De Zeventiende Eeuw. Jaargang 13

[p. 139]

Krijgskunde in de Noordelijke Nederlanden
Van Opstand tot Bestand
Emile Ramakers

De situatie waarin de jonge Republiek der Verenigde Nederlanden eind 1586 verkeert, is weinig florissant:

De krijgskans was niet gekeerd [ten gunste van de Republiek]; (...) de voordelen, door het Engels-Nederlandse leger behaald, waren onvruchtbaar gebleven en konden tegen de geleden verliezen niet opwegen. De geldzaken waren deerlijk in de war en ten achter. De Staten hadden het dubbele opgebracht van de oorlogskosten der vorige jaren en toch was het krijgsvolk slechter betaald dan tevoren; niet meer dan twee of drie maanden soldij had het voor het gehele jaar ontvangen. De landvoogd [Leicester] had veel meer troepen in dienst genomen dan het land betalen kon; (...) de talrijke legermacht, slecht samengesteld en slecht aangevoerd, had weinig uitgericht en dreigde thans aan het muiten te slaan, nu de betaling van de achterstallige soldij steeds uitbleef. Bovendien had de landvoogd de naijver en het wantrouwen tussen de verschillende natiën, waaruit het leger bestond, niet weten weg te nemen. (...) Tussen de legerhoofden heerste niet minder haat en afgunst. Wat kon men anders dan nederlaag en verraad in een volgende veldtocht verwachten?

Ook de bestuurlijke situatie is niet rooskleurig:

Leicester had geen der veranderingen in de regeringsvorm, die zijn instructie hem voorschreef in te voeren, ernstig voorgesteld. Het gezag van de Raad van State was niet uitgebreid of beter bepaald. (...) Aan de gedeputeerden ter Statenvergadering was door de provinciën geen breder bevoegdheid toegestaan. (...) De Staten-Generaal bleven voortdurend machteloos, de verschillende provinciën onenig en twistziek.^1.

Niemand minder dan Robert Fruin analyseert hier wat er aan de oorlogsvoering van de Republiek mankeerde en wat er moest gebeuren om zijn Tien Jaren uit de Tachtigjarige Oorlog tot een succes te maken. Het ombuigen van die negatieve factoren wordt regelmatig beschouwd als de militaire revolutie, die de Republiek rond 1600 aan Europa demonstreerde.^2. Op enkele aspecten van deze Militaire Revolutie ga ik hier nader in. Kernpunt is de periode 1589-1609, omdat de Republiek in die jaren vorm kreeg en de meeste innovaties doorvoerde.

De opstand die in het Hongerjaar 1566 in de Nederlanden uitbrak, werd door Spaanse troepen onder landvoogd Alva onderdrukt, doch de spanningen bleven. Militaire invallen onder de prins van Oranje en zijn broers in 1568 hadden evenmin succes. De verovering van Den Briel door de watergeuzen in 1572 en de daaropvolgende opstand in vooral Holland en Zeeland gaven de opstandelingen een machtsbasis, die Alva niet meer ongedaan kon maken. Zijn troepen konden niet

1. R. Fruin, Motley's Geschiedenis der Vereenigde Nederlanden, in: Idem, Verspreide Geschriften. Ed. P.J. Blok e.a. (11 dln., 's-Gravenhage 1900-1905) III, 118-224; het citaat 188-189. Hierover: F.G. Oosterhoff, Leicester and the Netherlands 1586-1587 (Utrecht 1988) 3-5. B.H. Nickle, The military reforms of prince Maurice of Orange (Ann Arbor [1979²]) 70, over de situate na Leicester.

2. G. Parker, The military revolution. Military innovation and the rise of the West, 1500-1800 (Cambridge 1988); Idem, The Military Revolution, 1560-1660 - a Myth?, in: Idem, Spain and the Netherlands, 1559-1659. Ten Studies (Glasgow 1979) 85-103, 231-238.

[p. 140]

alle steden heroveren. Door plunderingen en wreedheden verhardden de posities en nam de vastberadenheid van de opstandelingen toe.

Duidelijk werd, dat Holland, Brabant en Vlaanderen de strijd nooit alléén konden volhouden tegen de Spaanse overmacht; alle gewesten - of in elk geval zo veel mogelijk - moesten in opstand komen om de Spaanse legers te verdrijven. De periode van de Pacificatie van Gent (1576) tot de Unie van Utrecht (1579) is vooral te zien als een poging het politieke en militaire draagvlak van de opstand te vergroten.^3. Met name Gelderland moest voor Holland als een bolwerk, een ‘propugnaculum’ dienen.^4. De opzet was overigens nog ruimer: het graafschap Lingen, sedert Karel V deel van de Nederlanden, werd in de discussie rond de Unie betrokken.^5.

Na het sluiten van de Unie van Utrecht had Holland de ruimte om te werken aan het herstel van de economie, een essentiële voorwaarde voor de oorlogvoering, nodig om de dure strijd te kunnen blijven betalen. De definitieve verovering van Vlaanderen en Brabant door Parma in de jaren tussen 1580 en 1585 bevestigde de dominantie van Holland binnen de nieuwe staat.

De Unie van Utrecht voorzag een eenheid in het militair bestuur.^6. De Staten-Generaal namen het leger de eed van trouw af; ze waren verantwoordelijk voor de vestingen, de opperofficieren en de werving en afdanking van troepen. Het oppergezag over het leger lag ten tijde van Leicester bij hem als Kapitein-Generaal van de Unie; na zijn vertrek benoemden de Staten-Generaal pas in 1625 Frederik Hendrik als opvolger.^7. Maurits en zijn neef Willem Lodewijk waren als gewestelijke stadhouders kapitein-generaal van de troepen van dat gewest. Door Maurits' cumulatie van stadhouderschappen en door zijn goede verstandhouding met zijn collega van Friesland en Groningen benaderde zijn positie die van Kapitein-Generaal van de Unie.^8.

Na Leicesters vertrek trok Holland de rechtstreekse betaling van de troepen die ter repartitie van dat gewest stonden, aan zich,^9. waardoor de machtsbalans tussen Generaliteit en gewesten ten gunste van de laatste verschoof. Daartegenover demonstreerden de gedeputeerden te velde, vertegenwoordigers van de Generaliteit bij het leger, de Generaliteitsmacht. De verhouding tussen centraal en gewestelijk gezag bleef gedurende het gehele bestaan van de Republiek zeer delicaat.

Al vroeg trad een wezenlijk aspect van deze oorlog aan de dag: het was een stedenoorlog met eindeloze reeksen belegeringen, en geen bewegingsoorlog met grote veldslagen. Veldslagen zoals die op de Mookerheide bepaalden hooguit het verloop van een enkele veldtocht, maar deze successen waren zeer vluchtig. De verslagene kon later een nieuw leger op de been brengen en de strijd hervatten. Belegeringen in verstedelijkte gebieden als Vlaanderen en Holland leverden duurzamer territoriumwinst op.

