan van 1615, VR 952 verschijnt. Opnieuw vermeldt de gangbare literatuur Hoeimaker als architect van de kapel, maar wij moeten benadrukken dat het Cartularium zijn naam niet vernoemt. Braun blijft daarentegen voorzichtig en merkt, op basis van het Necrologium, enkel op dat de bouw van de kapel en Hoeimakers verblijf in de aartshertogelijke hoofdstad samenvallen in de periode van 1609-1610.^30.

Het overlijden van rector Pratanus in 1611 en de opvolging door pater Thomas Sailly luidt een nieuwe fase in van het bouwverloop van de jezuïetenkerk. Tijdens

20. Cartularium. §1. ‘De templi inchoatione’: ‘Admisso a R.A.P.N. Claudio Aquaviva Bruxellis Collegio, declaratoque primo Rectore R.P. Francisco Pratano Anno scilicet 1604. nihil magis curae fuit, quam ut templum aedificaretur, adeo usibus, et exercitüs Societatis necessarium.’

21. L. Brouwers. op. cit. p. 33. Zonder bronvermelding.

22. Cartularium. §1. ‘De templi inchoatione’: ‘Itaque, cum ad opus inchoandum sufficientes essent collectae elaemosynae, aliqua novi templi iacta sunt fundamenta A.º 1606. posueruntque primum lapidem Serenissimi Principis Alberti et Isabellae*, (...)’.

23. J. Braun. Die belgischen Jesuitenkirchen. p. 12-45; L. Brouwers. De Jezuïeten te Gent: 1585-1773; 1823-heden. Gent, 1980, p. 50-52; L. Brouwers. De Jezuïeten te Brussel. Mechelen, 1979, p. 33-34.

24. A. Poncelet. Histoire de la Compagnie de Jésus dans les anciens Pays-Bas: Etablissement de la Compagnie de Jésus en Belgique et ses développements jusqu'à la fin du règne d'Albert et d'Isabelle, 1e deel: Histoire générale. Verhandelingen van de Koninklijke Academie van België voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten. Klasse der Letteren, 2de reeks, 21. Brussel: 1926, p. 562-563: deze is een broeder of een pater van de orde, die de leiding van de werken op zich neemt, waakt over de uitvoering van de plannen, de contracten afsluit en zich ontfermt over de materialen.

25. J. Braun. op. cit. p. 12-13.

26. Voor uitgebreide informatie over dit schetsboek zie Op. cit. p. 15-17, 34-39 en ook S. Lemmens. Onderzoek naar de theoretische kennis en de ontwerppraktijk binnen de architecturale entourage van de jezuïetenorde in de zestiende en de zeventiende eeuw in de provincie Flandro-Belgica. 2 dln. Met een beredeneerde catalogus van het Promptuarium Pictorum. Onuitg. licentiaatsthesis. KU Leuven, 1996.

27. Waldack, C.F. Historia provinciae Flandro-Belgicae Societatis Jesu, quam e veteribus documentis colligit: Annus UNUS speciminis causa 1638^us Brussel-Gent, 1868, p. 9. De auteur refereert aan geen enkel document.

28. J. Schuttringer. ‘Bâtisseur de cloîtres: Pierre Huyssens’. Les cahiers de Saint-André. 21, fasc. 1 (1964): 9 en 14.

29. Cartularium. § 1: ‘De templi inchoatione’, fol. 9. Volgens A. Poncelet. op. cit. p. 565 zou men de fundamenten van palen hebben voorzien, maar hiervoor werden geen aanwijzingen teruggevonden in het manuscript.

30. J. Braun, op. cit. p. 13.

[p. 70]

zijn ambtstermijn bereiken de muren van het hele bouwwerk een hoogte van 20 voet of 5,7 meter, en wordt de crypte onder het hoofdaltaar afgewerkt. Daarna ligt de werf opnieuw voor maanden stil.^31.

In 1616 wordt pater Sailly opgevolgd door pater Johannes Wintershoven, die de voortgang van de werken ten zeerste behartigt en daarom onder andere op zoek gaat naar een goed architect.^32. Op 16 december 1616 wordt dan uiteindelijk een contract gesloten tussen de rector en Francart voor de voltooiing van de collegekerk. Hoeimaker verblijft op dat ogenblik in Gent om er de bouw van de jezuïetenkerk te begeleiden, die in 1618 wordt beëindigd. Zijn plannen voor de opstand van de kerk worden verlaten; Francart maakt een nieuw ontwerp.

