De Zeventiende Eeuw. Jaargang 11

[p. 133]

Commentaren en berichten
De Republiek in Frans Perspectief VII
H.H. Kubbinga

Op initiatief van M.J.-L. Lalanne, de toenmalige directeur van het Maison Descartes en Th. Verbeek, inmiddels hoogleraar in de Faculteit der Wijsbegeerte van de Universiteit Utrecht, werd medio 1991 het Centre Franco-Néerlandais de Recherches Cartésiennes opgericht.

Het Centre [..] functioneert als pendant van het Centre d'Etudes Cartésiennes (Parijs) waarin de Franse activiteiten zijn gebundeld en waarin o.a. J.-R. Armogathe (Ecole Pratique des Hautes Etudes; godgeleerdheid), J.-F. Battail (Université de Paris IV; germanistiek), J.-M. Beyssade (Université de Paris IV; wijsbegeerte), F. de Buzon (muziekwetenschap) en H. Méchoulan (CNRS, UPR 75; wijsbegeerte) participeren. De genoemden maken ook deel uit van de groep die Verbeek rond zich verzamelde en waarin van nederlandse zijde H. Beukers (RU Leiden; geschiedenis van de geneeskunde), J. Kingma (UB Groningen; wijsbegeerte), E.O.G. Haitsma Mulier (Universiteit van Amsterdam; geschiedenis), W. Mijnhardt (RU Utrecht; geschiedenis) en E.G.E. van der Wall (RU Leiden; godgeleerdheid) zitting hebben. Het Centre [..], onder de tegenwoordige leiding van Ph. Noble, de opvolger van J.-L. Lalanne, is statutair gehuisvest in het Maison Descartes (Vijzelgracht 2A, 1017 HR Amsterdam).

Naast de opbouw en het beheer van een cartesiaans documentatiecentrum beoogt het Centre [..] de organisatie van een jaarlijks internationaal congres. Het eerste congres (Maison Descartes, 25 oktober 1991) was gewijd aan de Notae in programma quoddam [Les remarques sur l'explication de l'esprit humain], waarmee Descartes in 1648 reageerde op een twintigtal stellingen, waarin de Utrechtse hoogleraar in de geneeskunde Henricus Regius (cartesiaan van het eerste uur, maar inmiddels gebrouilleerd) zich tegen hem had gekeerd. Verbeek belichtte op erudiete wijze de complexe historische context van de Notae [..], terwijl J. Kingma (UB Groningen) een interessant bibliografisch overzicht samenstelde. G. Rodis-Lewis (Université de Paris IV), de prima inter pares die eerder een franstalige tekstkritische uitgave van de Notae [..] het licht deed zien (Parijs: J. Vrin, 1959), analyseerde de discussie tussen Regius en Descartes over de tweedeling lichaam-ziel. A. Bitbol-Hespéries (Université de Paris-I) besprak op levendige wijze de medische opvattingen van Descartes en Regius in het licht van de Notae [..]. Schrijver dezes mocht spreken over de rol van het begrip ‘substantieel individu’ in de fysisch-chemische en medische opvattingen van Descartes en diens aanvankelijke mentor, Beeckman. De congresverhandelingen zijn inmiddels verschenen als tweede deel in de veelbelovende reeks Studies in the History of Ideas in the Low Countries, zoals beheerd door H.W. Blom, H. Krop. Th. Verbeek en W. Mijnhardt^1..

Het tweede congres, gehouden op 26 en 27 november 1992 in Utrecht en Amsterdam, was getiteld Entre Descartes et Hobbes: la philosophie politique aux Pays-Bas avant Spinoza. Direct betrekking hebbend op de Republiek waren de franstalige bij-

1. Th. Verbeek (red.). Descartes et Regius. Autour de l'Explication de l'esprit humain. Amsterdam-Atlanta GA, Rodopi, 1993. ISBN 90-5183-375-x.