Een tweede aspect van de oorlogsvoering was de brandschatting, het onder contributie stellen van gebieden,^10. voor de bevolking vaak een meer voelbaar deel van de oorlog dan belegeringen of veldslagen. De Republiek probeerde dergelijke acties op zijn grondgebied te voorkomen.

Het krijgsdoel van de Republiek werd snel duidelijk: verdedigbare grenzen vinden binnen de mogelijkheden, die de Staat (de Republiek, de gewesten en hun bestuurders) ter beschikking stelde. Ofwel de gewesten beschermen tegen aanvallen, door die gewesten van vijandelijke troepen te zuiveren en door om de Re-

3. A.Th. van Deursen, Holland's experience of war during the revolt of the Netherlands, in: Britain and the Netherlands. VI: War and society (Den Haag 1977) 20-31.

4. A.E.M. Janssen, Het verdeelde Huis. Prins Willem van Oranje en graaf Jan van Nassau bij de tot standkoming van de Unie van Utrecht, in: De Unie van Utrecht. Wording en werking van een verbond en een verbondsacte (Den Haag 1979) 109, 121. Een ontkenning van dit idee in een memorie, volgens Groen van Prinsterer uit de omgeving van Jan van Nassau: Mémoire sur l'Union d'Utrecht [s.d., medio 1579], in: G. Groen van Prinsterer (ed.), Archives ou correspondance indite de la maison d'Orange-Nassau (23 dln., Leiden 1835-1915) ser.l, t. VI (1577-1579), 539-560, 554. Voor de positie van Deventer als toegangspoort aan de IJssel: P. Holthuis, Frontierstad bij het scheiden van de markt. Deventer: militair, demografisch, economisch; 1578-1648 (Houten/Deventer 1993) 31-32.

5. Lingen in de Nederlanden: P.J. Blok, De zeventien provinciën in 1555, in: Geschiedkundige atlas van Nederland ('s-Gravenhage 1917) 22; in de Nederlandse kerkprovincie van 1559: L.J. Rogier, Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en de 17e eeuw (3 dln., Amsterdam 1967) I, 224-225, 557-559; in de discussie over de Unie van Utrecht: P.J. van Winter, De ontwerpen van de Unie van Utrecht, Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap 63 (1943) 151-152, 164-165; J.I. Israel, De Republiek 1477-1806 (2 dln., Franeker 1996) I, 220. Rennenberg en Verdugo waren o.m. stadhouder van Lingen. Na de verovering van Lingen door Maurits in 1597 werd het, tot de herovering door Spinola in 1605, als generaliteitsland beschouwd (Israel, Republiek, I, 325).

6. H.L. Zwitzer, ‘De militie van den staat’. Het leger van de Republiek der Verenigde Nederlanden (Amsterdam 1991) 25-38; Oosterhoff, Leicester, 135-147; F.C. Spits, Unie en militie, in: De Unie van Utrecht, 185-187; J.W. Wijn, Het krijgswezen in den tijd van prins Maurits (Utrecht 1934) 16-32. R. Fruin, Geschiedenis der Staatsinstellingen in Nederland tot den val der Republiek. Ed. H.T. Colenbrander ('s-Gravenhage 1922; heruitgave met inleiding van I. Schöffer, 's-Gravenhage 1980) 190-192.

7. Oosterhoff, Leicester, 61-66; J.J. Poelhekke, Frederik Hendrik, prins van Oranje. Een biografisch drieluik (Zutphen 1978) 78-80; Wijn, Krijgswezen, 29-30.

8. Aantal stadhouders: Israel, Republiek, I, 329-335; cumulatie door Maurits: J. den Tex, Oldenbarnevelt (5 dln., Haarlem 1960-1972) II, 212-213.

9. Oosterhoff, Leicester, 147; Zwitzer, Militie, 64; zie: N. Japikse en H.P.H. Rijperman (ed.), Resolutiën der Staten-Generaal van 1576 tot 1609 (14 dln., 's-Gravenhage 1915-1970) V, 685-687 (9-3-1587, advies van de Staten van Holland).

10. Vgl.: Wijn, Krijgswezen, 355-360; L. Mulder (ed.), Journaal van Anthonis Duyck, advokaat-fiscaal van den Raad van State (1594-1602) (3 dln., 's-Gravenhage/Arnhem 1862-1866) I, XX en passim. G. Parker, The Army of Flanders and the Spanish Road 1567-1659. The logistics of Spanish victory and defeat in the Low Country's War (Cambridge 1972) 11-13. Over het belang van het platteland voor de florerende economie: J. de Vries, The Dutch rural economy in the Golden Age, 1500-1700 (New Haven / Londen 1974) 240 en passim. Het Vlaamse land is in 1600 al zo leeggelopen en leeggeplunderd, dat het voor de verzorging van de Staatse troepen tijdens de tocht naar Nieuwpoort niet meer bruikbaar is: B. Cox, Vanden tocht in Vlaenderen. De logistiek van Nieuwpoort, 1600 (Zutphen 1986) 27, 52; G. Parker, War and economic change: the economic costs of the Dutch Revolt, in: Idem, Spain and the Netherlands, 181 geeft een overzicht van de bevolkingsafname in Vlaanderen en Brabant tussen 1570 en 1600. M.P. Gutmann, War and rural life in the early modern Low Countries (Assen 1980) vooral Part 2: The burden of military presence, 29-71; de plunderingen rond Deventer: Holthuis, Frontierstad, 26-53.

[p. 141]

publiek een ring te leggen van territoria, waarop ze op enigerlei wijze controle uitoefende. Buiten de Zeven Provinciën werd derhalve gezocht naar een ‘cordon sanitaire’, zoals Oost-Friesland,^11. Lingen, Rijnvestingen als Rijnberk en Meurs en later de Generaliteitslanden. De succesvolle aanvallen van Spinola op de oostflank van de Republiek in de jaren 1605-1606, die delen van Gelderland en Overijssel en heel Lingen weer onder Spaanse bezetting of contributie brachten en die de defensie-uitgaven van de Republiek sterk lieten stijgen, waren dan ook mede oorzaken van de bereidheid van de Republiek te komen tot een wapenstilstand.^12.

In de jaren 1572-1576 werd fel gestreden om de beheersing van de Hollandse en Zeeuwse kust- en binnenwateren. Uiteindelijk wonnen de opstandelingen, zodat zij hun verbindingen, ook met Friesland, konden beveiligen.^13. Tegen de door Spanje opgezette kaapvaart kwamen de Staten-Generaal in 1587 in actie. De handels- en vissersvloot werd met konvooien beschermd, terwijl oorlogsschepen de Vlaamse kust blokkeerden. Met de opbrengst van de belasting, de licenten, die de Republiek hief op de zeehandel met Vlaanderen, konden de kosten van deze blokkade goeddeels gedekt worden. Economisch verzwakten de Zuidelijke Nederlanden; militair kon de kaapvaart niet verhinderd worden. De expeditie naar het kapersnest Duinkerken in 1600 strandde bij Nieuwpoort.^14. De schepen van de Republiek doken na 1590 spoedig op in veel havens, die tevoren alleen door Portugezen en Spanjaarden aangedaan werden. Hierdoor kreeg de strijd tegen Spanje een wereldwijde dimensie.^15.

