De Zeventiende Eeuw. Jaargang 9

[p. 51]

Autonoom maar kwetsbaar. De Middelburgse regenten en de opstand van 1651
Marjolein 't Hart^1.

‘Het vier, het vier, in Eng'lant sietmen blaken
Het dreyght ons mede in Nederlant te raken
Exempel neemt, al aen dees grote plaes
Aen Middelburgh dees hooft stadt is ghelegen
Jae recht Zeelant, 't oneenigheyt siet men plegen
d' Gemeenten selfs die speelde daer den baes’^2.

Zo bezong het Nieuw droevigh Liedt van de Revolte tot Middelburgh het gevaar dat het vuur van de Engelse burgeroorlog over zou kunnen slaan naar de Nederlandse Republiek. Geen denkbeeldige dreiging, gezien het brede draagvlak van de opstand van 6 juni 1651. Maar liefst tweeduizend man verzamelde zich op die dag bij het abdijcomplex, waar de Staten van Zeeland vergaderden over wijzigingen in de magistraatstelling.^3.

Met veel rumoer eiste het gepeupel toen dat de twee burgemeesters van Middelburg, Hendrik Thibaut en Jacob Lansbergen, naar buiten zouden komen om zich te verantwoorden voor het volk. Alleen Lansbergen verscheen, overtuigd als hij was van zijn goede verstandhouding met de bevolking. Het was geen verstandige daad. Hij kwam al spoedig in het gedrang en werd slechts ternauwernood gered door de baljuw.

Daarop trok de menigte naar zijn huis. Volgens het Nieuw droevigh Liedt was de massa aangegroeid tot zelfs achtduizend man, al lijkt dit een dichterlijke overdrijving. Het huis werd geheel geplunderd:

Lants-bergen huys dat sagmen daer spoeljeren
Men sagh int huys daer alles in omkeeren
Borg'meester vlucht en treckt soo uyt Zeelant,
De gemeenten was daar fierieus van sinnen
Niemant en kost Lants-bergen oock beminnen
Achtduysent sterck waren daer bij de kant.

Men valt int Huys, men smijt het al in stucken
Het goude Leer sietmen van de muer rucken,
Daer blijft niet heel geen kast of kist in huys,
En 't was aldaer doen zy int huys daer vielen
Daer bleef niet heel men ginck het al vernielen
Sprongen daer in al met een groot gedruys.’^4.

Daarna was het de beurt aan het huis van de andere burgemeester, Hendrik Thibaut. Men begon de ramen in te gooien. Dankzij een vijftal predikanten (volgens het Liedt vier), die de massa tot rust wisten te manen, bleef het daarbij.^5. Volgens het Liedt zou het anders slecht zijn afgelopen met Thibaut en zijn huis:

Thibout daer mee met hem wiert vergeleken
Vier predikanten hoort men daer voor spreken
Het sou anders niet met hem sijn gedaen

1. Universiteit van Amsterdam. Ik dank Wiebe Bergsma, Karel Davids, Victor Enthoven en Leo Noordegraaf voor hun commentaar op eerdere versies. Het schrijven van dit artikel werd mede mogelijk gemaakt door een verblijf op het NIAS in Wassenaar.

2. Het eerste. Nieuw droevigh Liedt van de Revolte tot Middelburgh, Middelburg 1651, Pamflet KB 7064.

3. In verband met de vernietiging van het stadsarchief zijn we sterk aangewezen op secundaire bronnen. Zie voor een beschrijving van de opstand: Lieuwe van Aitzema, Historie of Verhael van Saecken van Staet en Oorlogh in ende omtrent de Vereenigde Nederlanden VII (Den Haag 1662) 466-467. Over Van Aitzema: Gees van der Plaat, ‘Lieuwe van Aitzema's kijk op het stadhouderschap in de Republiek (1652-1669) en de crisis van 1650’, in Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 103 (1988), 341-372. Voorts kortere bescrijvingen: J. Wagenaar, Vaderlandse historie, Amsterdam 1752-1759, deel XII p. 145; S.S. Coronel, Middelburg voorheen en thans. Bijdrage tot de kennis van den voormaligen en tegenwoordigen toestand van het armwezen aldaar, Middelburg 1859, p.96.

