De Zeventiende Eeuw. Jaargang 10

[p. 24]

Tafelen in de kerk. Een opstandige avondmaalsliturgie.
M. den Dulk

Nog steeds wordt in veel protestantse gemeenten voor de viering van ‘het Avondmaal’ de kerkruimte omgebouwd tot huiskamer. Er worden tafels neergezet waaraan de gemeente groepsgewijs gaat zitten om brood en wijn te delen. Helemaal gezellig wordt het niet, maar het gaat om de bedoeling: tafelgemeenschap.

Deze plastisch liturgische vorm - die niet alleen voor de koster behoorlijk arbeidsintensief is - wordt slechts in Nederland beoefend. Hij is er in de jaren van de Opstand in de zestiende eeuw gemeengoed geworden. Bepaald een cultureel fenomeen: na de beeldenstorm bood zich een nieuwe vorm van gemeenschapsbeleving aan.

Het raadselachtige van het fenomeen is, dat dit liturgisch experiment, hoewel het niet uit de hoofdstroom van de calvinistische traditie stamt, zich toch uitgerekend en uitsluitend in die traditie heeft genesteld, ondanks aanvankelijke weerstanden van die zijde. Ik geef vanuit mijn interesse als praktisch theoloog enkele momenten aan uit dit intrigerende proces.

Oerscène

De oerscène van dit liturgisch experiment, op Nederlandse bodem althans, wordt door getuigen gelocaliseerd in Antwerpen op 3 november 1566 en in Amsterdam op 15 december 1566.^1. De getuigen in Antwerpen vermelden het - met aandacht voor saillante details - als een voor hen volstrekt nieuw en omstreden verschijnsel. Dat was in Amsterdam niet anders, met dit verschil dat deze wijze van vieren hier uiteindelijk werd geaccepteerd.

De tijd, de plaats en de handeling in Amsterdam maakten de scène. De datum klinkt omineus: 15 december 1566. Dus kort na de beeldenstorm en kort voor de op- en afgang van Brederode. Een ogenblik windstilte tussen de tijden. De keuze van de plaats was een gotspe: het voormalig bureau van de Inquisitie, te weten de Minderbroederskerk in Amsterdam. Met veel moeite was er toestemming verkregen om dit gebouw als vrijplaats te gebruiken voor calvinistische diensten. Voor even maar, want op de avond van diezelfde dag nog zou Willem van Oranje komen om behoedzaam deze toestemming weer ongedaan te maken. Veel deelnemers aan deze dienst zouden trouwens niet lang daarna de stad moeten ontvluchten. Dat alles stelde dit gebeuren achteraf in een bijzonder licht. Voor eenmaal zoiets als een ‘Heilig Avondmaal’ in de Bastille.

En dan ging het nog wel om een ‘Avondmaal’ op een wijze die men daar nooit eerder zo had beoefend. De handeling was nieuw. De ruim duizend mensen die zich hadden opgegeven namen er rustig de tijd voor. Van 8 tot 4 uur (en dat half december) wisselden kleine, overzichtelijke groepen elkaar aan tafel af. Elke groep was

1. De wijze van avondmaalsviering in de Reformatie vraagt nog steeds nader historisch onderzoek.
Dr. G. Marnef te Antwerpen maakte mij tijdens het congres attent op enkele waardevolle, gedetailleerde verslagen van ooggetuigen van de ‘zittende’ avondmaalsvieringen op 3 november 1566 te Antwerpen:
- R. van Roosbroeck ed.. De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders. Antwerpen 1928-1933. Deel 1, 1928, p. 121-123.
- Twee brieven van Ph. d'Auxy aan Margaretha van Parma, d.d. 18 november en 26 december 1566, in: A.A. van Schelven ed.. ‘Verklikkersrapporten over Antwerpen in het laatste kwartaal van 1566’. In: Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap (gevestigd te Utrecht) 50 (1929), p. 238-320.
De avondmaalsviering op 15 december te Amsterdam wordt - met een beroep op Jacobus Reael - vermeld door G. Brandt. Historie der Reformatie. Amsterdam 1671. Deel I, p. 388.
Zie voor het volgende: W.F. Dankbaar. Communiegebruiken in de eeuw der Reformatie. Groningen 1986, p. 80-82, en R. Evenhuis. Ook dat was Amsterdam. Deel I. Amsterdam 1965, p. 66.