De politiek van beveiliging van de kerngewesten van de Republiek werd vanaf 1590 met grote consistentie uitgevoerd. Willem Lodewijk van Nassau, stadhouder van Friesland, speelde hierbij een grote rol. Herhaaldelijk drong hij er in de Staten-Generaal en elders op aan dat de situatie voor een aanvalsoorlog gunstig was. Hij legde daarbij de nadruk op de verovering van de noordelijke gewesten Groningen en Overijssel ter bescherming van Friesland.^16. Al op 14 september 1589 wees hij in een vergadering van de Staten-Generaal op de mogelijkheden om de stad Groningen aan te vallen.^17. In januari 1590 schreef hij zijn vader dat Parma vrijwel machteloos was.^18. In mei 1590 deed hij een nieuwe poging leden van de Staten-Generaal te overtuigen, maar vergeefs.^19.

Deze pleidooien heeft Everard van Reyd samengevoegd in een rede, die hij Willem Lodewijk in het voorjaar van 1590 in de Staten-Generaal liet houden.^20. Volgens Willem Lodewijk kon de helft van het leger van circa 20.000 man, na vermindering van het bedrog door ‘blinde namen’, met 1500 ruiters, ingezet worden voor aanvallen op riviersteden, die zonder veldslagen, maar door belegering en schanswerk veroverd konden worden. Geen enkele stad, mogelijk Groningen uitgezonderd, zou het lang kunnen volhouden. Noodzakelijk was wel dat de troepen zó goed betaald werden, dat zij bereid waren het graafwerk, nodig voor een goede belegering, te verrichten. Zo kon de Tuin van de Verenigde Nederlanden^21. sterker worden en uitgebreid tot aan de grote rivieren in het zuiden. De vijand kon de noordelijke provincies dan niet meer plunderen; troepen, nu ter beveiliging in Friesland gelegerd, werden inzetbaar in Brabant of konden zelfs als hulp aan Frankrijk aangeboden worden.^22.

De Staten-Generaal reageerden in september 1589 niet enthousiast.^23. Toch brak het inzicht dat een aanvallende oorlog mogelijk was, langzaam door. De

11. Oost-Friesland 1591-1609: F.J.G. ten Raa, F.de Bas en J.W. Wijn, Het Staatsche leger 1568-1795 (8 dln., 's-Gravenhage/Breda 1911-1964) II, 321-327; G. Möhlmann, Schets van de geschiedenis van Oost-Friesland (Leeuwarden 1974) 18-19.

12. Het betrof het verlies van Oldenzaal en Lingen (1605); Bredevoort, Groenlo en Rijnberk (1606). Israel, Republiek, I, 289-290; stijging van de schuld van de Generaliteit tussen 1604 en 1607: E.H.M. Dormans, Het tekort. Staatsschuld in de tijd der Republiek (Amsterdam 1991) 141.

13. J.C.A. Meij, Oorlogsvoering, kaapvaart en zeeroof, in: Maritieme geschiedenis van Nederland (4 dln., Bussum 1976-1978) I, 330-332.

14. S.W.P.C. Braunius, Oorlogsvaart, in: Maritieme geschiedenis, II, 316-354; A.P. van Vliet, Vissers en kapers. De zeevisserij vanuit het Maasmondgebied en de Duinkerker kapers (ca. 1580-1648) ('s-Gravenhage 1994) 93-131.

15. J.R. Bruijn, Scheepvaart in de Noordelijke Nederlanden 1580-1650, in: Algemene geschiedenis der Nederlanden (15 dln., Haarlem etc. 1977-1983) VII, 137-155; C.R. Boxer, The Dutch seaborne empire 1600-1800 (Harmondsworth 1973).

16. S.P. Haak, Het aandeel van Willem Lodewijk aan het offensief van 1590, in: Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, ser. 5, dl. 7 (1920) 16-31. Hij verkleint de rol van Willem Lodewijk, omdat hij niet ziet, dat deze zich vooral sterk maakt voor de noordelijke gewesten. Over de geïsoleerde positie van Friesland tot in 1592: Den Tex, Oldenbarnevelt, II, 244. Willem Lodewijk als (mede)-initiatiefnemer tot een aanvalsoorlog: Zwitzer, Militie, 15.

17. Resol. SG, VI, 1588-1589, 329-330 (14-9-1589); U. Emmius (vert. P. Schoonbeeg), Willem Lodewijk, graaf van Nassau (1560-1620) stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe (Hilversum 1994) 23, 104-105; vgl. E. van Reyd, Historie der Nederlantsche oorlogen (Amsterdam 1644) 243-244; Den Tex, Oldenbarnevelt, II, 129-130.

18. Willem Lodewijk van Nassau aan zijn vader, Jan van Nassau, Leeuwarden 20-1-1590 (OS), in: Groen van Prinsterer (ed.), Archives, ser. 2, dl. I, 124-125.

19. Willem Lodewijk van Nassau aan zijn ‘Vetter’, Jan Willem van Nassau-Siegen, z.p. [31]-5-1590, in: Groen van Prinsterer (ed.), Archives, ser. 2, dl. I, 136-138. Over deze brief: Haak, 28. In juni 1590 behandelden de Staten-Generaal een verzoek van Willem Lodewijk om zending van ruiterij om Groningen aan te kunnen vallen, maar de Staten zagen hiertoe geen mogelijkheid. Zie: Resol. SG, VII, 1590-1592, 33-34 (8-6-1590); vgl. idem, 34-36 (23-6-1590).

20. Van Reyd, Historie, 250-251; R. Fruin, Tien jaren uit de Tachtigjarige oorlog, 1588-1598 (12de dr., Utrecht/Antwerpen 1961) 70-71; Mulder (ed.), Duyck, I, XX-XXII. W.Hahlweg, Die Heeresreform der Oranier und die Antike. Studien zur Geschichte des Kriegswesens der Niederlande (...) vom Jahre 1589 bis zum dreissigjährigen Kriege (Berlijn 1941) 20, 130-131, 136.

21. P.J. van Winter, De Hollandse tuin, Nederlands kunsthistorisch jaarboek 8 (1957) 29-121, noemt deze vermelding niet: 32-35.

22. De hulp aan Frankrijk vanaf 1591: Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 308-317.

23. Resol. SG, VI, 1588-1589, 330 (14-9-1589); vgl. Van Reyd, Historie, 251.

[p. 142]

Raad van State nam de argumentatie van Willem Lodewijk in het voorjaar van 1590 goeddeels over,^24. maar zonder nadruk op Groningen. De belangstelling ging uit naar vrijwel alle grensgebieden van de Republiek.