Het contract^33. omschrijft vijf taken aan de hand waarvan Francarts opdracht kan worden ingeschat. Eerst moeten presentatietekeningen van het gehele gebouw worden geleverd met inbegrip van het gewelf, het dak en de toren.^34. Op basis hiervan wordt een houten maquette gemaakt van 5 voet lang en de breedte in verhouding. De architect levert werktekeningen aan de verantwoordelijken van de steenhouwers en metsers. Die tekeningen geven alle onderdelen van de constructie weer op ware grootte met aanduiding van de exacte maat. Modellen in karton of modelleerklei moeten worden vervaardigd van de belangrijkste kapitelen, bases en decoratieve elementen, zodat ze in reliëf getoond worden. Tenslotte houdt de architect gedurende een termijn van drie jaren het toezicht op de werf opdat alles naar behoren wordt geconstrueerd. Op regelmatige tijdstippen zal Francart dan ook ter verantwoording ontboden worden.

Uit de vergelijking tussen de plannen bewaard in de Parijse Bibliothèque nationale gedateerd 1615 (Afb. 2) en 1621 en het plan van de collegekerk in het Promptuarium Pictorum (Afb. 4)^35. valt op te maken dat Francart slechts twee zaken heeft veranderd aan het grondplan van de kerk. Enerzijds werd de vensteropening van de noordelijke buitenmuur van de eerste travee achter de voorgevel gedicht op het plan van 1621. Anderzijds vertoont het grondplan van de kerk, bewaard in het Promtpuarium Pictorum (Afb. 4) een veel duidelijkere reliëfwerking aan de voorgevel dan de grondplannen uit het Receuil (Afb. 2). Het plan uit het Promtpuarium is waarschijnlijk ook iets jonger dan het plan van 1621, wat erop kan wijzen dat de voorgevel, zoals niet ongebruikelijk is, na de consecratie van de kerk pas wordt voltooid.

Enkel door een minimum aan aanpassingen kunnen de muren in 1617 immers reeds tot aan het dak reiken. Voor de constructie van het dak wordt op aanvraag van de broeders jezuïeten door de stad een bedrag van 5000 gulden verzameld.^36. Een jaar later worden het koor en de beide nevenkapellen onder dak gezet waarvoor nogmaals een aanzienlijke som, namelijk twintigduizend gulden, wordt bijeengebracht.^37. Ook al kan het college van Brussel ondertussen met moeite een geschikte rector-opvolger vinden, toch gaat men gestaag verder met de bouw van de kerk.^38. In 1619 staat de hele kerk onder dak^39. en worden de contracten afgesloten voor het kerkmeubilair en de aankleding van het interieur.^40. Het zou nog een jaar duren, tot het einde van 1620, voordat de bouw bijna - ‘prope’ - voltooid werd.^41.

Volgens het Cartularium wordt de kerk plechtig geopend op 24 juni 1627 en in gebruik genomen. Op 5 september van hetzelfde jaar worden de kerk en het hoofdaltaar ingewijd en vereerd aan de aartsengel Michael, patroonheilige van de stad Brussel.^42. De dag nadien zijn vier andere altaren, twee in de noordelijke en

31. Cartularium. §5. ‘De templi constructione’, fol. 15.

32. Loc. cit.: ‘ac bonum architectum quaerere, ut faltem antequam inclementiores, et ad aedificandum minus apti menses advenirent, nonnihil fabricam promovere posset.’

33. Brussel, ARA. Archieven van de jezuïetenorde. College van Brussel, nr. 969-970, gepubliceerd in J.H. Plantenga. op. cit. p. 308.

34. ‘int net teghenen die ghantsche fabryccque vanden beghonste kerck der selver Societeyt, met aller zyn partyen als dach welfsel ende torn’.

35. Promptuarium, fol. 12. Verder biedt dit verzamelwerk nog een tekening met de opstand van de sacristie en een ontwerp voor een buitentrap.

36. Lettres annuelles. Tome 2, p. 305: ‘Novij templi substructio [...] tecto, collecta[m] q[u]e à Patribus Urbem [...] nomen quinque millia florenorum.’

37. Op. cit., p. 361: ‘Templi substructio, coactis in Eleemosynam viginti ampluis florenorum millibus eo adducta est, ut tectum choro geminisque hinc inde saecellis captum sit imponibonus’.