[p. 25]

niet groter dan zo'n twintig personen. De namen van de eerste tafelgenoten weet men zich later nog precies te herinneren. Dat zegt iets. Men beleefde blijkbaar op deze wijze het proces van opbouw van een gemeenschap; en dan niet als ongedifferentieerd kerkvolk, maar zo dat ieder persoonlijk naar voren kwam en ieder voor de ander in een kleine groep verantwoordelijk werd gemaakt voor het samen delen van brood en wijn. Aldus gaven tijd, plaats en handeling een grote lading aan deze gebeurtenis. Elke volgende viering - in de dagen dat het weer kon - zou hierop moeten lijken.

Uniek emblema

De nieuwe liturgische vorm moet een innerlijke evidentie hebben gehad voor hen die eraan deelnamen. Ik stel mij voor dat deze handeling functioneerde als een levend en zeer indringend emblema van het geheim van de gemeenschapsvorming van de gemeente met haar Heer.^2.

Intussen was deze vorm niet alleen een unieke variant van de eucharistieviering in de Romana, maar ook van de avondmaalsviering in de Reformata. Wat daar tot dusver gepraktizeerd werd - ook in Straatsburg en Genève en Heidelberg; ook in de zuidelijke Nederlanden -was de staande en lopende viering. Dat wil zeggen: de gemeente begeeft zich naar de ambtsdragers vóór in de kerk om daar uit hun handen brood en eventueel wijn te ontvangen en keert weer terug naar de eigen plaats. Het had dus voor de hand gelegen dat dit model ook in de noordelijke Nederlanden zou worden overgenomen. Maar het liep anders. Sinds 1566 was daar de zittende vorm niet meer weg te denken.

Hoe kwam die gemeente aan haar ideeën? Zij had ze niet van zich zelf. Zij kon beschikken over een uitgebreide Nederlandstalige liturgie, die was ontwikkeld in de Nederlandse vluchtelingengemeente te Londen in de jaren 1550-1553. De Vlaamse voorganger Marten Micron had deze in 1554 uitgegeven en met aanvankelijk succes. (Marten Micron, De Christlicke Ordinancien der Nederlantscher Ghemeinten te Londen; moderne uitg. W.F. Dankbaar, 's-Gravenhage 1956) De literaire kracht van dit werk is het best te vergelijken met die van het in dezelfde tijd ontwikkelde Book of Common Prayer.

In het Londens laboratorium van Micron (maar ik moet uiteraard ook zijn leermeester a Lasco noemen) werd het zittend avondmaal tot liturgicum verheven. Wellicht had men zich laten stimuleren door enkele aarzelende aanzetten in de sfeer van de huisdiensten in Zürich (in het werkingsgebied van Zwingli) en Emden (via Aportanus, uit de sfeer van de Broeders des Gemenen Levens). Maar a Lasco en Micron lieten het niet bij aanzetten. Zij hadden voor deze vorm niet alleen een praktisch-theologische verantwoording geschreven en zij hadden ook niet volstaan met de verwoording van gebeden en andere liturgische teksten, maar zij hadden bovendien - daar ligt hun originaliteit - de gemeenten een uitvoerig draaiboek meegegeven, waarin de liturgische handeling minutieus beschreven stond.

Het bijzondere van deze aanwijzingen is, dat het getuigt van een huishoudelijke aandacht voor de handelingen van de gemeenteleden. Het draaiboek biedt een ragfijn weefsel van gebaren, waardoor de gemeenteleden optimaal kunnen participeren aan de handeling die door de voorgangers wordt geïnitieerd. Bij elk nieuw moment

2. Voor het in die dagen populaire begrip emblema zie K. Porteman. ‘Marcus Antonius Gillis van Diest schrijft, als eerste in het Nederlands, een uiteenzetting over het embleem - Embleemboeken in de Zuidelijke Nederlanden’. In: Nederlandse literatuur, een geschiedenis. O.r.v. M.A. Schenkeveld-van der Dussen. Groningen 1993, p. 158-164.

[p. 26]

van de handeling proberen ze de suggestie van priesterlijk en clericaal optreden te vermijden. De gemeenteleden zelf moeten het subject van de handeling worden.