Deze aanvalsoorlog vereiste ingrijpende wijzigingen in de legerorganisatie. De bestaande zwakheden analyserend kwam vooral Willem Lodewijk tot vernieuwingen, die sterk bijdroegen aan het succes van het Staatse Leger. Willem Lodewijk, zijn broer Jan van Nassau-Siegen en Maurits bestudeerden klassieke auteurs als Aelianus, keizer Leo VI van Byzantium en Vegetius^25. en probeerden die kennis in de praktijk te gebruiken.^26. Zij wisten klassieke ideeën en moderne techniek op een effectieve manier te combineren. De kennis van de klassieken bij de Nassau's was op zichzelf niet uitzonderlijk: het hoorde bij een goede opvoeding van edellieden.^27.

Lipsius, bij wie Maurits in Leiden gestudeerd had,^28. was toen al bezig met de bestudering van de oorlogvoering bij de Romeinen. Zijn commentaar op Tacitus droeg hij in 1581 op aan de Staten van Holland; hij wees hierbij op de actualiteit van de opstand der Bataven.^29. In zijn Politica (1589) wijdde hij twee delen aan het krijgswezen van de Romeinen. Willem Lodewijk, die het werk evenals Maurits van Lipsius ten geschenke kreeg, las het met vrucht en genot.^30. Na zijn vertrek uit Leiden publiceerde Lipsius nog twee grote studies hierover: De militia Romana (1595) en Poliorceticon (1596), waarin hij zeer gedetailleerd zijn kennis presenteerde. Op het verschijnen van De militia Romana reageerde Maurits enthousiast.^31.

Maurits onderhield ook contacten met Stevin, die vanwege zijn technische kennis gezocht werd en in een latere fase van de legerhervormingen van belang werd.^32. Een constante in de relatie van de Nassau's met deze geleerden is dat zij de juiste mensen met concrete vragen, analyses en mogelijke oplossingen benaderden en dat zij er geen enkele bezwaar tegen hadden dat de resultaten aan een breed publiek bekend gemaakt werden. De verschillende publicaties van Lipsius, Stevin en De Gheyn getuigen daarvan.^33.

Het belangrijkste schietwapen in de tweede helft van de zestiende eeuw werd het musket, een zwaar lontgeweer. Hiermee bleek het mogelijk soldaten op ruime afstand uit te schakelen, terwijl de bediening relatief eenvoudig was. Wegens het gewicht moest het door de gebruiker met een stok ondersteund worden. De vuursnelheid lag tamelijk laag; piekeniers moesten de schutters tussen de salvo's beschermen. Daarnaast waren ‘roeren’ in gebruik, een lichtere versie van het musket.

De effectiviteit van musketten en de iets kleinere haakbussen kon vergroot worden door tijdens het laden, afvuren en herladen een andere tactiek toe te passen. Het idee was, om de eerste rij te laten vuren en die soldaten vervolgens naar achter te laten gaan om te herladen, zodat de tweede rij het wapen kon afvuren. Deze techniek was rond het midden van de zestiende eeuw al in gebruik voor ruiters met haakbussen, maar ze had het grote nadeel dat het naar achter rijden van het eerste gelid na het afvuren opgevat kon worden als een signaal voor de aftocht, en dat moest natuurlijk voorkomen worden. Een groot succes was deze tactiek niet.^34.

Willem Lodewijk begreep dat de fout niet zat in de tactiek, maar in het gebrek

24. Resol. SG, VII, 1590-1592, 24 (30-4-1590). Haak, Aandeel, 30, geeft aan dat de ideeën van Willem Lodewijk in de loop van 1590 gemeengoed waren.

25. Citaten van en opmerkingen over Aelianus en Leo VI in het ‘Kriegsbuch’ van Jan van Nassau: Hahlweg, Heeresreform, 230-248, 250-254. De tekstedities van Aelianus en Leo VI: idem, 302-307.

26. De relatie tussen theorie en praktijk: W. Hahlweg, Aspekte und Probleme des Reform des niederländischen Kriegswesens unter Prinz Moritz von Oranien, BMGN 86 (1971) 161-177. Volgens Macchiavelli moesten klassieken beter bestudeerd worden: Fruin, Tien jaren, 75; H.L. Zwitzer, Macchiavelli, Maurits en Willem Lodewijk: tijdgenoten op afstand, Mededelingen van de Sectie militaire geschiedenis Landmachtstaf 10 (1987) 5-17. Werken van Macchiavelli bevonden zich in de bibliotheek van Oranje-Nassau, maar in de catalogus van Maurits' bibliotheek uit 1608/09 is geen exemplaar aangetroffen (A.D. Renting en J.T.C. Renting-Kuijpers (ed.), The seventeenth-century Orange-Nassau Library. The catalogue compiled by Anthonie Smets in 1686, the 1749 auction catalogue, and other contemporary sources (Utrecht 1993) 90-92, nrs.2157, 2158, 2227, 2789, 2807, 3625). Leo's De Bellico apparatu (ed. 1554 en 1595) in de bibliotheek van Maurits: idem, nr.2816 en 3587; Hahlweg, Heeresreform, 14-18. Willem Lodewijk schreef studies over oorlogsvoering in de oudheid: Hahlweg, Aspekte, 172-174. Idem, 169, schat de invloed van de klassieken op Maurits' ideeën over belegeringen lager in.

27. De (latere) hertog van Alva las als dertienjarige De re militari van Flavius Vegetius Romanus: W.S. Maltby, Alba. A biography of Fernando Alvarez de Toledo, third duke of Alba 1507-1582 (Berkeley 1983) 10-11. M.E.H.N. Mout, Het intellectuele milieu van Willem van Oranje, BMGN 99 (1984) 599-605, vooral 600. Een Duitse editie uit 1529 in Maurits' bibliotheek (Renting en Renting-Kuijpers (ed.), Orange-Nassau Library, nr.1548). Het belang van Vegetius: Hahlweg, Heeresreform, 31 noot 5.

28. M.E.H.N. Mout, In het schip: Justus Lipsius en de Nederlandse Opstand tot 1591, in: Bestuurders en geleerden. Opstellen, aangeboden aan prof. dr. J.J. Woltjer (Amsterdam/Dieren 1985) 58; G. Oestreich, Neostoicism and the early modern state (Cambridge 1982) 77. Maurits als ‘diciple’ van Lipsius: J.Lipsius aan C. Aerssens, Leiden 22-8-1589, in: Iusti Lipsi Epistolae (Brussel 1978-) III (ed. S. Sué en H. Peeters) (=ILE), 195-196, nr. 706. Willem Lodewijk raadde zijn broers aan in Leiden bij Lipsius te gaan studeren: Oestreich, Neostoicism, 77.