38. Brouwers, J. Carolus Scribani. p. 381 en J. Braun. op. cit. p. 122.

39. Lettres annuelles. Tome 2, p. 438: ‘Templo prop[ri]o affecto tectu[m] super impositum est, cuius quam nobis necessarius sit usus, non alias magis apparuit quam cu[m] Octadiales feri[m] B[eatum]. Xaveriu[m] fuere decretae’.

40. Brussel, ARA. Archieven van de jezuïetenorde. College van Brussel, nr. 974. Het dossier bevat onder meer een contract van 4 december 1619 gesloten tussen Thiery Bidart, meester steenhouwer en de rector van het college voor de zuilen en kolonnen voor het oxaal.

41. Lettres annuelles. Tome 2, p. 528: ‘Templum multis retro annis aedificari captum hoc de murum anno prope est perfectum’.

42. Cartularium. §8. ‘De templi et altarum consecratione’, fol. 19: ‘Templo suo, nondum quidem consecrato, ad usus tamen sacros benedicto usa fuerat Societas ab anno 1621, quo primum solemniter apertum fuerat 24. Junii, ut § 6. dictum est, usque ad diem 5.^am Septembris*; illo enim die ad requisitionem R.P. Provincialis ab Illustrissimo ac Reverendissimo Archiepiscopo Mechliniensi in honorem titularis hujus urbis Sancti Michaelis Archangeli (....)’

[p. 71]

Afb. 4. Brussel, jezuïetenkerk, Grondplan, tekening. Uit Promptuarium Pictorum, (1747), p. 12. (Heverlee, Archief der Vlaamse Jezuïeten).

[p. 72]

Afb. 5. Brussel, jezuïetenkerk, Detail van de arcade en van het hoofdgestel in de middenbeuk, 1627, aquarel. Uit Cartularium, fol. 26. (Brussel, Algemeen Rijksarchief).

twee in de zuidelijke beuk aan de beurt. In het Cartularium zijn drie achttiende-eeuwse aquarellen (Afb. 5) ingebonden die het interieur van de kerk tonen, met de versiering die ter ere van deze plechtigheid werd aangebracht.^43. De gladde Dorische zuilschachten worden versierd met cannelures en met een ring met netpatroon. Overal zijn kandelaars aangebracht: op de archivolte van de scheibogen, rondom de vensters in de zijbeuken en op het hoofdgestel. De archivolten van de arcade zijn eveneens behangen met guirlandes. Een voorstudie van één van die aquarellen wordt bewaard in het promptuarium.

Francarts opdracht als toezichter loopt tot het einde van 1619, drie jaar na de ondertekening van het contract. Op dat ogenblik staat de kerk volledig onder dak. Waarschijnlijk laat hij nadien zijn functie over aan een lid van de jezuïetengemeenschap. De bezoldiging, zoals blijkt uit het contract, is immers niet te onderschatten. Het inschakelen van een jezuïet-architect betekende ongetwijfeld een lagere uitgavenpost voor het klooster.^44. Francart wordt van 1616 tot 1619 een totaal bedrag van 1.000 florijnen uitbetaald. Wanneer hij de opdracht krijgt, bedraagt zijn maandloon als schilder in dienst van het aartshertogelijke hof 300 florijnen.^45. Dankzij de jezuïeten verdient hij dus het dubbele gedurende de daaropvolgende periode van drie jaar.

Het bouwverloop van de Brusselse jezuïetenkerk heeft in vergelijking met andere jezuïetenkerken vrij lang geduurd. Er waren vijftien jaar nodig voor de vol-

43. Cartularium. fol. 23-26.

44. J. Braun, op. cit., en A. Poncelet. op. cit. p. 554-559.

45. De Maeyer, M. Albrecht en Isabella en de schilderkunst: bijdrage tot de geschiedenis van de XVII^e-eeuwse schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden. Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Brussel, 1955, p. 214.

