De Zeventiende Eeuw. Jaargang 10

[p. 169]

‘Hoe dreef ick in myn sweet’: de rol van Louise de Coligny in de Oranje-drama's
Lia van Gemert

Inleiding

Het bekendste feit uit het leven van Willem van Oranje is dat hij op 10 juli 1584 te Delft door Balthasar Gerards werd doodgeschoten. Mede dank zij haar aanwezigheid bij deze moord heeft Willems vierde vrouw, Louise de Coligny, zich een kleine plaats in ons nationaal geheugen verworven. In deze bijdrage zal haar rol bij historici en vooral bij toneelschrijvers centraal staan.

Louise de Coligny (1555-1620) leerde al vroeg de gruwelen van oorlogsgeweld kennen.^1. Ze groeide op in het Franse hugenotenmilieu en verloor in de beruchte Bartholomeusnacht van 1572 zowel haar vader Gaspard als haar echtgenoot, Charles de Téligny. Of de zeventienjarige dit met eigen ogen aanschouwde en hoe ze zelf ontkwam, is nooit duidelijk geworden.

Uit haar tweede huwelijk, met Willem van Oranje, werd in januari 1584 Frederik Hendrik geboren. Na Oranjes dood nam Louise de zorg voor aantal van Willems nakomelingen op zich, een moeilijke taak waarin ze werd bijgestaan door Van Oldenbarnevelt. Ze schaarde zich aan remonstrantse zijde en ging ter kerke bij predikant Uytenbogaert. Tevergeefs probeerde ze in de nacht voor de executie van de raadpensionaris bij Maurits te bemiddelen: de stadhouder ontving haar niet eens. Uitgescholden voor ‘Arminiaensche Hoer’ en terwijl haar koets in Delft ‘met drek en vuiligheidt beworpen’ werd, vertrok ze naar Frankrijk, waar ze in 1620 stierf (Poelhekke 1978, p. 71). ‘Sy was haer afkomst waerdt, en hadt sy 't konnen keeren, // Geen twist, geen scheuring sou den staet, noch kerke deeren’, dichtte Geeraerdt Brandt in zijn Historie der Reformatie (1674, tegenover p. 647).

1. Biografische gegevens in: De Jonge 1880, Marlet 1887 (in: De Coligny 1970), Delaborde 1890, Naber 1910, p. 19-33 en Poelhekke 1978, p. 21-71.

Louise in de geschiedschrijving

Met Brandts lovende woorden zijn we al bij de latere beeldvorming over Louise terechtgekomen, een onvermijdelijk verschijnsel bij de gebeurtenissen rond de dood van Oranje. Immers, ook de gang van zaken op de 10de juli 1584 laat zich moeilijk precies reconstrueren, zoals Vergeer in zijn kritische belichting van Willems vermeende laatste woorden nog eens aantoonde.^2. Alleen al omdat de verslagleggers verschillende doelen hadden, spreken ze elkaar tegen. Dit geldt ook voor de afbeeldingen van de moord, bijvoorbeeld opgenomen bij Hooft en Wagenaar: het ging hier niet direct om een exacte weergave van het tafereel, maar meer om de betekenis ervan (afb. 1 en 2). Toch kan de literatuur-historicus niet om de bronnen heen: uit de Oranje-drama's blijkt dat de auteurs zich over de toedracht op het Prinsenhof gedocumenteerd hebben. De mededelingen over Louise laten zich van Van Meteren tot en met Wagenaar optellen tot een soort ‘maximaal’-verhaal.^3.

2. Over de mythevorming rond De Zwijger o.m.: Vergeer 1980, Lancée 1981, Janssen 1984 en Haitsma Mulier 1984.

3. Ik heb me beperkt tot de belangrijkste Nederlandstalige bronnen en De Groots Annales. De gegevens zijn ontleend aan: Bor 1621, dl II, p. 7v, 421v, 424r; Van Meteren 1635, p. 228v, 230r; Van Reyd 1650, p. 50; De Groot 1657, p. 85-86; De Groot 1681, p. 91; Wagenaar 1752, p. 531-532, 538; Hooft 1972, p. 903, 908. Zie verder Geschiedschrijving in Nederland, Groenveld 1981 en de literatuur in noot 2.

[p. 170]

Afbeelding 1. De moord op Willem van Oranje. Uit: Hooft 1703, tussen p. 902-903.

Bij Bor, Van Meteren, Hooft en Wagenaar spreekt Gerards de Prins vóór het middagmaal zenuwachtig aan en trekt zo de aandacht van Louise. Zij wantrouwt zijn ‘seer quaet ghelaet oft opsien’, zoals Bor het zegt (1621, II, p. 421v), en vraagt de Prins wie die man is. Na de maaltijd volgen de fatale schoten en Willems beroemde vraag om Gods genade voor ziel en volk. Bor, Van Meteren en Hooft laten Oranje nog een zwak ‘Ja’ antwoorden op de vraag van zijn zuster, de gravin Van Schwartzenburg, of hij zijn ziel in handen van Christus aanbeveelt. Volgens Hooft sterft hij in het bijzijn van Louise, die ‘wonderlyk ontstelt’ is en God bidt om lijdzaamheid (‘gedult’) nu na haar vader en eerste man ook de tweede echtgenoot vermoord is (1972, p. 903). Ook Van Meteren vermeldt dit gebed.^4. Van Reyd, De Groot en Brandt doen de moord in weinig woorden af en spreken noch over Louise noch over de gravin Van Schwartzenburg. Wel wordt Louise meestal kort vermeld bij de terugblik op Willems persoonlijkheid: ze figureert dan als de dochter van De Coligny, Willems vierde vrouw en moeder van Frederik Hendrik.