29. Ad Annales Corn. Taciti liber commentarius (Antwerpen 1581): L. Voet, The Plantin Press (1555-1589). A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden (6 dln., Amsterdam 1980-1983) III, nr. 1561; G. Oestreich, Justus Lipsius als Theoretiker des neuzeitlichen Machtstaates, Historische Zeitschrift 181 (1956) 45; Idem, Justus Lipsius als Universalgelehrter zwischen Renaissance und Barock, in: Th.H. Lunsingh Scheurleer en G.H.M. Posthumus Meyjes (ed.), Leiden University in the seventeenth century. An exchange of learning (Leiden 1975) 181. Over Lipsius' tekstedities: J. Jansen, Tacitus en de Opstand, De zeventiende eeuw 19 (1994) 192.

30. Politicorum sive civilis doctrinae libri sex (Leiden 1589): Voet, The Plantin Press, nr.1551. Oestreich, Lipsius Theoretiker, 57-68; Oestreich, Neostoicism, 51-55. Dat Lipius van de Staten-Generaal een ‘handsome sum of money’ ontving voor dit boek (Oestreich, Neostoicism, 50 n.11), vond ik nergens bevestigd. Al in 1588 schreef hij dat hij met een grote studie [‘opus de militia Romana’] bezig was: Lipsius aan H. von Rantzau, 2-6-1588 (ILE III, nr.631).
De schenkingen: Lipsius aan Th. Leeuwius, [augustus 1589]; aan C. Aerssens, Leiden 22-8-1589 en 29-4-1590; Willem Lodewijk aan Lipsius, Leeuwarden 24-1-1590 (resp. ILE III, nr.694, 706, 751, 725). Maurits' exemplaar: Renting en Renting-Kuijpers (ed.), Orange-Nassau Library, nr. 2050.

31. F. Raphalengius jr. aan Lipsius, 24-8-1595, in: P. Burman (ed.), Sylloges epistolarum a viris illustribus scriptarum (5 dln., Leiden 1724-1727) I, 206, nr.204. Het betreft De militia Romana, I, Antwerpen 1595. Renting en Renting-Kuijpers (ed.), Orange-Nassau Library, nr.2712; Oestreich, Neostoicism, 76-89. Volgens Fruin, Tien jaren, 78-79 (met verwijzing naar deze brief) schonken de Staten-Generaal het boek aan Maurits. Dit is niet te vinden in de resoluties van de Staten-Generaal.

32. E.J. Dijksterhuis, Simon Stevin ('s-Gravenhage 1943) 321-332 en passim; K. van Berkel, In het voetspoor van Stevin. Geschiedenis van de natuurwetenschap in Nederland 1580-1940 (Meppel 1985) 16-17.

33. W.H. McNeill, Keeping together in time. Dance and drill in human history (Cambridge Mass. 1995) 129.

34. Wijn, Krijgswezen, 442-443; J. Ellis, Cavalry, The history of mounted warfare (New York 1978) 81, 84; Ch. Oman, A history of the art of war in the sixteenth century (Londen 1937) 41-42, 226 (commentaar van F. de La Noue). Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, I, 298-299, signaleert deze methode ten tijde van Karel V en Alva bij de infanterie. Wijn, Krijgswezen, 428-429.

[p. 143]

aan discipline van de militairen. Na bestudering van klassieke auteurs vertaalde hij het hele stelsel van commando's van Aelianus voor de exercitie in het Nederlands; deze paste hij vanaf 1590 op zijn Friese regimenten toe.^35. Zo bleek het mogelijk met legeronderdelen moeilijke manoeuvres uit te voeren zonder dat dit eindigde in chaos. Bij de wapenschouw in 1592 te Steenwijk demonstreerde hij dit aan Maurits.^36. Zijn ideeën omtrent exercitie en de inzet van de musketiers zette hij in zijn brief van 8 december 1594 aan zijn neef uiteen.^37. Een jaar later wijdde Lipsius in zijn De militia Romana veel aandacht aan de inzet van militairen en aan het geven van commando's.

De verschillende bewegingen van de inviduele schutter en hun onderlinge samenhang werden door Willem Lodewijks broer Jan uitvoerig geanalyseerd en uitgetekend. Hierop baseerde hij een instructieplan, dat in 1607 door Jacob de Gheyn bewerkt en uitgegeven is als Wapenhandelinghe.^38.

De Republiek begon al vroeg met pogingen haar wapens te standaardiseren. In 1596 kwamen voorschriften voor de bewapening van nieuwe troepen. De richtlijnen uit 1599 voor Engelse troepen in Staatse dienst vonden daarna ruimere toepassing en werden in 1623 en 1639 flink aangescherpt. In 1611 was de bewapening van nieuwe schepen aan de beurt. Het uitvaardigen van richtlijnen betekende niet dat de bewapening meteen aangepast werd. Dat bleek een uiterst langdurig proces te zijn.^39. Elders werden bestaande wapens anders ingezet. In 1597 werden de lansiers te paard omgevormd tot kurassiers, bewapend met pistool en zwaard; bij de infanterie bleven de piekeniers gehandhaafd.^40.

Door deze wijzigingen werden de oude carré-formaties onbruikbaar, omdat ze te diep waren. Het leger werd onderverdeeld in kleinere eenheden: bataljons en compagnieën. De nieuwe bataljons waren in plaats van dertig slechts ongeveer tien rijen diep.^41. De andere opstelling en het nieuwe gebruik van het musket maakten de soldaten binnen hun legeronderdeel veel beweeglijker; bovendien werd het leger zelf flexibeler.

Het belang van geschut en daarmee het aantal kanonniers steeg na 1590.^42. Ook hier werd aandacht besteed aan standaardisatie en instructie: in 1588 verscheen het eerste Nederlandstalige leerboek, in 1605 een tweede.^43. De inzet van kanonnen bleef vooral beperkt tot belegeringen. Tijdens de veldtocht van 1591 zette Maurits een dertigtal kanonnen in; bij Steenwijk een jaar later ging het om vijftig kanonnen. In de slag bij Nieuwpoort gebruikten de Staatsen slechts zes, de Spanjaarden vijf kanonnen.^44.

Het vervoer van militairen ging meestal over land, slechts zelden over water. Geschut en andere benodigdheden werden liever over water vervoerd, omdat dat sneller en eenvoudiger was. De meeste schepen werden gehuurd; in Rotterdam werden schepen gereed gehouden.^45.

Snelle troepenverplaatsingen (gedeeltelijk over water) maakten verrassingsaanvallen mogelijk, zodat de strijd op meerdere fronten aangegaan kon worden. Vooral de campagne van 1591 is hiervan een fraai voorbeeld.^46. Na de verovering van Breda (1590), waarbij het Trojaanse paard de gedaante van een turfschip aannam, vreesde Spanje een aanval op Den Bosch. Vanwege het regionale evenwicht in de oorlogsvoering moest echter Friesland eerst beveiligd worden tegen de Spaanse raids vanuit Groningen. In 1591 begon de campagne met een verras-

35. Wijn, Krijgswezen, 467-486, vooral 470-471. Bevelen in het Duits, Nederlands, Engels en Schots, gebruikt door Maurits in 1597: J.B. Kist, Jacob de Gheyn, The exercise of armes. A commentary, in: J. de Gheyn, Wapenhandelinghe van roers, musquetten en spiessen ('s-Gravenhage 1607, reprint Lochem 1971) 8-9; McNeill, Keeping together, 127-129.