[p. 73]

tooiing van het bedehuis. De meeste jezuïetenkerken in de Zuidelijke Nederlanden werden daarentegen afgebouwd in een periode van zes tot zeven jaar.^46. Financiële tekortkomingen vormden steeds de grootste hindernis, niet alleen voor de bouw van de kerk maar ook voor de constructie van het hele college. Dankzij aartshertogelijke steun worden vaak grootse bedetochten door de stad georganiseerd waarbij steeds aanzienlijke sommen geld worden verzameld. Uitsluitend voor de constructie van de kerk richt aartshertog Albrecht op 6 mei 1610 een bede aan de Magistratuur van Brussel ‘ut pregare promoued fabricam templi’.^47. De bouw zou volgens dit manuscript stevig vorderen: ‘[...] et quoy que nous ne doubtons, que voyans un si notable progrès de la[dic]te Eglise, et la peine qu'Ilz rendent a la mectre bien tost en estat pour poúúoir seruir a la plús grande gloire de Dieu [...]’. Het gebeurde meer dan eens dat de aartshertogen hiervoor hun overredingskracht gebruikten. Het is ook dankzij hun steun dat een aantal jezuïetengemeenschappen vaste voet op Vlaamse bodem kregen.^48. Dit verklaart ook waarom Albrecht de stichter van de Brusselse jezuïetenkerk wordt genoemd.^49. Rechtsreekse geldelijke steun vanuit het aartshertogelijke hof wordt minder frequent verleend. Toch schenkt Albrecht in 1620 een som van achtduizend gulden voor de bouw van de kerk.^50. Ook in 1621 zou het Brusselse college ‘een aanzienlijke gift’ krijgen van de infante voor de aankleding van de kerk.^51.

46. A. Poncelet. op. cit. p. 566.

47. Brussel. ARA. Archieven van de Jezuïetenorde, Provincie Flandro-Belgica, nr. 667.

48. E. Put. ‘De stichtingen in de Nederlanden en het Prinsbisdom Luik’. De jezuïeten in de Nederlanden en het Prinsbisdom Luik (1642-1773). Brussel, 1991. Voor meer concrete gegevens zie de publicaties van L. Brouwers

49. In een niet gedateerd manuscript, bewaard in Brussel, ARA. Archieven van de Jezuïetenorde, Provincie Flandro Belgica, nr. 667: ‘Requeste pour la fondation du et d'une Noviciat a S. Alteze. Brussel nº 7’ vermeldt duidelijk de aartshertog als stichter van van het college van Brussel. Het novitiaat werd opgetrokken rond 1612-1614: zie L. Brouwers, De jezuïeten te Brussel. p. 27-28.

50. Lettres annuelles. Tome 2, p. 438: ‘Pecuniarius Collegii census auctus florenus circiter quandringentis in sacrã[m] aedis aedificiu[m] collecta supra sexdecim florenorum millia, quoru[m] octo Serenissimoru[m] Archiducum liberalitate sunt donata’.

51. L. Brouwers. Carolus Scribani. p. 399 citeert de Historia domus: ‘In sacram templi supellectilem Infantae aliorumque liberalitate supra 30 florenorum milla expensa’.

De collegekerk van Brussel stilistisch bekeken

In 1616 wordt het oorspronkelijke plan van Hoeimaker verlaten voor een nieuw ontwerp. Ook al is zijn ontwerp niet bekend, toch kan worden verondersteld dat het te traditioneel wordt bevonden. In zijn oeuvre werkt de gotische bouwtraditie immers nog sterk door, zoals blijkt uit de detailtekeningen van de jezuïetenkerken van Gent, Bergen, Valenciennes en Brussel in zijn schetsboek en uit zijn gerealiseerde gebouwen. De collegekerken van Doornik, Valenciennes, Bergen, Rijsel en Gent behoren volgens Braun tot een type eigen aan de laat-middeleeuwse, in Vlaanderen opgetrokken kerkgebouwen.^52. Toch blijkt de renaissance geen onbekende voor Hoeimaeker. Sporadisch verschijnt aan een gotische gevel een vernieuwend decoratief element. Ook uit de teksten in zijn schetsboek blijkt dat hij op de hoogte is van de klassieke architectuurtheorie.^53. Baanbrekend is dit echter niet: Hoeimaker houdt te zeer vast aan de middeleeuwse tradities. Hij wordt ook vermeld als architect van de huiskapel die in 1609 in het Brusselse college wordt gebouwd. Deze kapel wordt omschreven als de ‘opus excellens et hoc in genere in Belgio primum’. Braun meent dat deze omschrijving duidt op de ‘eerste toepassing van de renaissancestijl’ in de Zuidelijke Nederlanden. Uit een schrijven van Pater Generaal van oktober 1607 kan men inderdaad opmaken dat de collegekerk als renaissancegebouw^54. was opgevat. Waarschijnlijk wenste de rector een kerk die de uitstraling van een jezuïetenklooster in de aartshertogelijke hoofdstad waardig was. De nieuwe mode was in Brussel immers in 1608 door Cobergher geïntroduceerd, met de bouw van de kerk van de ongeschoeide karmelietessen. Het is opmerkelijk dat de rector de voorkeur geeft aan een buitenstaander van de orde, terwijl er naast Hoeimaker nog andere gerenommeerde jezuïetenarchitecten actief zijn, zoals Johannes du Blocq (1583-1656).^55. Deze laatste verkiest in zijn