De verslaggeving besteedt weinig aandacht aan Willems eega: waarschijnlijk was ze voor de geschiedschrijvers niet veel meer dan de vierde vrouw van Oranje en de moeder, respectievelijk stiefmoeder van de twee zonen die voor de Nederlanden belangrijk waren. Bovendien werd de Franse adel hier wantrouwend bekeken, zeker sinds de kwestie Anjou. Oranjes huwelijk met Louise was een duidelijke keuze voor het nieuwe geloof, maar men was toch bang met een wellustige hovelinge opgescheept te raken. Weliswaar kreeg de predikant Hackius een preekverbod omdat hij de moord op Willem uitlegde als Gods straf voor het grootse doopmaal voor Frederik Hendrik, maar zijn uitlatingen tekenden intussen de stemming.^5. Kortom, Loui-

4. In een brief uit juli 1584 aan Jan van Nassau, een broer van De Zwijger, verontschuldigt Louise zich voor het feit dat ze nog niet eerder aan hem heeft geschreven: haar verdriet heeft haar helemaal in beslag genomen (De Coligny 1970, p. 7-8).

5. Zie: Poelhekke 1978, p. 24-25, Lancée 1981, p. 40-41, Van Deursen 1984, p. 147 en Janssen 1984, p. 14-15.

[p. 171]

ses positie gaf de historici geen aanleiding tot een mythevorming zoals die rond Willem zou plaatsvinden. Voor de toneelschrijvers lag de zaak echter anders.^6.

6. Voor analyses van de drama's zie: Kossmann in Van Hogendorp 1932, Vermaseren 1949 en 1951, De Jong 1958, Strengholt 1964 en 1980, Wijngaards 1974, Smits-Veldt 1982-1983 en 1984, Kuiper 1984, Wijdeveld 1984, Duits 1990, p. 36-153 en Bloemendal 1992 en 1993.

Louise op het toneel: de eerste fase

Als eersten dramatiseren Neolatijnse auteurs hun visie op de 10de juli 1584. In 1589 verschijnt Nassovius tragoedia van Salius (Toussaint du Sel);^7. in 1598 Princeps Auriacus, sive Libertas Defensa van Casparius (Caspar Ens) en in 1602 Auriacus, sive Libertas Saucia van Heinsius (Daniël Heins).

In Nassovius tekent de Spaansgezinde katholiek Salius Oranje als een rebel, die terecht vermoord wordt. Ook Louise is een slecht mens: haar rouw slaat om in woede als ze roept om de moordenaar, wiens hart ze wil verslinden. Liefst zou ze bovenop Oranjes lijk sterven en de emoties veroorzaken zelfs een miskraam (vs. 667-694, 730-742). Door haar zelfbeheersing te verliezen doodt ze dus haar kind. Al eerder deed Louise verslag van een afgrijselijke droom, waarin ze haar gemaal badend in het bloed voor hun huis zag liggen. Hoewel echtgenoot en nutrix argumenteren dat dromen bedrog zijn, is ze zo bang dat ze Willem de fatale belofte afdwingt thuis te blijven (vs. 450). Aldus draagt ze op twee manieren schuld: door haar angst aan de dood van Willem en door haar razende rouw aan die van haar ongeboren kind.

Zoals nog zal blijken, hebben alle auteurs de figuur van Louise aangegrepen om vrees en/of verdriet te verwoorden. Ook anderen komen echter voor deze hartstochten in aanmerking, vooral de twijfelende Balthasar Gerards, die meestal bib-

7. Oorspronkelijk verschenen te Parijs in de bundel Varia poemata. Ik gebruikte de editie Vermaseren 1949.

[p. 172]

berend de trekker overhaalt. Rouw zien we uiteraard bij de meeste Oranje-aanhangers. Om nog even op Salius terug te komen: hier is de angst van De Zwijger en Louise een gevolg van hun morele laagheid en is er voor verdriet nauwelijks plaats. Een koor leert ons dat God rebellen terecht straft.

Casparius concentreert zich in Princeps Auriacus op de verhouding tussen vorst en onderdanen en laat Louise noch Oranjes zuster optreden. Toch besteedt ook hij aandacht aan de hartstochten: de rouw wordt vertolkt door een koor van Nederlandse maagden, en de angst vooraf aan de moord zien we bij Filips II, die van zijn ondergang droomt (p. 20-22).^8. Met de hoop op een Nederlandse zege verwerkt Casparius een derde emotie.