36. Mulder (ed.), Duyck, I, 105; Wijn, Krijgswezen, 471.

37. Brief Groningen, 8-12-1594: Mulder (ed.), Duyck, I, 717-724; Hahlweg, Heeresreform, 255-264; de tekening in deze brief o.a. bij: Parker, Military Revolution, 19 (hij meent, dat het rouleren Willem Lodewijks idee was); Kist, 6. Parker, Military revolution a myth?, 88, relativeert het belang. Exercitie: Wijn, Krijgswezen, 480-486.

38. Kist, Jacob de Gheyn, 4-5, 12-15; Jans aantekeningen: J.W. Wijn, Krijgskundige aanteekeningen van Johan den middelste van Nassau (Utrecht 1947) vooral 114. Parker, Military revolution, 18-21; Parker, Military revolution a myth?, 91-92; Wijn, Krijgswezen, 247. De exercitie door Maurits en Willem Lodewijk: Wijn, Krijgswezen, 234-235; McNeill, Keeping together, 129.

39. Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 143, 336-339: resolutie van de SG, 15-8-1596 en drie plakkaten, 6-2-1599. De resolutie (Resol. SG, IX, 1596-1597, 164; Mulder (ed.), Duyck, II, 125) was een jaar later nog niet uitgevoerd (Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 143 noot 10); Zwitzer, Militie, 15. De plakkaten van 1599 (met wijzigingen, 17-8-1623 en 22-10-1639) in: Groot Placaet Boeck (7 dln., 's-Gravenhage 1658-1770) II, 249-258. Meestal wordt 1599 als begin genomen: Parker, Military revolution a myth?, 91; A. Hoff, Dutch firearms (Londen 1978) 8. Zwitzer, Militie, 18, stelt, dat standaardisatie vooral tijdens het Bestand plaats vond. Voor de vloot: A.Th. van Deursen e.a. (ed.), Resolutiën der Staten-Generaal: Nieuwe reeks, 1610-1670 ('s-Gravenhage 1971-) I, 462 (25-8-1611); Braunius, Oorlogsvaart, 334.

40. Zwitzer, Militie, 17-18. Dit had effect in de veldslagen bij Turnhout (1597) en Nieuwpoort (1600). In Nieuwpoort hadden de Spanjaarden meer piekeniers, de Staatsen meer schutters: Cox, Vanden tocht, 72.

41. Wijn, Krijgswezen, 423-437, 467-486; Nickle, Reforms, 145-161. Eerste monstering van bataljons (juli 1592): Mulder (ed.), Duyck, I, 104-106; Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 23, voor Steenwijk. Een bataljon telt dan 750 à 1000 man; formaties zijn 9 à 12 rijen diep. Parker, Military revolution a myth?, 89 over de omvang van Spaanse legeronderdelen rond 1560. McNeill, Keeping together, 130, legt een relatie tussen de omvang van de bataljons en de draagwijdte van de stem van de commandant, omdat bevelen mondeling gegeven worden.

42. Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 176-177, 247. J.P. Puype en M. van der Hoeven (red.), Het arsenaal van de wereld. Nederlandse wapenhandel in de Gouden Eeuw (Amsterdam 1993).

43. Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 181-182.

44. Mulder (ed.), Duyck I, 11-12, 19, 29: Zutphen (mei 1591) 28 stukken geschut; Deventer (juni 1591) 42 stukken; fort Opslag bij Groningen (juli 1591) 33 stukken. De gevolgen van de beschieting van Deventer: Holthuis, Frontierstad, 35-36. W.H. Schukking, Vestingwerken in Nederland (Zutphen 1988) 50: beleg van Steenwijk (1592) 50 stukken geschut. Nieuwpoort: Cox, Vanden tocht, 71

45. Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 180-181; J.P.C.M. van Hoof, Met een vijand als bondgenoot. De rol van het water bij de verdediging van het Nederlandse grondgebied tegen een aanval over land, BMGN 103 (1988) 634-635. De veldtocht naar Groningen, 1591: Mulder (ed.), Duyck, I, 25. Moeilijkheden bij Groenlo, dat niet aan waterwegen lag: Wijn, Krijgswezen, 250; in 1600: Cox, Vanden tocht, 32, 35.

46. Mulder (ed.), Duyck, I, 6-66; Fruin, Tien jaren, 79-84; Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 16-20. Vgl. G. Overdiep, De Groninger schansenkrijg - De strategie van graaf Willem Lodewijk - Drente als strijdtoneel, 1589-1594 (Groningen 1970) 30-40 en kaart; Emmius, Willem Lodewijk, 107-109. Over de verschillende strategische mogelijkheden na de verovering van Breda: Den Tex, Oldenbarnevelt, II, 134-140.

[p. 144]

singsaanval op de IJsselsteden Zutphen - de troepen werden met honderd schepen over de Rijn en de IJssel aangevoerd - en Deventer; daarna trok het leger over land en het geschut over water naar Groningen. Omdat die stad te zwaar versterkt was door Spaanse troepen, werden ‘slechts’ Delfzijl en enkele kleinere plaatsen veroverd. Toen de hertog van Parma opdook bij Nijmegen, ging Maurits hem tegemoet, terwijl Willem Lodewijk in het noorden achterbleef. Parma vertrok weer spoedig naar Frankrijk; Maurits haastte zich naar Vlaanderen en veroverde Hulst; daarna deed hij alsof hij zich in zijn winterkwartieren terugtrok en verraste alsnog Nijmegen.

Vanaf 1590 pasten Willem Lodewijk en Maurits hun belegeringstechnieken aan. Ook hier leverde de bestudering van de klassieken nieuwe inzichten. Zoals gezien had Willem Lodewijk in zijn rede voor de Staten-Generaal aangedrongen op de inzet van soldaten voor graafwerk. Aansluitend vroeg Maurits aan Lipsius opheldering over de positie van soldaten die graafwerk deden binnen het Romeinse leger. Lipsius antwoordde, verwijzend naar de klassieken, dat de gravers gewone soldaten waren.^47. Daarmee was voor Maurits het pleit beslecht: de soldaten moesten graven. Binnen het Spaanse leger kende men overigens ook schansgravers, hoewel de legerleiding daarnaast een beroep op omwonenden deed.^48.