52. J. Braun, op. cit. p. 11.

53. S. Lemmens. op. cit. p. 41-42. Hij bestudeerde onder meer S. Serlio. Il primo libro d'architettura. Parijs, 1545 die de geometrie behandelt.

54. J. Braun. op. cit. p. 15: ‘Denn auch die Kollegskirche, [....], war, wie aus einem Schreiben des Generals vom 13. Oktober 1607 hervorgeht, als Renaissancebau beabsichtigt.’

55. J. Braun. op. cit. p. 45 e.v.: du Blocq ontwierp de collegekerken in Luxemburg (1613-1621), Atrecht (1612-1617), Maubeuge (begonnen 1615), Sint-Omaars (begonnen 1620) en de noviciaatskerk in Doornik (1609-1612).

[p. 74]

ontwerpen voor college- en noviciaatskerken echter een gotische structuur aangekleed met renaissance-elementen. Zijn meest moderne constructie, de jezuïetenkerk van Sint-Omaars, wordt ongeveer gelijktijdig met de Brusselse collegekerk gebouwd. Anderzijds is de ingenieur-jezuïet Pieter Huyssens bekend om zijn moderne aanpak. In 1613 is de bouw van zijn jezuïetenkerk in Maastricht voltooid. De eenbeukige kerk heeft een drie verdiepingen tellende gevel met zware, horizontale kroonlijsten en geleed door pilasters van de klassieke orde in superpositie, weliswaar zonder veel reliëfwerking. Op het ogenblik van de ondertekening van het Brusselse contract verblijft Huyssens echter in het professiehuis van Antwerpen, waar hij betrokken is bij de bouw van de Antwerpse kerk. In 1617 neemt hij de leiding van het project aldaar volledig op zich. De rector ziet zich daardoor blijkbaar gedwongen de opdracht toe te kennen aan een architect van buiten de orde. Francart blijkt de beste kandidaat, aangezien hij zijn jeugd heeft doorgebracht in Napels en Rome (1591-1608/10), waar hij kennis maakte met de antieke en eigentijdse architectuur dankzij zijn zwager, Wensel Cobergher.

In het algemeen heeft Francart slechts onbeduidende aanpassingen uitgevoerd aan de constructie waarover hij sinds 1616 de leiding heeft. Zijn ontwerp vormt zodoende een compromis, gebaseerd op een traditioneel grondplan in combinatie met een moderne, Italiaans geïnspireerde opstand. De typologische vergelijking van de Brusselse collegekerk met Hoeimakers grondplannen toont uiteraard opvallende overeenkomsten. Hoeimakers jezuïetenkerken zijn driebeukig met vijf tot zeven traveeën zonder dwarsbeuk. Het polygonaal koor^56. wordt soms door middel van een koorhals aan de middenbeuk verbonden, zoals in Gent en Valenciennes. Alleen in Bergen en Ieper wordt het koor geflankeerd door nevenkapellen.^57. Door het belang van de predikatie voor de jezuïetenorde is een diep koor niet meer van toepassing. Hoeimakers koorontwerpen zijn steeds voldoende groot om er het altaar in op te stellen en de laterale tribunes in te verwerken die toegang verschaffen tot de collegegebouwen.^58.

De Brusselse kerk (Afb. 4) sluit qua grondplan het dichtst aan bij de niet meer bestaande jezuïetenkerk van Bergen (1608-1617)^59.. Beide hebben een driebeukig schip waarvan de lengte gelijk is aan twee maal de breedte.^60. In de Brusselse jezuïetenkerk telt het schip zeven traveeën, de koortravee niet inbegrepen, dat is één meer dan in Bergen.^61. Het polygonaal koor - de helft van een tienhoek - wordt geflankeerd door nevenkapellen die in Brussel absidiaal zijn. Voor de eerste maal in Hoeimakers oeuvre worden ze ook halfrond uitgevoerd. In Bergen en Ieper waren ze immers rechthoekig.