Niet alleen in hun emoties herinneren veel Neolatijnse drama's aan die van Seneca.^9. Tot de overeenkomsten hoort verder de voorspellende droom en de argumentatie ‘dromen zijn bedrog’. De ‘horror’ manifesteert zich in het verslag van de onrustige slaap en de verschijning van onderwereldfiguren. In de Oranje-drama's gaat het meestal om kwade machten die het verderfelijke Spanje symboliseren. Uiteraard draagt de moord op het toneel zelf flink bij aan de gruweleffecten. Als tegenwicht tegen de dreiging klinken klassiek en/of christelijk getinte redeneringen over de Fortuin op, met allerlei christelijk-stoïsche gedragsadviezen. Deze moeten in praktijk gebracht worden bij grote ontreddering, maar intussen verhinderen de gedragsregels de emotionele uitbarstingen niet. Met bloemrijke stijl demonstreert menig auteur zijn geverseerdheid in de retorica.

Dat raffinement blijkt het duidelijkst in Heinius' Auriacus uit 1602, het invloedrijkste drama uit het corpus: hier ontstaat een spel van contrasten rondom de deugdheld Oranje. De eerbetuiging aan De Zwijger blijkt ook uit de taferelen met Louise.

De al genoemde hartstochten vrees en verdriet komen hier volop in beeld. Voordat de bleke en betraande Louise in het vierde bedrijf eindelijk met haar droom op de proppen komt, spreekt ze uitgebreid over angst in het algemeen (II, 2) en de herinneringen aan de Bartholomeusnacht (III, 2). Het droomverslag aan de voedster brengt een climax, zeker omdat de bebloede, stervende Willem haar voorspeld heeft dat dit de waarheid is. Spoedig zal haar wantrouwen in die onbekende gast aan het hof, dat te weinig bewaakt wordt, dan ook terecht blijken.

Heinsius' aandacht gaat tevens uit naar het privé-leven van de Oranjes. Willem klaagt dat Louises onrust hem verhindert zich te ontspannen en de voedster waarschuwt haar dat angstige vrouwen moedige mannen irriteren. Met een redevoering over de opvoeding van het bewijs van hun liefde, Frederik Hendrik, krijgt Louise een nieuwe rol: die van moeder. Ze is (in Willems woorden) ‘vruchtbaar voor het vaderland’ (III, 2) en geldt tevens als ideale huisvrouw, bijvoorbeeld wanneer de voedster haar op haar plichten wijst: ‘het huishouden en het liefdepand roepen ons naar binnen’ (IV, 2).^10.

Voor de uitdieping van de hartstocht angst heeft Heinsius vooral het personage Louise gebruikt; de rouw krijgt meer dimensies door spreiding over verschillende figuren. De echtgenote,^11. nu voor de tweede maal ‘weduwe en wees’, zoals veel auteurs het formuleren, mag dan bezwijmen,^12. het verdriet van Oranjes manschappen stijgt boven haar persoonlijke leed uit. Maurits daarentegen kan niet wenen: de zware taak zijn vader te wreken blokkeert de tranen.

8. Filips verandert in een boom die verwoest wordt door twee leeuwen (Holland en Zeeland) en een monster (Oranje). Het twijgje dat uit de grond opstijgt, groeit met steun van God en de bevolking uit tot een krachtige boom. Casparius zal hiermee op Maurits doelen, wiens zinspreuk luidde: ‘Tandem fit surculus arbor’ (‘Eens wordt een twijg een boom’).

9. Voor de invloed van Seneca zie: Vermaseren 1949, Strengholt 1980, Smits-Veldt 1984, Bloemendal 1993, Van Gemert 1990 en Konst 1993.

10. Drs. J. Bloemendal bereidt een heruitgave van de Auriacus voor. Ik dank hem hartelijk voor de inzage in zijn vertaling.

11. Wijngaards en Serrarens menen dat Louise vlak voor de moord zich schaamt voor haar angst, die haar zo verlamt dat ze geen stap kan zetten. Een zetfout in de tekst veroorzaakte deze onjuiste interpretatie: aan het woord is Gerards, die Willem met knikkende knieën nadert (Duym 1976, p. 42).

12. Bij Heinsius verschijnt na de moord ook heel even de gravin Van Schwartzenburg, maar zij komt niet aan het woord (V, 1).

[p. 173]

Echo's uit Heinsius' spel klinken op tal van plaatsen in Het moordadich stuck van Jacob Duym (1606) en het Truer-spel van de moordt van Gijsbrecht van Hogendorp (1616).^13. Beide schrijvers horen nog tot de eerste fase van Oranje-drama's: ze concentreren zich op de dag van de moord en Willems belang voor land én gezin.

