De Zeventiende Eeuw. Jaargang 9

[p. 67]

Commentaren en mededelingen

De Republiek in Frans perspectief IV
H.H. Kubbinga

Weinigen hebben zoveel bijgedragen aan de verdieping van de kennis van het Noordnederlandse geestesleven in de XVIIe eeuw - vanuit Frans oogpunt - als Paul Dibon (geb.1915), eens privaatdocent aan de RU Leiden (1955-1963) en hoogleraar aan de KU Nijmegen (1963-1976) en nog steeds actief in de IVe Section van de Ecole pratique des hautes études (Parijs). Recent verscheen van zijn hand een verzamelbundel onder de titel Regards sur la Hollande du Siècle d'Or^1., een geschikte aanleiding voor een tussenbalans.^2.

Dibon promoveerde op 17 maart 1954 tot doctor in de letteren en wijsbegeerte aan de Leidse Academie. Als promotor fungeerde F.R.L. Sassen (1894-1971), indertijd de meest gezaghebbende kenner van Neerlands wijsgerig verleden. Het proefschrift, gewijd aan L'Enseignement philosophique dans les universités néerlandaises à l'époque précartésienne (1575-1650), was opgedragen aan de nagedachtenis van E. Brehier (1876-1952), Sassens Franse collega op historisch-filosofisch gebied, onder wie Dibon te Parijs had gestudeerd. Op cultuurhistorisch gebied, zo blijkt uit de latere inaugurele redes^3., waren het vooral L.J. Rogier en J. Huizinga die hun invloed hebben doen gelden.

Dibons dissertatie bestrijkt het tijdperk tussen de stichting van de eerste Noordnederlandse universiteit, te Leiden, en het overlijden van Descartes. Hij had zich ten doel gesteld het academische aristotelisme te schetsen, dit voor een beter begrip van wat hij de ‘conversion cartésienne’ noemde van mensen als Adriaen Heerebord, Johan de Raei en Johannes Clauberg. Al snel bleek dat er slechts weinig bronnenmateriaal met betrekking tot het onderricht in de filosofie is overgeleverd. Daarbij kwam het strikte particularisme der universiteiten, dat de poging om overzicht te krijgen ernstig bemoeilijkte. Het bleek noodzakelijk eerst te inventariseren wat precies aan bronnenmateriaal beschikbaar is: ambtelijke stukken aangaande de inrichting van het onderwijs, zowel organisatorisch als didactisch, en daarnaast, meer inhoudelijk, de handboeken, disputaties en dissertaties, zoals die bij het onderwijs werden gebruikt resp. tot stand kwamen. In het proefschrift komen dan achtereenvolgens - op anciënniteit - de universiteiten van Leiden, Franeker, Groningen en Utrecht aan de orde, terwijl het laatste hoofdstuk is gewijd aan de Illustere School van Amsterdam. De dissertatie betreft vooral institutionele geschiedenis, met hier en daar uitweidingen over het logicaonderwijs. Later zou Dibon zich ontpoppen tot een cultuurhistoricus, met een overwegende belangstelling voor de vanuit Frans standpunt moeilijk te duiden cruciale rol van de Noordelijke Nederlanden als kruispunt (‘carrefour’) in het verkeer van de ‘République des Lettres’. De

1. Napels: Vivarium, ‘Biblioteca Europea’ deel 1, 1990.

2. Het Institut néerlandais eerde Dibon op 13 oktober 1992 met een ‘soirée littéraire’ waaraan werd bijgedragen door J.-R. Armogathe, J.-F. Battail, C. Secretan en R. Zuber.

3. a) Leiden, 1955: ‘Sur l'histoire de la philosophie cartésienne’, Groningen-Djakarta: J.B. Wolters. b) Nijmegen, 1963: ‘Levoyage en France des étudiants néerlandais au XVIIème siècle’, Den Haag: M. Nijhoff.

[p. 68]