Voor en na willen ze het eenvoudige huiselijke beeld oproepen van het joodse Sedermaal. De maaltijd des Heren wordt - schrijft Micron in de inleiding - naar joods voorbeeld ingesteld: ‘op een banckets wyse’. Zo immers had Jezus het zelf gevierd met de zijnen en zo moest het dan ook genoemd worden: ‘Nachtmael’ of ‘Auontmael’.^3. Een dergelijke identificatie met het jodendom - waarmee de Reformatie overigens niet scheutig was - kon wel eens zijn ingegeven door de ervaringshorizon van de vluchtelingengemeente. Zij leren nu zelf het leven in de verstrooiing kennen als levensvorm van verdrukten en beseffen wat het is om in de vreemde de benen onder de eigen tafel te kunnen steken en in vrede samen te zijn.^4.

3. Marten Micron, De Christlicke Ordinancien der Nederlantscher Ghemeinten te Londen (1554). Uitg. W.F. Dankbaar. 's-Gravenhage 1956, p. 80.

4. Vgl. H.A. Oberman in de epiloog van Wortels van het antisemitisme. Kampen, 1983.

De praxis van de gemeente

Maar waar komt nu toch die uitgesproken aandacht vandaan voor de handeling van de gemeente? De ontwerpers van de liturgie beroepen zich op een eigen exegetische ontdekking. Ik beschouw het als een doorbraak in de uitleg van de avondmaalsteksten.

Het betreft de bekende woorden waarmee Jezus brood en wijn uitdeelt: ‘Dit is mijn lichaam voor u...’ en ‘Deze beker is het nieuwe verbond in mijn bloed...’ (1 Cor. 11:23 - 26). Rome en Reformatie zijn het in één opzicht altijd met elkaar eens geweest over deze woorden. Als Jezus ‘Dit..’ zegt, wijst hij op het brood en de wijn. Met zijn uitspraak duidt hij het wezen aan van deze elementen. Vervolgens vlamde de avondmaalstrijd tussen de kerken op over de interpratie van dit wezen van brood en wijn en wat ermee gebeurt en of dat gebeuren meer of minder realistisch, symbolisch of geestelijk moest worden verstaan. Een vreugdeloze discussie. In Londen zien a Lasco en Micron kans om deze discussie te doorbreken. Zij leggen uit dat het aanwijzend voornaamwoord ‘Dit’ niet slaat op de elementen van brood en wijn en op hun wezen. Het moet daarentegen betrokken worden op de handeling van het delen en eten van brood en wijn. ‘Dit’ is iets wat gedáán moet worden: ‘Doet dit!’, namelijk ‘Doet dit tot mijn gedachtenis!’ Kort en goed schrijft Micron: Het woordje ‘Dit’: ‘wijst nyet op het wesen des broots ende wijns, maar op het breken ende nutten des broots ende wijns...’.^5.

Deze uitleg nu ontkrampte de fixatie op de elementen als zodanig en verbreedde de aandacht naar het geheel van de handeling van de gemeente: de gemeente die samenkomt, aanzit aan tafel, bidt, brood breekt, ronddeelt en eet, wijn schenkt, rondgeeft en drinkt, en dankt, en zo al doende een teken stelt dat zij gemeenschap viert met haar Heer. Van hieruit voelden a Lasco en Micron zich aangezet om een liturgie te ontwerpen waarin deze handeling tot haar recht zou komen. Zeker, van de grond af aan een nieuw ontwerp. Want - zeggen ze - als je de vormen niet verandert blijven de mensen in de oude patronen denken. Daarom hebben zij dan ook ten behoeve van deze nieuwe vormgeving ‘grootelicx gheaerbeidt’.^6. Ze hebben niet gerust voor zij de gemeente lijfelijk in de kerk aan tafel zagen zitten. Het beeld van de op eenzame hoogte celebrerende priester moest gebroken worden om ruimte te maken voor een nieuwe vorm van gemeenschap.

5. ‘Een claer bewijs, van het recht gebruyck des Nachtmaels Christi, ende wat men van de Misse houden sal. Door Marten Mikroen. (1552)’. In: Bibliotheca Reformatoria Neerlandica I, 's-Gravenhage 1903, 479. A Lasco preciseert in het Latijn dat het woordje ‘Dit’ wijst op ‘tota... actio et ceremonia’, wel te verstaan als de praxis en de viering van de geméénte. (Joh. a Lasco, Forma ac Ratio. In: Opera II. Uitg. A. Kuiper. A'dam/Den Haag 1866, 144).