4. Nieuw droevigh Liedt.

5. Aitzema, Historie of Verhael VII, 466-467.

[p. 52]

 

Men smeet int huys, de glasen dat zij vlogen,

 

Elck vloeckt en tiert en was heel opgetogen

 

't was wonder ooc dat dit huys noch bleef staen.’^6.

De predikanten bleven die nacht het huis van Thibaut bewaken om verdere ongeregeldheden te voorkomen.^7. Na deze kortstondige uitbarsting keerde de rust in Middelburg terug. In de nasleep van de opstand bleek hoe breed de basis voor de opstand geweest was. Een factie van het stadsbestuur toonde duidelijk sympathie voor de opstandelingen.^8. Er werden geen plunderaars terechtgesteld of zelfs voor het gerecht gedaagd. De gilden en ook de meeste predikanten bleken openlijk tot opstand te hebben aangezet.

Waarom trad de Zeeuwse elite niet krachtdadiger op? Hoe was het mogelijk dat dergelijk geweld getolereerd werd? Deze vragen staan in nauw verband met het brede draagvlak van de opstand en met de terughoudendheid van het Middelburgse bestuur om een beroep te doen op hogere instanties in de Republiek. Om de gebeurtenissen in het kader van de tijd te plaatsen wordt eerst een schets gegeven van de sociaal-economische situatie. Een korte uiteenzetting over de sociaal-politieke verhoudingen in Zeeland volgt. Beheersing van het stadsbestuur van Middelburg bleek van enorm belang voor elke machtstrijd, vooral bij conflicten die het lokale niveau overstegen. Tenslotte wordt de mobilisatie voor de opstand vanuit de verschillende groeperingen geanalyseerd.

6. Nieuw droevigh Liedt.

7. Aitzema, Historie of Verhael VII, 467.

8. Zie over de strijd van facties het klassieke werk van D.J. Roorda, Partij en factie. De oproeren van 1672 in de steden van Holland en Zeeland, een krachtmeting tussen partijen en facties (Groningen 1961), 11; S. Groenveld, Evidente factiën in den staet. Sociaal-politieke verhoudingen in de 17e-eeuwse Republiek der Verenigde Nederlanden, Hilversum 1990.

Zeeland en Middelburg in de zeventiende eeuw

Al vanaf de late middeleeuwen had Middelburg een centrum-functie voor de regio. Lange tijd was de stad een voorhaven voor Brugge en Antwerpen.^9. Bovendien schonk Karel V haar belangrijke voorrechten, zoals de stapel van wijn, een vaste zetel in het waterschap van Walcheren en het recht om een nieuw havenkanaal te graven. Uitbreiding van havens van concurrenten als Vlissingen en Arnemuiden werd - met succes - tegengegaan, terwijl de stad zelfs jurisdictie en waterschapsrechten verwierf op Noord- en Zuid-Beveland.^10.

Zeeland was bekend om haar tarwe van hoge kwaliteit, die naar de geurbaniseerde gebieden in Vlaanderen, Brabant en Holland werd geëxporteerd. Het eiland Walcheren kenmerkte zich echter door gespecialiseerde kleine bedrijven die Middelburg en haar handelscompagniën voorzagen van de nodige levensmiddelen. Veel belang hechtte de stad aan een goede verstandhouding met het omringende platteland. Middelburg had er aanzienlijke invloed, nog versterkt door het aantal heerlijkheden dat de stad opkocht. Bovendien woonden veel grondeigenaren in de stad zelf.^11.