Van alle auteurs gaat Duym het uitvoerigst in op het privé-leven van de Oranjes. Zijn weergave van een idyllisch gezinnetje maakt een wat naïeve indruk. Zo ligt de voor een grote toekomst bestemde Frederik Hendrik ‘lieflijck [... te] roncken’ (II, 2, vs. 419) en wordt er nogal met hem gesold: hij gaat in en uit de wieg en van arm tot arm. ‘Mooy Heintje’ wordt bovendien indirect bij Louises nachtmerrie betrokken. In de droom beveelt Willem haar goed voor de baby te zorgen en de gravin van Schwartzenburg zet dit om in de aansporing met hem te spelen (IV, 2). Al eerder vond ook de Minne dat Louise zich meer op het kind moest richten (II, 1) en suste Willem haar angst met Frederik Hendrik op de arm (III, 3).

Louise verschijnt bij Duym enkel als bange echtgenote en moeder en niet als rouwende weduwe. De persoonlijke dimensie van het verdriet wordt nauwelijks getoond, wel de staatkundige, bij monde van enkele overheidsdienaren, de allegorie De Vrijheyd des Lands en Maurits.

Van Hogendorps Truer-spel van de moordt kan qua stijl en techniek als een intensivering van Heinsius' Auriacus gekenschetst worden. Angst en rouw worden hier nadrukkelijk voelbaar gemaakt, vooral in de figuur van Louise.

In Treur-spel van de moordt is het gezinsaspect afwezig: Frederik Hendrik verschijnt niet en slechts de allegorie Den Tydt noemt Maurits, de toekomstig bevrijder. Louise wordt dus niet getekend als moeder, maar des te meer als bezorgde echtgenote. De spanningsopbouw in haar rol is anders dan bij Heinsius: het verhaal van de droom, deze keer over Gaspard de Coligny, komt nu direct bij haar eerste optreden (III, 2).^14. Niet de voedster maar Oranje zelf krijgt de nachtmerrie te horen. Voor het eerst zien we een Louise die probeert zich over haar angst heen te zetten, maar daar niet in slaagt. De tevergeefse argumentatie komt van de hofmeester, de voedster en Willem zelf, die middenin zijn betoog wordt neergeschoten (IV, 4). Van Hogendorp buit hier de spanning tussen Willems woorden en de naderbij sluipende moordenaar uit.

De omslag van vrees naar verdriet geschiedt voor de ogen van het publiek: eerst beschrijft een Choor Louises ‘onghemeen misbaer’ (IV, 5, vs. 2083)^15. en meteen daarna verliest de weduwe zelf zich tegenover de voedster bijna 100 verzen lang in haar smart om de Vader des Vaderlands en de tweede verloren echtgenoot (V, 1). Ze laat zich zo gaan dat de min haar - net als vroeger - als haar kind bejegent.^16. Daarna klagen de Staten hun politieke rouw (V, 2).

Met dit Truer-spel van de moordt eindigt de eerste fase van de tragedies over De Zwijger. Van Hogendorps drama kan beschouwd worden als een cumulatie van de eerdere toneelstukken: het Senecaanse kader is hier overduidelijk aanwezig, evenals de concentratie op de 10de juli en de persoon van Oranje. Louise vertolkt bij Van Hogendorp wel heel hartstochtelijk haar angst en leed en illustreert zo het ook door de theoreticus Scaliger geformuleerde principe dat de uitbeelding van emoties leerzaam kan zijn.^17. Retorica en didactiek liggen in het vroege renaissance-toneel vaak in elkaars verlengde.

De morele beoordeling van Willems vrouw hangt af van de politieke visie van

13. Dr. T. ter Meer wees mij op de Ethopoeia illustrissimae principis Louisae interfecto marito (1609), van de twaalfjarige Huygens. De weduwe en wees Louise rouwt nu haar angst en dromen bewaarheid geworden zijn. Ze beseft echter dat God dit gewild heeft en eens haar lijden zal beëindigen. Dit gedicht illustreert hoe moeilijk het is het verschil tussen het gedrag van Louise en het beeld dat van haar leefde, te achterhalen. De tekst bevat ontleningen aan de Auriacus, maar Huygens kende de prinses ook persoonlijk. In Mijn jeugd beschrijft hij hoe hij vaak uren lang alleen was met deze ‘heldin die men niet hoog genoeg kan prijzen’. Hij beschouwt haar als ‘het onvergankelijke toonbeeld van wijsheid en van onoverwinnelijke kracht’, dit ondanks verschillen van mening in geloofskwesties (Huygens 1987, p. 30-33, citaten p. 31).

14. Ook Gerards droomt angstig - een list van de Furiën. Ontwakend zegt hij: ‘Ick swem in 't sweeten vocht, van vrees het hayr my recht’ (II, 2, vs. 697).

15. Mijns inziens bestaat dit anonieme Choor uit hofdames en gaat het om dezelfde groep als de eerder optredende Rey van Delfsche Maechden. Zie Van Gemert 1990, p. 180-183.

16. Overigens is deze verhouding tussen de voedster en haar meesteres/kind bij Salius en Heinsius ook al aanwezig, maar meer in de traditionele Senecaanse zin. Van Hogendorps min ziet zich letterlijk als moeder en illustreert zo hoe de auteur Heinsius' tekst intensiveert:

Wt dese Borsten hebt gh'u voedtsel eerst ghesoghen,
Allenxkens in mijn ziel zijt ghy soo diep ghetoghen
Dat gheene Moeder trou meer lieft haer eyghen kindt,
Dan ick u, mijn Princes, heb in mijn ziel bemint.