6. Marten Micron. De Christlicke Ordinancien, p. 38 en 80.

[p. 27]

Doorwerking en tegenwerking

Helaas voor de ontwerpers bleek de exegetische doorbraak intellectueel te fors om door de tijdgenoten verwerkt te kunnen worden. Zelfs in hun eigen denken blijft het bij een even helder oplichtende flits. Het vereist werkelijk een bijzondere salto om de overgang te kunnen maken van het denken over het wezen der dingen (ontologisch), naar het denken in termen van het communicatieve handelen van de gemeenschap. Hun vondst heeft de avondmaalsstrijd feitelijk niet doorbroken.

Wat wel aansloeg was de liturgische vormgeving! Althans in de Noordelijke Nederlanden. Wellicht lag de noordelijke gemeenteleden het provocatieve karakter wel. Dat brutale aanschuiven aan de tafel des Heren, waardoor het laatste restje clericale zuurdesem opgeruimd werd. Op die bank bij de avondmaalstafel stelden zij een daad van verzet. Plompverloren vertrouwend op de realis presentia van een eerlijk hollands achterwerk.

De calvinistische voorgangers, die gaandeweg meer invloed kregen, voelden er zich niet gemakkelijk bij. Waarom niet gewoon naar voren lopen en weer terug? Dan bleven de ambtsdragers tenminste op de plaats die hun toekwam. Maar reeds op de Synode van Dordrecht in 1574 moesten zij zich bij de feiten neerleggen. Nu de zittende vorm eenmaal is ingevoerd - luidt hun argumentatie - riskeren we een conflict met de gemeente als we dit nog gaan veranderen. We houden het zo, totdat de gemeente beter is geïnformeerd. Maar dat zou nog eeuwen duren.^7.

Wat de predikanten wel veranderden was dat het draaiboek van Micron plaats maakte voor de formulieren in de geest van Heidelberg in de Pfalz. Dat was een zeer ingrijpende operatie. In deze formulieren wordt namelijk vrijwel met geen woord gerept over het handelen van de gemeente. Zij bevatten voornamelijk de teksten die de voorganger moet uitspreken. Dat betekent dat de agenda van de gemeente werd vervangen door de legenda van de voorganger. Daardoor werd aan de gemeente informatie onthouden over haar participatie aan de liturgie.

Het is nog verwonderlijk dat eeuw in, eeuw uit, de aanwijzingen van Micron mondeling zijn doorgegeven. Dat wijst op een hardnekkige trouw. Daar zou de koster nog wel eens een grote rol bij hebben kunnen gespeeld. Het kon echter niet uitblijven dat geleidelijk aan het plezier van de ontdekking van Micron stolde. De maaltijd des Heren werd een stilleven met damast en zilver. Er was een nieuw liturgisch bewustzijn nodig om het leven er in te houden.

7. In de Wezelse artikelen van 1568 laat men de vraag ‘Sedendo vero an stando Coenam celebrari...’ onbeslist (caput VI, 15). Dezelfde houding neemt men aan op de synode van Emden 1571, waar artikel 21 in de vertaling luidt ‘Maer staende ofte sittende 't Nachtmael te ontfanghen, oordeelen wy middelmatigh te zijn. Derhalven sullen die Ghemeenten sulck eene wijse ghebruycken, die hen de alder-gheleghenste dunckt te zijn.’ Dat er achter deze consensus over de pluriformiteit wel degelijk een spanning schuil ging, komt aan het licht in de acta van de synode van Dordrecht 1574, waar op 19 juni artikel 76 als volgt wordt geformuleerd: ‘De broeders achten dat het staen in het houden des Nachtmaels des Heeren het voechelickste is, maer ouermidts t' exempel van sitten inden Kercken ingheuoert is, so houden wij datmen het alsnoch sonder arghernisse niet achter laten en can. Men sal nochtans middelerwijl den volcke leeren dat het middelmatich is ende na ghelegener tijdt al staende voechelicker can ghehouden worden.’ Acta van de Nederlandsche Synoden der zestiende eeuw. Uitg. F.L. Rutgers. Dordrecht 1980 (1899¹), p. 30, resp. 65 en 147-148.