De nieuwe inzichten werden onder meer toegepast in de oorlog om Groningen (1591-1594), een schansen- en stedenoorlog. De belegering van Steenwijk in 1592 vormde een eerste hoogtepunt. Had Maastricht in 1579 bij de belegering door Parma de eer gehad als eerste stad door een wal van de belegeraars omgeven te worden, Steenwijk werd met een dubbele wal omgeven om de belegeraars te beschermen tegen aanvallen vanuit de stad en van een ontzettingsleger. Bovendien zette Willem Lodewijk een aan klassieke voorbeelden ontleende belegeringstoren in. De Spanjaarden werden vanuit loopgraven en na beschietingen met een surplus aan kanonnen tot capitulatie gedwongen. De Spaanse commandant klaagde daarna, dat hij uitgegraven was als een vos uit een hol, en niet door wapenen bedwongen.^49. In 1593 vergeleek Willem Lodewijk de belegering van Geertruidenberg met die van Alesia, dat ook met een dubbele wal omgeven werd.^50. Lipsius gebruikte in zijn Poliorceticon (1596) Alesia als voorbeeld van Romeinse belegeringstechniek.^51.

Rond 1593 werd Simon Stevin Maurits' adviseur; in zijn traktaten Sterktebouw (1594) en Legermeting (1617) gaf hij de theoretische fundering voor zaken, die Maurits en Willem Lodewijk inmiddels in praktijk brachten.^52. De ideeën van de Italiaanse vestingbouwers, die onder de Habsburgers veel invloed gehad hadden,^53. werden aangepast aan de Nederlandse omstandigheden, zodat de nadruk kwam te liggen op veel water en aarden wallen; ‘Italiaanse nieuwigheden’ als bastions werden verder ontwikkeld. Stevin leverde een belangrijk deel van de onderbouwing, maar zijn invloed op de afzonderlijke bouwprojecten is moeilijk aan te geven.^54.

Naast de uitbouw van bestaande vestingen zien we de bouw van vele schansen. Een deel daarvan had een tijdelijke functie bij belegeringen, om de eigen troepen te beveiligen, en werd daarna weer verlaten. Andere schansen kregen een permanenter karakter, zoals de Schenkenschans, door Maarten Schenck in 1586 bij de splitsing van de Rijn en de Waal gebouwd. Vandaaruit controleerde

47. Lipsius aan C. Aerssens, Leiden 26-5-1590 (ILE III, nr. 762). Later: Lipsius, De militia Romana, lib.4, dial.6 en 13.

48. Het Staatse leger: Wijn, Krijgswezen, 280-281; de Spaanse kant: L. van der Essen, Kritische studie over de oorlogsvoering van het Spaanse leger in de Nederlanden tijdens de XVIe eeuw. V. Onder Farnese, tot na de inneming van Maastricht (1578-1579) (Brussel 1956) 21.

49. Deze oorlog: Overdiep, Groninger schansenkrijg. Maastricht: Wijn, Krijgswezen, 281. Het beleg van Steenwijk: Mulder (ed.), Duyck, I, 72-102; de toren: idem, 80-82; Emmius, Willem Lodewijk, 110; later: Lipsius, Poliorceticon, lib.2, dial.4; Wijn, Krijgswezen, 304-305. Fruin, Tien jaren, 88-90; Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 21-22. F. Westra, Nederlandse ingenieurs en de fortificatiewerken in het eerste tijdperk van de Tachtigjarige Oorlog, 1573-1604 (Alphen a.d. Rijn 1992) 48, over de toename van het belang van ingenieurs na en wegens Steenwijk.

50. Willem Lodewijk van Nassau aan Maurits van Nassau, Leeuwarden 19-6-1593, in: Groen van Prinsterer (ed.), Archives, ser. II, dl. 1, 245-246. Nickle, Reforms, 21.

51. Lipsius, Poliorceticon, sive De machinis, tormentis, telis, libri quinque (Antwerpen 1596) lib.2: ‘De circumvallatione’.

52. Stevins contact met Maurits dateerde mogelijk uit 1581, toen beiden in Leiden woonden. Dijksterhuis, Stevin, 10, 321; Westra, Nederlandse ingenieurs, 73; H.H. Kubbinga, Stevin en Maurits, De zeventiende eeuw 10 (1994) 93. Volgens Dijksterhuis, Stevin, 223, 238 volgden de Nassaus Stevin niet op alle punten, maar lieten zij zich vooral door de praktijk leiden.

53. Ch. van den Heuvel, ‘Papiere Bolwercken’. De introductie van de Italiaanse stede- en vestingbouw in de Nederlanden (1540-1609) en het gebruik van tekeningen (Alphen a.d.Rijn 1991). ‘Verbouwde/gemoderniseerde’ vestingen 1529-1572: W. Brulez, Het gewicht van de oorlog in de nieuwe tijden. Enkele aspecten, TvG 91 (1978) 394.

54. Dijksterhuis, Stevin, 224-237. Stevin kende de Italiaanse literatuur goed (ibidem, 222). E. Taverne, In 't land van belofte: in de nieue stadt. Ideaal en werkelijkheid van de stadsuitleg in de Republiek 1580-1680 (Maarssen 1978) 49-109; Ch. van den Heuvel, De Huysbou en de Crychconst van Simon Stevin. Nieuwe theorieën van de Hollandse stad en van haar verdediging, De zeventiende eeuw 10 (1994) 79-92.

[p. 145]

Schenck de scheepvaart op de grote rivieren en derhalve één van de toegangen en handelswegen van de Republiek.^55.

Op verschillende plaatsen in de Republiek werden vanaf 1589 verdedigingslinies en forten aangelegd: een linie langs de Waal en in de Gelderse vallei ter verdediging van Utrecht; een schansenlinie aan de zuidgrens van Friesland. Vanaf 1598 werd met tussenpozen aan een IJssellinie gebouwd.^56. Hiermee werd het kerngebied van de Republiek zo goed mogelijk beschermd, gebruik makend van natuurlijke omstandigheden. In de jaren 1605-1606, toen de Spaanse veldheer Spinola een aantal steden in Oost-Gelderland en Overijssel veroverd had, werd de IJssellinie verder uitgebouwd.^57.

Zoals gezegd betaalden de gewesten sedert 1587 de troepen die op hun repartitie stonden, rechtstreeks met middelen, die voor de Generaliteit bedoeld waren. Waren troepen niet ter repartitie aan een bepaald gewest toegewezen, dan leverde de betaling problemen op. Maurits, Willem Lodewijk en de Staten-Generaal pleitten al vroeg voor een prompte betaling van de troepen.^58. Van wezenlijk belang bij die betaling was het optreden (sedert 1588) van de ‘solliciteurs’.^59. Zij schieten de kapiteins de soldij voor de soldaten voor en declareren het bedrag later bij de Staten-Generaal of bij de desbetreffende provincie. Dit systeem, dat langzaam groeide, maar waarmee de Republiek zich nooit helemaal verzoend heeft,^60. had twee wezenlijke voordelen, namelijk dat de geregelde betaling van de soldaten min of meer verzekerd was en dat tijdelijke geldschaarste van één gewest niet automatisch tot algemene ontevredenheid onder de soldaten leidde.^61. Bij wanbetaling door één gewest kon de Generaliteit proberen betaling af te dwingen.