(vs. 2254-2257, curs. Van Hogendorp, ook vs. 1694, 2259, 2268)

17. Zie Smits-Veldt 1991, p. 53-54 en Konst 1993, p. 165-169.

[p. 174]

de auteur: bij Salius valt dat negatief uit, bij de overigen positief. Louises rol zelf krijgt nauwelijks staatkundige dimensies, de auteurs tekenen haar vooral als bezorgde echtgenote en moeder.

Louise op het toneel: de tweede fase

Als met Wilhem of gequetste vryheit van Lambert van den Bosch in 1662 een nieuwe periode van Oranje-drama's begint, is de oorlog inmiddels gewonnen, zij het niet zonder pijnlijke binnenlandse incidenten. De in wezen nog onopgeloste problemen uit het Twaalfjarig Bestand worden nu ten tonele gevoerd. De auteurs richten zich niet meer zozeer op het boze Spanje, maar op de binnenlandse politieke beleidslijn. Nog minder dan in de eerste fase is een exacte reconstructie van de historische werkelijkheid het doel: Van den Bosch en achttiende-eeuwers als Claas Bruin en Onno Zwier van Haren omringen de Vader des Vaderlands met allerlei personages die niet bij de moord aanwezig waren, bijvoorbeeld Marnix, Van Oldenbarnevelt en Maurits.^18. Als enige verantwoordt Van Haren in een voorwoord deze behandeling van de historische personen. Het is echter veelzeggend dat hij met geen woord over Louise rept: blijkbaar hoefde men voor haar niet met exacte feiten rekening te houden. Dit wil intussen niet zeggen dat men zich klakkeloos aansloot bij het vroegere beeld van Oranjes vrouw.

Uit Van den Bosch' Wilhem of gequetste vryheit blijkt direct welke veranderingen Louises rol ondergaat. Al na 14 regels weten we weer dat ze op één dag weduwe en wees werd^19. en meteen daarna vertelt ze haar staatjuffer van de afgrijselijke droom, waarin haar bebloede vader haar met ijskoude hand aanraakte:

‘Hoe trilde my het lijf op 't schuddend Ledekant,
Hoe dreef ick in mijn sweet, mijn leden afgedroopen!’

(Van den Bosch 1662, p. 2).^20.

Een tweede verslag blijft ons bespaard, want Willem heeft aan de deur meegeluisterd. Zijn reacties en die van de hofdame zijn inmiddels voorspelbaar. In het eerste bedrijf werkt Van den Bosch nog een bekende scène af: Frederik Hendrik nadert ‘met kintsche sprongen’ (als baby van nog geen zes maanden! (I, 2, p. 8)) om een profetie van zijn vader aan te horen.

Toch is Louises aandeel niet alleen maar bekort, Van den Bosch voegt ook zaken toe. Tegenover de passief angstige echtgenote uit de eerste fase staat hier een actieve: Louise laat de bewaking verscherpen en na Willems dood discussieert ze met Maurits over de persoonlijke en politieke implicaties van het verlies. Wel heeft zij meer moeite haar verdriet te overwinnen en aanvankelijk schampert Maurits op haar ‘vrouwelijck getraen’ (p. 32), maar later vraagt hij haar hem als zoon te adopteren. Mede namens hem dankt Louise Heereman en Burgerhart voor hun rouwbetuigingen. Een variatie op het droommotief, een troostende toekomstvoorspelling door Willem aan zijn vrouw, besluit dit spel.

Van den Bosch gebruikt dus wel de bekende passies angst en rouw, maar verandert de uitbeelding ervan. Daarnaast verbreedt hij de moederrol tot die van stiefmoeder van Maurits, terwijl ook deze zoon van De Zwijger zelf nadrukkelijker in beeld komt.^21. Nieuw is voorts Louises politiek actievere opstelling.

18. Marnix was ten tijde van de moord in Antwerpen, Maurits in Leiden en Van Oldenbarnevelt ‘reed [waarschijnlijk] ergens langs de Schie’ (Strengholt 1964, p. 391).

19. Van den Bosch schreef in 1645 een treurspel over de Bartholomeusnacht: Carel de Negende anders Parysche bruyloft. Hierin treedt Louise niet op. Zie Duits 1990, p. 36-93.

20. Overigens is de droom niet geheel negatief, De Coligny voorspelt Louise een grote toekomst voor haar nageslacht:

‘Wat u gebeuren magh, wat druck u oock bejegen,
Wacht echter van om hoogh de hooghste troost, en zegen.
Die heyl komt eyndelijck neer soo langh van u verwacht,
Is 't niet op u het is ten minste op u geslacht.’

(Van den Bosch 1662, p. 3, zie ook Duits 1990, p. 125-126.)