Hetzelfde schema ligt ook aan de basis van de jezuïetenkerk van Antwerpen (begonnen 1615), en van de jongere collegekerken te Brugge (1619), Namen (1621), Mechelen (1670) en Kamerijk (1679).^62. Het traditionele grondplan blijft dus erg populair bij de ‘barokarchitecten’. Ook in Ieper zouden in 1623 de bouwplannen voor de jezuïetenkerk radicaal worden aangepast, ‘wellicht onder de invloed van de pas geopende en door Francart gebouwde jezuïetenkerk te Brussel’.^63.

Buiten het grondplan was Francart verplicht om niet alleen de plaatsing van de buitenmuren maar ook de steunpunten van het gewelf, zoals bepaald door Hoei-

56. Behalve Ieper en Doornik, zij hebben een rechthoekig koor.

57. Afbeelding grondplan Ieper zie J. Braun. op. cit. afb. 13.

58. J. Valléry-Radot. op. cit. p. 60*-61*.

59. Afbeelding grondplan Bergen zie J. Braun. op. cit. afb. 6.

60. Uit de studie die Valléry-Radot maakte van de grondplannen van kerken opgenomen in het Receuil, blijkt dat de verhouding lengte-breedte van de kerk steeds gelijk is aan 1:2.

61. Het schip van de Brusselse kerk is nochtans slechts 2 meter langer dan dat van Bergen (resp. 52 en 50 m).

62. P. Héliot. ‘La fin de l'architecture gothique dans le nord de la France aux XVIIe et XVIIIe siècles’. Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. VIII (1957): 33, afb. 12.

63. L. Brouwers. De jezuïeten te Mechelen in de 17e en 18e eeuw en hun Xaveriuskerk de huidige parochiekerk S.S. Petrus en Paulus. Mechelen, 1977, p. 54.

[p. 75]

maker, te respecteren. Alleen in de opstand en in de keuze van het gewelf beschikte hij nog over enige vrijheid: de ruimtewerking lag grotendeels vast. Dankzij vier aquarellen kunnen we ons een beeld vormen van het interieur van de verdwenen kerk. Het zijn de drie aquarellen uit 1627, opgenomen in het Cartularium (Afb. 5) en één aquarel die dateert van vóór de afbraak in 1812.^64. Verschillende elementen wijzen op Francarts verblijf in Rome rond de eeuwwisseling en zijn dus vernieuwend voor de kerkarchitectuur in de Zuidelijke Nederlanden.

Een Toscaanse zuilenorde scheidt het zeven traveeën tellende middenschip van de zijbeuken. De orde schraagt een rij van rondbogen. Boven de arcade loopt het entablement, dat telkens ter hoogte van een zuil naar voren springt en door consoles wordt ondersteund. De brede gordelboog versierd met cassetten, die dwars over het middenschip loopt, wordt later als een karakteristiek barok element algemeen toegepast.

In het koor wordt de arcade vervangen door een pijlersysteem met rechthoekige nissen op de beneden- en boogvormige op de eerste verdieping. Daarboven loopt het entablement, dat net zoals in het middenschip naar vorens springt en ondersteund wordt door consoles ter hoogte van de pijlers. Het koor werd klaarblijkelijk door een halve koepel afgedekt. De gordelbogen in de zijbeuken worden gedragen door Dorische pilasters.

Francart is zeker niet de eerste die een klassieke zuilenorde toepast op de bogenrij tussen midden- en zijbeuk. Het pijlersysteem met rondboogarcade in de jezuïetenkerk van Sint-Omaars, begonnen in 1615 onder leiding van Johannes du Blocq,^65. is voorzien van Dorische halfzuilen. Maar de oriëntatie van de halfzuil - ze volgt de as van de arcade en is daarom niet naar het middenschip gericht -, en de polygonale sokkel herinneren dan weer aan de traditionele bundelpijlers. Francarts versie doet daarbij ook zuiverder aan: er is geen tussenverdieping tussen de arcade en de bovenlichten, de zuilen domineren de aanblik. Ook de kruisgewelven met gordelbogen, voorzien van cassetten ogen erg modern bij du Blocq. De combinatie met stergewelven in de zijbeuken refereren echter aan de traditionele bouwstijl.