Omdat een groot deel van de oorlogslasten bestaat uit personeelskosten heeft elke staat er belang bij, dat soldaten, waarvoor aan de kapiteins betaald wordt, inderdaad aanwezig zijn. In 1588-1589 bleek van de Engelse hulptroepen, achtergebleven na het vertrek van Leicester, slechts ruim de helft aanwezig.^62. Al vanaf 1587 probeerden de Staten-Generaal verbetering in de situatie te brengen, maar gezien de regelmaat waarmee de plakkaten herhaald werden, tevergeefs.^63. Ook Willem Lodewijk constateerde in zijn ‘aanvalsrede’ voor de Staten-Generaal het voorkomen van ‘blinde namen’ op de sterktestaten. Duyck berekende dat de Staat door dergelijke fraude jaarlijks 800.000 gulden kostte, ongeveer één-derde van de totale personeelskosten van het leger.^64. Nadat verschillende pogingen te komen tot hoofdelijke betaling aan de soldaten mislukt waren, moesten de overheden hun nederlaag slikken. In 1598 accepteerden de Staten van Holland, dat, wanneer 95% van de troepen aanwezig was, het volle pond uitbetaald zou worden.^65.

Basis voor een regelmatige betaling van de troepen was, dat de staat over voldoende financiën beschikte. De oorlogsvoering van de Spanjaarden liep hierop nogal eens vast.^66. De financiering van de oorlog aan Staatse zijde bleek minder problematisch.^67. Omdat de Generaliteit weinig eigen geldmiddelen had, moesten de benodigde bedragen van de gewesten komen, waarbij Holland de zwaarste last droeg. Door verhoging van bestaande en invoering van nieuwe belastingen^68. kon Holland in de eerste jaren de opstand financieren. Uiteindelijk ontstond een nieuwe variant van een ouder quotenstelsel,^69. waarbij elk gewest bijdroeg naar de (vermeende) draagkracht. Binnen de Republiek betaalde Holland uiteindelijk bijna 60% van de kosten.

55. Atlas van historische vestingwerken in Nederland. II: De provinciën Overijssel en Gelderland, tweede aflevering: Gelderland, (z.p.z.j.) 35.

56. Als overzicht: Atlas van historische vestingwerken in Nederland (4 dln., 's-Gravenhage 1956-1970). Wijn, Krijgswezen, 462-466; Van Hoof, Met een vijand, 633. Parker, Army of Flanders, 14-15, geeft een kaart van de IJssellinie.

57. Het belang van de IJssellinie: G. Parker, Why did the Dutch Revolt last so long?, in: Idem, Ten Studies, 51.

58. Zwitzer, Militie, 82-83. Willem Lodewijk: Van Reyd, Historie, 250-251.

59. Zwitzer, Militie, 91-99, ook voor het volgende.

60. Pogingen het systeem af te schaffen: Mulder (ed.), Duyck, II, 148 (sept.1596); Zwitzer, Militie, 92-93 (1597); Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 214-215 (1598).

61. In 1599 werden troepen in Groningen gelegerd om betaling af te dwingen (Israel, Republiek, I, 320); in 1607 bleek een deel van de Gelderse ruiterij al vijf maanden niet betaald. Het Twaalfjarig Bestand werd ten dele afgedwongen door de financiële problemen van de Republiek: Dormans, Tekort, 24, 45, 141; Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 91; Zwitzer, Militie, 82. Opmerkelijk is de uiterst summiere opmerking in het overzicht van Brulez, Gewicht, 389.

62. Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 99-100.

63. Zwitzer, Militie, 89-90, noemt een aantal plakkaten; het Groot Placaet Boek (II, 209-246) geeft: 1-2-1586, 10-1-1587, 28-9-1587, 8-3-1589, 4-2-1599 (herzien 17-8-1623). Ook: Wijn, Krijgswezen, 120. Het probleem werd nooit volledig opgelost. De concept-instructie voor monster-commissarissen van 1599: Resol. SG, X, 1598-1599, 596 (10-2-1599).

64. Mulder (ed.), Duyck, II, 148; vgl. Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 210. Ook bij de monstering van 1595 was ongeveer éénderde niet aanwezig: i.p.v. 14.000 man zijn er 9.960 present (Mulder (ed.), Duyck, I, 611).

65. Ten Raa, De Bas en Wijn, Staatsche leger, II, 216-217: resolutie van Holland, 21-1-1598.

66. Over de bankroeten van Spanje en de daaropvolgende muiterijen: Parker, Army, 147-151, 185-206, 234-236, 290-292.

67. M.C. 't Hart, The making of the bourgeois state. War, politics and finance during the Dutch revolt (Manchester / New York 1993) behandelt vooral de tweede helft van de oorlog.

68. Dormans, Tekort, 22-23; hij heeft, 56, een overzicht van de opbrengst der gemene middelen van Holland (1574)-1650-1672. Voor het volgende, indien niet anders aangegeven: Dormans.

69. Verdeelsleutels (15de eeuw): Dormans, Tekort, 14. De quota 1586-1792: Israel, Republiek, I, 315.

[p. 146]

Omdat de begrotingen een structureel tekort vertoonden, steeg de schuld van Holland tot 5 miljoen gulden in 1600.^70. Desondanks werd de rentevoet in die periode gehalveerd, een blijk van fundamenteel vertrouwen van beleggers in de Hollandse economie. Toch steeg na 1600 de Hollandse schuld sterk, zodat een beëindiging van de gevechten wenselijk werd. De Republiek wilde echter haar positie in Oost- en West-Indië, waar ze economisch grote voordelen van verwachtte, niet opgeven; een vredesverdrag met Spanje werd daardoor onmogelijk.^71.

Bezien we de krijgskunde van de Republiek van haar ontstaan tot aan het sluiten van het Bestand in 1609, dan vallen enkele zaken op:

De stadhouders weten een militair apparaat op te bouwen, dat binnen de eigenaardige constructie van de Republiek zó goed kon functioneren, dat ze het Spaanse leger met glans konden terugslaan tot achter de grote rivieren. Daarbij maken ze inventief gebruik van allerlei ontwikkelingen, die zich elders in Europa al voordoen; bovendien weten ze, uitgaande van eigen studie en gesteund door deskundigen in eigen land, delen van de militaire kennis van de Romeinen en Grieken op een zinvolle manier in te passen in hun legervorming.

Anderzijds weet de Republiek, met de daarin deelnemende gewesten, een financiële structuur op te bouwen, die het mogelijk maakte deze oorlog vol te houden.

Deze prestaties vormen de kern van het succes van de Republiek in haar langdurige onafhankelijkheidsstrijd tegen Spanje.

70. Parker, Military revolution a myth?, 102, wijst op de uitzonderlijke financiële kracht van de Republiek.

71. J.I. Israel, The Dutch Republic and the Hispanic world 1606-1661 (Oxford 1986) 1-42; Parker, Why?, 54-55.