21. In de dialoog tussen Maurits en Oranje verschuift een van de vroegere functies van Louise naar Maurits: hij vraagt zijn vader ongerust wie toch die vreemdeling met dat duistere gelaat is (p. 23-26).

[p. 175]

Een analyse van de achttiende-eeuwse Oranje-tragedies zou het terrein van de Werkgroep zeventiende Eeuw teveel overschrijden, maar een korte blik op de drama's van Bruin en Van Haren moge duidelijk maken dat zij de lijn die inzet met Van den Bosch doortrekken.^22.

In Bruins De dood van Willem den Eersten (1721) nemen de toevoegingen aan het oorspronkelijke handelingsverloop zoveel plaats in dat er voor Oranjes echtgenote weinig ruimte overblijft.^23. Bovendien besteedde Bruin als rationele achttiendeeeuwer niet veel aandacht aan de hartstochten. Hij brengt alle met Louise verbonden angstelementen in één scène onder (IV, 6): Louise vertelt haar droom - deze keer over haar eerste echtgenoot Téligny - aan Oranje en Maurits.^24. Zij reageren nuchter en waakzaam tegenover ‘dien Guion’ (Gerards, p. 44), mede met het oog op het lot van Frederik Hendrik. Bruin bekort tevens de rouwtaferelen en de woorden van Marnix klinken dan ook haast ironisch: ‘Daar komt Mevrouw. Helaas! Hoe droevig zal ze klaagen?’ (V, 10, p. 56)

Van Haren kan het nog korter. Hij laat in Willem de Eerste (1773) een rouwscène, althans van de kant van Louise, weg.^25. Wel varieert ook hij op de droom (I, 6). Onder verwijzing naar Téligny voorspelt vader Gaspard het lot van Oranje; even later ziet Louise De Zwijger stervend liggen. Willem reageert kort en bagatelliseert de nachtmerrie;^26. verder vertrouwt hij op Frederik Hendrik. Maar Van Haren schrijft ook nog een nieuwe scène, waarin Louise meepraat over de oorlogssituatie. ‘Wat hoor ik, Gelderland verloren?’, vraagt ze. Willem zal er de volgende dag heen moeten, maar belooft vannacht bij haar te komen om te ‘vergeeten alle zorgen’ (III, 3, p. 33). Zo verwerkt Van Haren politiek en privé in één tafereel.^27.

22. Ik laat dus de drama's van Sasselee (1738) en Van Walré (1785, 1836) buiten beschouwing (Wijngaards 1974, p. 118).

23. Strengholt onderscheidde drie toevoegingen: de machinaties van de Spaanse gezant, het verraad van graaf Van den Berg en de kiemen van het conflict tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt (1984, p. 381).

24. In het vierde bedrijf stormt Louise direct uit bed Oranjes kamer binnen. Ze is dus of een langslaapster of de anderen hadden de gewoonte vroeg uit de veren te zijn. Het lijkt alsof Bruin niet goed raad wist met deze scène, zie ook Strengholt 1964, p. 388.

25. Smits-Veldt wees erop dat het Van Haren niet om het schilderen van hartstochten maar van nationale zeden ging. Ze concludeert: ‘[...] wenen hoeft men nergens’ (1984, p. 459).

26. De traditionele verklaring van dromen vanuit de vier-humeurenleer is in de achttiende eeuw op zijn retour. Voor Oranje tellen alleen psychische factoren en wijzen dromen op wat ons bezighoudt, in Louises geval vrees en herinneringen (p. 12). Ook Bruin rationaliseert. Bij hem sust Oranje zijn vrouw met: ‘Verdryf die yd'le vrees door 't licht der zuiv're reden’ (Strengholt 1964, p. 388). Toch beschouwt de Prins de droom ook als ‘een' damp’, en daarin klinkt de ‘geest’ of ‘spriritus’ uit de klassieke medische theorie door (p. 43). Het Galenische systeem blijkt vooral bij Van Hogendorp. Zijn verklaring voor onrustige slaap is ‘swaermoedich bloedt’ en ‘veel vergrofd' humeuren’ (vs. 1244, vs. 1398-1407). Ook bij Van den Bosch zorgt ‘'t swaermoedigh bloedt’ voor duizend beelden in de ‘geesten’ [spiritus, dampen, LvG], die vervolgens de hersenen - ‘de woonplaets van de ziel’-beïnvloeden (p. 3-4). De Neolatijnse auteurs zinspelen niet expliciet op deze denkbeelden, maar bij hen droomt Louise wel als de dageraad naakt. In de klassieke visie luidde dat een waarheidsvoorspelling in. Behalve Duym, die zich als de minst intellectuele ook niet druk maakt om droomtheorieën, kiezen alle auteurs het ochtendgloren als tijdstip voor de droom. Zie verder Veenstra 1974-1975, p. 590-591.