De bevolking groeide aanzienlijk, met name in de latere zestiende eeuw. Er vestigden zich veel vluchtelingen uit de door Spanje bezette gebieden. Aanvankelijk was de stad zelfs de tweede havenstad van de Republiek. Haar economische macht werd vergroot door de oprichting van belangrijke financiële en commerciële instellingen, zoals de Wisselbank, een Kamer van Assurantie, een Bank van Lening, en de Zeeuwse kamers van de VOC en de WIC.^12. Tevens wist Middelburg een van de vijf zetels van de admiraliteit te verkrijgen.

In Zeeland was Middelburg veruit de grootste stad, met maar liefst 23% van

9. J. Huizinga, ‘Burg en kapel in Walcheren’, Verzamelde Werken I (Haarlem 1948) 551; W.S. Unger, Geschiedenis van Middelburg in omtrek (Middelburg 1966), 14-15.

10. Ibidem, 11, 13, 16, 33.

11. Mattheus Smallegange, Nieuwe Cronyk van Zeeland I (Middelburg 1696) 419. Zie over Smallegange: P.J. Verkruijsse, Mattheus Smallegange (1624-1710): Zeeuws historicus, geneaoloog en vertaler (Nieuwkoop 1983).

12. Unger, Geschiedenis van Middelburg, 48-50.

[p. 53]

Tabel 1. Verdeling belastingopbrengst Zeeuwse steden: gemene middelen en huisbelasting, 17e eeuw (in percentages).

Stad	gemene middelen	huisbelasting
Middelburg	33,3	57,1
Vlissingen	21,8	15,9
Zierikzee	14,6	9,3
Goes	13,3	7,9
Veere	12,5	7,8
Tholen	5,4	2,0
totaal	100,0	100,0

Bron: Smallegange, Nieuwe Cronyk, 409, en Rijksarchief Zeeland 87 11a ‘Huijsschattinge’.

de Zeeuwse bevolking binnen haar grenzen.^13. De andere vijf steden die een stem hadden in de Staten van Zeeland waren Zierikzee, Goes, Tholen, Veere en Vlissingen. De onderlinge verhouding was zichtbaar in de opbrengsten van de provinciale belastingen (zie tabel 1). Het rendement van de ‘gemene middelen’ (in de eerste kolom), die voornamelijk op consumptie werden geheven, toonde ongeveer de proportie van het inwoneraantal.^14. Middelburg nam daarbij een derde voor haar rekening. Vlissingen en Veere, de twee andere Walcherse steden, vertegenwoordigden samen een derde. De drie overige tenslotte vormden bij elkaar het laatste derde deel. Toch was deze verhouding niet evenredig met de opbrengst uit de belasting op huizen. Deze cijfers (in de tweede kolom) lieten zien dat Middelburg het duurste woningenbezit had. Hier droeg de stad niet een derde maar meer dan de helft van de totale inkomsten bij.

De machtspositie van Middelburg was nauw verbonden met de economische veerkracht van de regio. Deze laatste nam echter aanzienlijk af. In de zestiende eeuw was de bijdrage van Zeeland aan de quota inkomsten van de Republiek nog een kwart van de Hollandse geweest. In het begin van de zeventiende eeuw was dit een zesde, en aan het eind van de achttiende eeuw was de verhouding zelfs ineengekrompen tot een zestiende.^15. Meer dan vroeger werd de Zeeuwse economie afhankelijk van de inkomsten van de landbouw.^16.

Zoals bleek uit de inkomsten van belastingheffing leek de omslag zich rond 1650 voor te doen. In Walcheren brachten zij gemiddeld 7435 ponden vlaams op gedurende de jaren 1646-1648. Dit bedrag daalde tot 7148 in 1649-1651. Voor 1651 alleen waren de inkomsten zelfs de laagste ten opzichte van de voorgaande vijf jaar: 6986 ponden vlaams.^17.