onrust in de omliggende landen gepaard aan de betrekkelijke eendracht en de economische bloei te onzent deed vele jongeren besluiten in de Nederlanden te gaan studeren. De hier gelegde contacten werden ook na de repatriëring aangehouden door middel van briefwisselingen. Zo kregen zij toegang tot de ‘République des lettres’, dat intellectuele utopia dat bestond bij de gratie van een netwerk van correspondenties dat geheel West-Europa omvatte en waarvan ieder zichzelf respecterend ‘érudit’ zich ‘citoyen’ achtte. Het staatsburgerschap bracht overigens rechten en plichten met zich mee en eigen hoofse omgangsvormen. Zoals Dibon de opkomst van het verschijnsel briefwisseling beschrijft, lijkt het op een herleving van het oude ridderideaal uit Huizinga's Herfsttij der Middeleeuwen. Het ging inderdaad om de onbaatzuchtige dienstbaarheid aan een verheven ideaal, dat van de Respublica litteraria, een dienstbaarheid die gestalte kreeg in de communicatie - de uitwisseling van gegevens, ideeën en geschriften - tussen geleerden, die werkend aan de grenzen van de wetenschap in eigen omgeving onbegrepen en onbemind door het leven gingen. Dit althans is de indruk die men ouverhoudt aan Dibons uiteenzettingen. Het is verder interessant om met Dibon te constateren hoe die correspondenties al door de tijdgenoten werden opgevat als deel uitmakend van het wetenschappelijke of literaire oeuvre van de betrokkene. Zo werden, bij voorbeeld, de stukken van de correspondentie van Isaac Casaubon (1559-1614), de humanist en calvinistisch theoloog die het Corpus hermeticum ontmaskerde (1614), na zijn dood verzameld door zijn jongste zoon, Méric, waarbij aangetekend mag worden dat Casaubon Sr. daartoe zelf de eerste aanzet had gegeven. Méric Casaubon wist in 1621 de juist in Leiden tot hoogleraar in de theologie benoemde André Rivet (1572-1651) voor de onderneming te interesseren. Het tij bleek inderdaad gunstig. Zo verscheen in 1627, onder redactie van Daniel Heinsius, een editie van de brieven van J.J. Scaliger bij de Leidse Elseviers en Rivet had, met succes, de uitgevers weten te overtuigen van het belang van een complementaire uitgave van de correspondentie van Casaubon. Rivets enthousiasme werkte aanstekelijk en aanvankelijk waren er geen problemen bij het inzamelen van de manuscripten. In 1632 werd hij echter benoemd tot gouverneur van de jonge Willem II en moest opgeven. Pas in 1636 werd een waardig opvolger gevonden in de persoon van Johannnes Fredericus Gronovius (1611-1671). De laatste, afkomstig uit Hamburg, bleek de aangewezen persoon om het vooralsnog ontbrekende Duitse deel van Casaubons correspondentie op te sporen. Eindelijk, in oktober 1638, verschenen de Epistolae I. Casauboni, inmiddels overgenomen door drukkerij Th. Maire te 's-Gravenhage^4.. De verwikkelingen rond de editie van Casaubons correspondentie brachten Dibon ertoe zich nader te verdiepen in de briefwisselingen van de betrokken redacteuren Rivet en Gronovius. In samenwerking met zijn leerlingen J.A.H. Bots en E. (Bots)Estourgie werden beide eerst geïnventariseerd^5., waarna een begin gemaakt werd met de tekstkritische uitgave van die van Rivet. Uiteindelijk zou een deel hiervan het licht zien onder verantwoordelijkheid van Bots^6.. In 1984 verscheen nog een monografie, vrucht van een samenwerking met F. Waquet, gewijd aan de persoon van Gronovius en diens reizen, in de periode 1639-1642 als ‘pélerin de la République des Lettres’^7..

In Dibons optiek was de Republiek niet alleen een kruispunt in het intellectuele verkeer, maar tegelijk toevluchtsoord voor vrijheidslievenden (Descartes) en vervolgden (Bayle), waarbij het een niet los gezien moet worden van het ander. Des-

4. Voor een gedegen analyse van de ontstaansgeschiedenis zie P. Dibon, ‘Les avatars d'une édition de correspondance: les Epistolae I. Casauboni de 1638’, in op. cit. (noot 1), p.221-266.

5. a) P. Dibon, J.A.H. Bots en E. Estourgie, Inventaire de la correspondance d'André Rivet (1595-1650), Den Haag: M. Nijhoff, 1971. b) P. Dibon, J.A.H. Bots en E. Bots-Estourgie, Inventaire de la correspondance de Johannes Fredericus Gronovius, 1631-1671, Den Haag: M. Nijhoff, 1974.

6. J.A.H. Bots en P.E.R. Leroy, Correspondance intégrale d'André Rivet et de Claude Sarrau, 1641-1650, drie delen, Amsterdam: APA Holland University Press, 1978-1982.

7. P. Dibon en F. Waquet, Johannes Fredericus Gronovius, pélerin de la République des lettres: recherches sur le voyage savant au XVIIe siècle, Genève: Droz, 1984.

[p. 69]

correspondeerde via Marin Mersenne met zijn Europese collegae, terwijl Bayle het nieuwe medium, het internationale tijdschrift, vervolmaakte.