27. In zijn voorrede schrijft Van Haren dat men ‘geen wilde en onzinnige min’ moet vertonen, maar liefde die ‘door eer is geleid en door trouw is gevolgd [...]’ (Van Haren 1773, [p. A6r]). Wellicht doelde Van Haren hier ook op de onjuiste beschuldigingen die op dit vlak tegen hemzelf waren geuit.
Overigens lijkt Smits-Veldts conclusie dat Louise hier ‘voor het eerst [...] standvastigheid en plichtsgevoel van de dappere echtgenote aan de edele deugden van haar echtgenoot [paart]’ (p. 461), iets gechargeerd. Deze verandering valt mijns inziens al waar te nemen bij Van den Bosch.

Conclusie

De auteurs uit de tweede fase zijn geïnteresseerder in de staatkundige verwikkelingen rond Oranje dan in een uitbeelding van zijn huwelijk en de historische toedracht van de 10de juli. Verder zijn de hartstochtelijkheid en de retorische franje van het vroege renaissancetoneel verdwenen. Louises rol is hierdoor verkleind: in feite resteren slechts de kernscènes met angst en rouw. Ze staan onder spanning, al schrijdt de rationalisering niet zover voort dat de hartstochten geheel verdwijnen. Vrees en verdriet treft men overigens bij mannen èn vrouwen aan. Het verschil is dat mannen hun emoties eerder verbijten. Hoewel de latere auteurs Louises optreden in staatkundige zin uitbreiden, brengt dat geen verandering in haar positie: ze wordt nooit meer dan een bijrol.

Dat blijkt ook als Van Vloten in 1864 Van Harens stuk editeert voor de Zutphense rederijkerskamer Polyhymnia. De heren van dit gezelschap hebben geen zusterleden en kunnen dus de scènes met Louise weglaten (p. VII-VIII). Blijkbaar was de gewoonte van enige eeuwen eerder, toen mannen altijd de vrouwenrollen speelden, niet voor herhaling vatbaar. Belangrijker is natuurlijk dat Van Vloten het vrouwelijk aandeel niet van wezenlijk belang achtte. Toch is daarmee niet alles gezegd, want in 1856 had Van der Aa in een bloemlezing een gedicht uit 1762 van Lucretia van Merken opgenomen waarin de weduwe als een heldin wordt afgeschilderd.^28.

De besproken tragedies vertegenwoordigen slechts verschillende stadia in de beeldvorming over Louise de Coligny. Tot in onze eeuw verschijnen nog Oranje-

28. Louize de Coligny aan haaren zoon Fredrik Henrik, Prins van Oranje (Van Merken 1762, p. 67-73; Parelen 1864, p. 44-48).

[p. 176]

drama's en vanaf de late negentiende eeuw tonen ook historici interesse voor de weduwe van de Vader des Vaderlands.^29. Het zou interessant zijn te bezien in hoeverre hier de opkomst van de vrouwenbeweging samengaat met een stijgende Oranje-liefde.

29. Wijngaards noemt als auteurs: W.H. Warnsinck (1822 en 1836), A.L. Barbaz (1826), J. Hilman (1848), H. Laman Trip de Beaufort (1916), P. de Mont (1929) en D. Coster (1939) (1974, p. 118). Zie verder noot 1.

Gebruikte literatuur

Drama's

-	L. van den Bosch, Wilhem of gequetste vryheit (...). Dordrecht 1662.
-	C. Bruin, De dood van Willem den Eersten (...). Amsterdam 1721.
-	C. Casparius, Princeps Auriacus, sive Libertas Defensa (...). Delphis 1598.
-	J. Duym, Het moordadich stuck van Balthasar Gerards (...). Ed. L.F.A. Serrarens en N.C.H. Wijngaards. Zutphen 1976.
-	D. Heinsius, Auriacus, sive Libertas Saucia (...). Lugduni Batavorum 1602.
-	G. van Hogendorp, Truer-spel van de moordt, begaen aen Wilhem (...). In: De spelen van Gijsbrecht van Hogendorp. Ed. F.K.H. Kossmann. Den Haag 1932.
-	P. Salius, Nassovius tragoedia. In: Vermaseren 1949.
-	O.Z. van Haren, Willem de Eerste, Prins van Oranje (...). In: Proeve van Nederduitsche treurspellen (...). Zwolle 1773.
-	O.Z. van Haren, Willem de Eerste, Prins van Oranje (...). Ed. J. van Vloten. Schiedam 1864.

Overige literatuur

J. Bloemendal 1992 ‘Daniel Heinsius, Auriacus, sive Libertas Saucia’. In: Nieuwsbrief van het Gezelschap van de 16de Eeuw, nr. 10, p. 3-14.

J. Bloemendal 1993 ‘Sancta Inquisitio et Libertas saucia. De Inquisitie in Daniel Heinsius, Auriacus (...)’. In: Nieuwsbrief Neolatinistenverband, nr. 5, p. 7-17.

P.Chr. Bor 1621 Vervolgh der Nederlandtsche Oorloghen. Leyden, dl II.

G. Brandt 1674 Historie der Reformatie (...). Amsterdam, dl II (1600-1618).

L. de Coligny 1970 Correspondance de Louise de Coligny (...). Ed. P. Marchegay en L. Marlet. Genève. (Reprint Paris 1887).