Du Blocq is voorts veel traditioneler dan Huyssens en pater Franciscus Aguilon (1567-1617). Want ook in de voormalige jezuïetenkerk in Antwerpen, die in dezelfde periode wordt gebouwd, worden - weliswaar in superpositie, door de aanwezigheid van een tribune - een Dorische en Ionische orde als schragend element van het tongewelf toegepast. Het enige simultane voorbeeld waarin een enkelvoudige, klassieke orde als dominante in het kerkinterieur wordt toegepast, vindt men in Coberghers augustijnerkerk (1615) in Antwerpen. Ook hier wordt de middenbeuk overwelfd met een tongewelf. Het dynamische ritme van het reliëf - wat getuigt van een meer barokke inspiratie - in het hoofdgestel en de consoles ontbreekt echter in beide Antwerpse kerken.

Dat ‘Brusselse systeem’ bestaande uit een klassieke zuilenorde, gordelbogen met cassettenversiering en kruisribgewelven blijkt later erg populair in de jezuïetenkerken van Brugge (1619), Leuven (1650), Mechelen (1670) en Kamerijk (1679). De Antwerpse variant met tongewelf verschijnt dan weer in Namen (1621).

De voorgevel (Pl. 1)^66. is een originele combinatie van autochtone en Italiaans geïnspireerde motieven. De verticale tendens is een duidelijke verwijzing naar de

64. De aquarel werd onder andere gepubliceerd door J.H. Plantenga. op. cit. p. 59 en L. Brouwers. De jezuïeten te Brussel. p. 36 en bevindt zich in Heverlee, Archief der Vlaamse jezuïeten, zonder nummer.

65. J. Braun, op. cit. p. 78-89 en voor afbeelding van het interieur zie: J.H. Plantenga, op. cit. p. 79.

66. Voor de analyse zie ook A. De Vos. op. cit.

[p. 76]

Afb. 6. Schematisch grondplan van de voorgevel van de jezuïetenkerk te Brussel.

gotiek. De gevel moet dan ook een vrij hoog schip verbergen. Het gevelschema volgt wel degelijk het Romeinse prototype. De drie niveau's tellende gevel wordt geleed door een pilaster- of zuilenorde met wisselende interval waardoor een ritmische travee ontstaat. Een fronton zorgt voor de bekroning en de voluten vangen het breedteverschil op tussen de bekroning en de eerste verdieping. Acht Dorische pilasters verdelen de onderste verdieping in drie hoofdtraveeën voorzien van portalen, die het ritme van de gevel bepalen als A-B-A (smal-breed-smal). Wanneer nu de blinde muur tussen twee pilasters als een secundaire travee ‘a’ wordt beschouwd, de hoofdtravee in het midden als ‘b’ en de hoofdtraveeën op de zijkanten als ‘c’, krijgt men de zevendelige ritmische travee: a-c-a-b-a-c-a.^67. Met de toepassing van vier verschillende diepteniveaus schematisch weergegeven op afbeelding 6^68. geeft Francart de gevel reeds een zeer dynamisch, barok karakter. Vanaf de zijkant naar het midden toe, springt het gevelvlak geleidelijk aan naar voren. De climax wordt bereikt in de middelste hoofdtravee, het meest vooruitspringende niveau. Deze reliëfwerking is ook gebruikelijk aan de Romeinse kerkgevels en wordt eveneens aangewend in de ongeveer gelijktijdig gedateerde voorgevel van de voormalige jezuïetenkerk in Antwerpen.

Op de meer gedrongen eerste verdieping is het aantal traveeën gereduceerd tot één hoofd- en twee neventraveeën (a-b-a). Aan de vier centrale pilasters van de gelijkvloerse verdieping beantwoorden eveneens vier pilasters op de eerste verdieping, maar ditmaal worden er volplastische zuilen vóór geplaatst, die het vooruitspringende entablement schragen. Dergelijke combinatie roept een sterkere dieptewerking op, die ook in de vensteromlijsting wordt bereikt. De eerste verdieping lijkt daardoor gewichtiger dan de benedenverdieping. Die werkwijze wijkt duidelijk af van het Romeinse principe,^69. waar de nadruk op de gelijkvloerse gevelverdieping ligt. Francart geeft in zijn gevelontwerp reeds een barokke toon aan, maar bewust aangebrachte onregelmatigheden, zoals het plaatsen van een massieve zuilenorde boven een pilasterorde doen eerder maniëristisch aan.