Men doet, dunkt me, niemand tekort als men stelt dat Descartes een sleutelpositie inneemt in het oeuvre van Dibon. In de herdenkingsbundel ter gelegenheid van Descartes' tricentenaire debuteerde hij met een bijdrage getiteld ‘Notes bibliographiques sur les cartésiens hollandais’^8.. Later werd de benadering persoonlijker en directer. In zijn Leidse inaugurele rede, gewijd aan de geschiedenis van de cartesiaanse filosofie, bracht hij hulde aan zijn leermeester Sassen met de woorden waarmee Descartes zelf zíjn grote voorbeeld, Isaac Beeckman, had geëerd: ‘studiorum meorum promotor et primus author’^9.. Overigens was Dibon nauwelijks minder cartesiaans dan Descartes. Zonder enige terughoudendheid spreekt hij over de ‘révolution cartésienne’ in de wijsbegeerte - wijsbegeerte in XXste-eeuwse zin, wel te verstaan! - ‘daarbij geheel voorbijgaande aan Descartes’ wiskundige en natuurwetenschappelijke prestaties waarmee, laten we zeggen in de Essais van 1637, alles begon. Wanneer men die Essais afdoet als ‘si vite dépassés par les progrès des sciences’^10. om het contrast met de inleiding erop, het eigenlijke Discours de la méthode, beter te laten uitkomen, maakt men onzes inziens een kapitale beoordelingsfout. Men kan toch het - charmante ! - Discours [..] waarderen en tegelijkertijd inzien dat de Géométrie, het laatste van de drie ‘essais’, aan het begin heeft gestaan van de analytische meetkunde, een alom gerespecteerde tak van de moderne wiskunde.

In organisatorisch opzicht heeft Dibon zich, ten slotte, niet onbetuigd gelaten. Sinds 1963 is hij directeur van de prestigieuze reeks Archives internationales d'Histoire des Idées (Den Haag: M. Nijhoff). Daarnaast is hij hoofdredacteur van het tijdschrift Nouvelles de la République des Lettres. In mei 1970 stichtte hijhet Instituut voor Intellectuele Betrekkingen tussen Westeuropese landen in de XVIIe eeuw en werd zijn leeropdracht, waarin aanvankelijk de Frans-Nederlandse culturele betrekkingen in de XVIIe eeuw centraal stonden, dienovereenkomstig aangepast^11.. Sinds 1973 verschijnt in dit verband de collectie Studies van het Instituut [..] (Amsterdam: APA Holland University Press). Dibons medewerking aan zovele activiteiten van het Maison Descartes (Amsterdam) mag tot besluit niet onvermeld blijven.

8. E.J. Dijksterhuis, C. Serrurier, P. Dibon, H.J. Pos, J. Orcibal, C.-L. Thijssen-Schoute en G. Lewis, Descartes et le cartésianisme hollandais. Etudes et documents, Amsterdam: Les Editions françaises (Maison Descartes)-Parijs: P.U.F. 1951, p.261-300.

9. Noot 3.a, p. 19.

10. P. Dibon, ‘Constantin Huygens et le Discours de la Méthode’, in op. cit. (noot 1), p.485-494, in het bijzonder p.490.

11. De leiding van het instituut werd in 1976-1977 overgenomen door J.A.H. Bots. Sinds 1986 spreekt men van Het Pierre Bayle Instituut voor Intellectuele Betrekkingen tussen Westeuropese Landen in de Nieuwe Tijd.

[p. 70]

Colloquium over ‘Religie in overgang’, 1520-1570 23-24 september 1993

Ter viering van het 75-jarig bestaan van de vakgroep Geschiedenis van de Vrije Universiteit te Amsterdam organiseert de Onderzoeksgroep ‘Geschiedenis van cultuur, samenlevingen Christendom in Nederland’ op 23-34 september een tweedaags colloquium over Religie in overgang. Godsdienstige beleving in de Nederlanden 1520-1570. Als sprekers zullen optreden:

23 sept.: C. Augustijn, Inleiding; W. Heijting, Ontwikkelingen in de vroege Nederlandse Reformatie blijkens de catechismi, confessies en de daaraan verwante geschriften van rond 1540; W. Waterschoot, Rederijkerskamers en de doorbraak van de reformatie in de Zuidelijke Nederlanden; M. Spies, Reformatorische tendensen in de Amsterdamse kamer De Eglentier ‘In Liefd' Bloeyende’; A. Duke, Reformation attitudes to religious images in the Low Countries. 24 sept.: H. de Ridder-Symoens, De verwereldlijking van het onderwijs in de Lage Landen (ca. 1450-1550); E. Put, Het volksonderwijs in de katholieke reformatie; I.M. Veldman, Reformatie en beeldende kunst in de Nederlanden (ca. 1525-1566); C.A. van Swigchem, Veranderingen in het interieur van de grote stadskerk na de overgang; J. Decavele, De opbouw van de doperse gemeenten (Vlaanderen en Brabant 1550-1566); A. Th. van Deursen, Overheidsbeleid en reformatie.

Kosten van deelname: f25,- (incl. inschrijving, koffie en thee, excl. lunch). Inschrijvingen: Vakgroep geschiedenis, De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam; tel. [phone].