[p. 134]

dragen van H.W. Blom (Rotterdam), M. van Gelderen (Berlijn), E.O.G. Haitsma Mulier (Amsterdam), R. Janse (Rotterdam) en C. Secretan (Parijs)^2.. Secretan en Blom belichtten verschillende aspecten van het werk van Lambertus van Velthuysen (1622-1685). Secretan besprak in het bijzonder de invloed van Hobbes op het staatsrecht zoals verwoord in de Epistolica dissertatio van Van Velthuysen, terwijl Blom een analyse van diens moraalfilosofie presenteerde. Volgens Blom dient Van Velthuysen moraalfilosofisch gezien als voorloper van Spinoza beschouwd te worden, dit vooral wegens zijn naturalisme. Van Gelderen behandelde de politieke filosofie in de Nederlanden in de jaren 1600-1612, waarbij de nadruk lag op de opvattingen over het natuurrecht van Francisco de Vitoria (1492-1546) en Hugo de Groot, dit in verband met de rechtvaardiging van de verovering en de kerstening van recent ontdekte gebieden. Haitsma Mulier besprak de invloed van Tacitus' analyse van de ontwikkelingen in het Romeinse Rijk op de politieke ideeën van Spinoza. Janse ten slotte beschreef de weerklank die de opvattingen van Hobbes vonden in het werk van Pieter (1618-1685) en Johan (1622-1670) de la Court.

Ook het derde congres (Utrecht en Amsterdam, 26 en 27 november 1993) kende een eminent gezelschap sprekers en een breed spectrum aan onderwerpen. Dit congres was vernoemd naar Caroline Louise Thijssen-Schoute (1904-1961), bij leven een groot kenster van het Nederlandse cartesianisme en postuum, zoals ook de Werkgroep XVIIe Eeuw heeft mogen ervaren, de genereuze schutsvrouwe van zovele activiteiten op het terrein van de XVIIe-eeuwse cultuur en wetenschap^3.. Mevr. E.G.E. van der Wall (Leiden) besprak de invloed van Descartes op de ‘rekkelijke’ theologie van Johannes Coccejus (1603-1669), terwijl P.-F. Moreau (Parijs) de hoofdlijnen van een calvinistische metafysica op cartesiaanse grondslag schilderde. In een breder verband dan deze rubriek toelaat en détail te behandelen kwam de invloed van Descartes op de theologie in Engeland, Frankrijk en Duitsland aan de orde met o.a. bijdragen van M. Feingold (Blacksburg, V.S.), J.-L. Marion (Parijs) en Cl. Weber (Luxemburg).

Vermelden wij nog de belangrijke bemiddelende rol die het Centre [..] al enige tijd speelt, een rol die het mogelijk maakt dat franstalige Descartes-specialisten naar behoren kunnen functioneren in de Nederlandse universitaire infrastructuur. Te denken valt hier aan het werkbezoek van K. Hiramatsu-Hiromitsu (Université de Paris IV). Mevr. Hiramatsu-Hiromitsu bereidt een proefschrift voor over Le projet cartésien du monde. Physique universelle et métaphysique onder leiding van J.-M. Beyssade. De teneur hiervan betreft, volgens het ‘projet de thèse’, enerzijds de grote rol van Descartes' metafysica als fundament van zijn fysica en anderzijds de moeilijkheden die zich voordeden bij de uitwerking van de laatste. Illustratief zijn de zeven botsingsregels zoals vermeld in de Principia philosophiae (1644; pars III, art. 46-52). De redactie van drie van de bedoelde regels in de Principia [..] wijkt volgens Mevr. Hiramatsu-Hiromitsu namelijk op essentiële punten af van vroegere versies, opgenomen in brieven aan Marin Mersenne (25 december 1639 en 17 november 1641). In deze laatste herkende zij nog sporen van de vroegere samenwerking met Beeckman. Een en ander vormde het onderwerp van een lezing over ‘Descartes et ses projets de la réforme des sciences’ voor de Faculteit der Wijsbegeerte van de RU Groningen.

2. De verhandelingen zullen verschijnen als deel III van de genoemde Studies in the history of ideas in the Low Countries, onder redactie van H.W. Blom, Th. Verbeek en Y.-C. Zarka (Amsterdam-Atlanta GA, Rodopi).

3. Recent werd Dr. Th. Verbeek vanwege de Dr. C. Louise Thijssen-Schoute Stichting benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de Faculteit der Wijsbegeerte van de Universiteit Utrecht op het vakgebied van de ‘Ideeëngeschiedenis van de Zeventiende Eeuw vanuit Nederlands standpunt’.