J. Delaborde 1890 Louise de Coligny (...). Paris. 2 dln.

A.Th. van Deursen 1984 ‘Willem van Oranje’. In: A.Th. van Deursen e.a., Willem van Oranje(...). Weesp enz., p. 101-153.

H. Duits 1990 Van Bartholomeusnacht tot Bataafse opstand (...). Hilversum.

L. van Gemert 1990 Tussen de bedrijven door? (...). Deventer.

Geschiedschrijving in Nederland Geschiedschrijving in Nederland (...). Red. P.A.M. Geurts en A.E.M. Janssen. 's-Gravenhage 1981, dl I: Geschiedschrijvers.

S. Groenveld 1981 Hooft als historieschrijver (...). Weesp.

[p. 177]

H. de Groot 1657 H. Grotii, Annales et historiae de rebus Belgicis. Amstelaedami.

H. de Groot 1681 Nederlandtsche jaerboeken en historien (...). Amsterdam.

E.O.G. Haitsma Mulier 1984 ‘Willem van Oranje in de historiografie (...)’. In: Willem van Oranje (...). Red. E.O.G. Haitsma Mulier e.a. Utrecht, p. 32-62.

P.C. Hooft 1703^4 Nederlandsche historien (...). Amsterdam, dl II.

P.C. Hooft 1972 Alle de gedrukte werken 1611-1738. Ed. W. Hellinga e.a. Amsterdam, dl V.

C. Huygens 1609 ‘Ethopoeia illustrissimae (...)’. In: De gedichten van C. Huygens. Ed. J.A. Worp. Arnhem z.j., dl I, p. 15-16.

C. Huygens 1987 Mijn jeugd. Ed. C.L. Heesakkers. Amsterdam.

A.E.M. Janssen 1984 ‘Prins Willem van Oranje in het oordeel van tijdgenoten’. In: Willem van Oranje (...). Red. E.O.G. Haitsma Mulier e.a.. Utrecht, p. 9-31.

M.J.G. de Jong 1958 ‘Bilderdijks treurspel over Willem van Oranje’. Spiegel der Letteren 2, p. 98-109.

J.K.J. de Jonge 1880 Louise de Coligny. 's-Gravenhage.

J.W.H. Konst 1993 Woedende wraakgierigheidt en vruchtelooze weeklachten (...). Assen.

G.C. Kuiper 1984 ‘Heinsius' Auriacus (...)’. In: Hermeneus 56, p. 251-257.

J.A.L. Lancée 1981 ‘Oranje's beeld in later ogen’. In: Maatstaf 29, nr. 8/9, p. 38-51.

L.W. van Merken 1762 Het nut der tegenspoeden (...). Amsterdam.

E. van Meteren 1635 Historie der Neder-landscher (...) oorlogen (...). 's Graven-Haghe.

J.W.A. Naber 1910 De peetmoeders van prinses Juliana (...). Amsterdam.

Parelen 1856 Parelen uit de lettervruchten van Nederlandsche dichteressen. Ed. A.J. van der Aa. Amsterdam.

J.J. Poelhekke 1978 Frederik Hendrik (...). Zutphen.

E. van Reyd 1650 Historie der Nederlantscher Oorlogen (...). Leeuwarden.

M.B. Smits-Veldt 1982-1983 ‘De opening van de “Neerlandtsche Academia De Byekorf” (...)’. In: Spektator 12, p. 199-214.

M.B. Smits-Veldt 1984 ‘Onno Zwier van Harens Willem de Eerste’. In: Handelingen van het 38ste filologencongres 1984. Amsterdam z.j., p. 457-464.

M.B. Smits-Veldt 1991 Het Nederlandse Renaissancetoneel. Utrecht.

L. Strengholt 1964 ‘Een 18de-eeuws treurspel over de dood van Willem van Oranje’. In: De nieuwe taalgids 57, p. 378-392.

[p. 178]

L. Strengholt 1980 ‘Dromen in Vondels drama's’. In: Zevende colloquium van docenten in de neerlandistiek (...). Den Haag enz., p. 25-40.

F. Veenstra 1974-1975 ‘Dromen zonder Freud’. In: Spektator 4, p. 582-616.

Ch. Vergeer 1980 ‘De laatste woorden van prins Willem’. In: Maatstaf 28, nr. 12, p. 67-100.

B.A. Vermaseren 1949 ‘Een onbekend drama van katholieke zijde over de moord op Prins Willem I’. In: Bijdr. en meded. Historisch Genootschap 67, p. 121-156.

B.A. Vermaseren 1951 ‘Humanistische drama's over de moord op de Vader des Vaderlands’. In: TNTL 68, p. 31-67.

J. Wagenaar 1752 Vaderlandsche Historie (...). Amsterdam, dl VII.

J. Wijdeveld 1984 ‘Princeps Auriacus (...)’. In: Hermeneus 56, p. 234-243.

N.C.H. Wijngaards 1974 ‘De zgn. Oranjestukken en hun publiek’. In: Handelingen van het 32ste Nederlands filologencongres 1972. Amsterdam, p. 117-131.