Er rest ons slechts dit ene directe resultaat van de geïtalianiseerde Vlaamse barokstijl die Francart in Brussel op een persoonlijke wijze heeft geïntroduceerd. De toekomstige hofarchitect heeft aan die Brusselse gevel een diepte-effect gecreëerd dat duidelijk tot een latere ontwikkelingsfase van de ‘dynamische barok-

67. D. Coeckelberghs. L'Eglise Saint-Jean Baptiste du Béguinage à Bruxelles. Monographies du Patrimoine artistique de la Belgique. Luik, s.d., p. 40-44 merkt het grote verschil op tussen de vier centrale en de vier buitenste pilasters. Waar de vier centrale pilasters nog een travee (a) beschrijven, lijken de buitenste als het ware gekoppeld, zodat men ze eigenlijk niet hoeft op te nemen in de ‘ritmische travee’. Schematisch gezien resulteert dit in c-b-a-b-a-b-c, waarbij c de gekoppelde pilaster aanduidt. Dezelfde auteur veralgemeent dit tot ‘l'abandon de la travée rythmique comme principe de composition dont on trouve les signes avant-coureurs dans la façade de l'église des Jésuites de Francquart et qui triomphera dans ses oeuvres ultérieures’. Dit heeft tot gevolg dat men niet van zeven maar slechts van vijf traveeën kan spreken.

68. Het schematische grondplan van de jezuïetenkerk is gebaseerd op het grondplan van de kerk en de tekening van de voorgevel, beide bewaard in het Promptuarium en op de aquarel die de voorgevel toont. De reliëfwerking op de prent in de Sanderusuitgave wijkt hier licht van af.

69. Zie bijvoorbeeld de gevel van Santa Susanna van Carlo Maderno, die op de gelijkvloerse verdieping voorzien is van halfzuilen en op de eerste verdieping van pilasters. Aan de gevel van II Gesù van della Porta (1571) staan pilasters en halfzuilen op het gelijkvloers en pilasters op de eerste verdieping.

[p. 77]

gevel’ behoort dan de kerkgevels van Wensel Cobergher. Het is wel Coberghers verdienste geweest de eerste geïtalianiseerde kerfaçades op te trekken voor de ongeschoeide-karmelietessenkerk in Brussel (begonnen 1608) en de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek van Scherpenheuvel (begonnen 1609), maar die gevels blijven zeer vlak. Alleen op de eerste verdieping van Coberghers Brusselse kerkgevel springen de traveeën vooruit, met de climax op de middelste travee. Voor de rest wordt op geen enkele wijze naar diepte-effect gezocht.

Francarts volgende bouwopdracht voor de kerk van de augustijnen in Brussel (1620) wordt gekenmerkt door een minder subtiele, maar misschien wel meer evenwichtige reliëfwerking (Afb. 3). Er wordt een climax van het centrale portaal gecreëerd door het plaatsen van halfzuilen vóór pilasters. Hetzelfde systeem wordt ongeveer gelijktijdig door Huyssens toegepast aan de Brugse jezuïetenkerk. Later zal dit principe ook gebruikt worden aan de gevels in Namen, Leuven en Mechelen.

Uit de vergelijking van de grondplannen van het Brusselse jezuïetenklooster van verschillende datum blijkt dat Francart de reeds ver gevorderde, traditioneel opgevatte kerkbouw, die toegeschreven wordt aan Hoeimaker, praktisch ongewijzigd laat. In zijn ontwerp voor de voltooiing van de kerk neemt hij het traditionele driebeukige schip zonder transept over, een schema dat ook navolging vindt bij de barokarchitecten. Ook al respecteert Francart de traditionele elementen van de reeds ver gevorderde jezuïetenkerk, qua interieur werkt de constructie vernieuwend en richtinggevend voor de barokke jezuïetenkerken van Brugge, Leuven, Kamerijk en Mechelen. Ook de analyse van de gevel laat zien dat Francart in Brussel als eerste het dynamische reliëf introduceert en dat zijn jongere augustijnenkerk model heeft gestaan voor het gevelreliëf van de kerken in Brugge, Namen, Leuven en Mechelen.