Deze tendens was ook merkbaar in de verhoudingen van de in- en uitvoerrechten.^18. Vergeleken met de admiraliteit van Amsterdam waren de inkomsten van de admiraliteit van Middelburg, eens de tweede handelsstad van de Republiek, gekenmerkt door een dalende trend. Rond het midden van de zeventiende eeuw werd de handel van Middelburg voorbij gestreefd door die van Rotterdam. Ook de bevolking nam af. Buitenlandse kooplieden voelden zich minder aangetrokken tot de eens zo machtige stad. Een en ander hield verband met stagnatie in economische activiteit in de Antwerpse regio en de verschuiving van de handelsroutes in noordelijke richting.^19.

13. Rijksarchief in Zeeland (RAZ) 33 152 Bordereel van alle de heertsteden 1626. Indien men het resort van Middelburg zou optellen bij de stadsbevolking zou men zelfs op 26 à 27% uitkomen. Men telde toen, voor heel Zeeland, 39.821 huizen. In de achttiende eeuw schijnt Middelburg nog steeds dezelfde proportie inwoners van Zeeland te huisvesten. G.A. Fokker, ‘Iets over de bevolking van Middelburg vóór 1795’, Archief Zeeuwsch Genootschap III (1878), 2e stuk, 95, geeft een aantal van 24.000 in 1740-1749, terwijl een schatting van het totaal aantal inwoners in Zeeland in de achttiende eeuw 90 à 100.000 was: Hedendaagse Historie, of Tegenwoordige Staat van Alle Volkeren (...) Zeeland, deel 19 (Amsterdam 1751), 8.

14. Zie ook telling haardsteden in RAZ 33 152.

15. H.L. Zwitzer, ‘Het quotenstelsel onder de Republiek der Verenigde Nederlanden alsmede enkele beschouwingen over de generale petitie, de staat van oorlog en repartitie’, Mededelingen van de Sectie Militaire Geschiedenis Landmachtstaf 5 (1982) 22.

16. Omdat handel en industrie een snellere achteruitgang toonden. M.J. Boerendonk, Historische studie over den Zeeuwschen landbouw (Den Haag 1953) 322. Dezelfde analyse is te vinden in de memorie van de ontvanger van Zeeland, Jan van der Stringe, van 1656 in RAZ 33-154. Alleen de kaapvaart bleef nog geruime tijd aanzienlijke inkomsten opbrengen. Reders waren regenten uit Middelburg en Vlissingen, o.a. ook Hendrik Thibaut. Zie Franz Binder, ‘Die Zeeländische Kaperfahrt 1654-1662’, Archief Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 1976, 40-92, aldaar 44 over Thibaut. Over de relatieve achteruitgang van Antwerpen in deze tijd: Julien Verhulst, Bijdrage tot de geschiedenis van het Antwerpse handelsleven rond de vrede van Munster (1648), Leuven 1964, met name p. 129.

17. RAZ 506 Rekenkamer Zeeland C, nrs.939-944 en 4711-4715. Het gaat hier om belastingen over inkomsten uit bezit (honderdste penning) en de (semi-)indirecte heffingen (gemene middelen).

18. Marjolein 't Hart, The making of a bourgeois state. War, politics and finance during the Dutch Revolt, Manchester 1993, 105. Met dank aan Victor Enthoven, die een proefschrift voorbereidt over de Zeeuwse admiraliteit. Zie voor een discussie over de betrouwbaarheid van de gegevens ook: J.C. Westermann, ‘Statistische gegevens over den handel van Amsterdam in de zeventiende eeuw’, Tijdschrift voor Geschiedenis 61 (1948), 5; Johan de Vries, ‘De ontduiking der convoyen en licenten in de Republiek tijdens de 18e eeuw’, Tijdschrift voor Geschiedenis 71, 1958, 349-361.

19. Unger, Geschiedenis van Middelburg, 43; Fokker, ‘De bevolking van Middelburg’, 95; J.P. Sigmond, Nederlandse zeehavens tussen 1500 en 1800, Amsterdam 1989, 109.

[p. 54]

De Middelburgse handel had eveneens te lijden van een geduchte concurrent, de haven van Vlissingen. Deze wist zich aanzienlijk uit te breiden in de tijd van de Republiek. Terwijl de Habsburgse vorsten de belangen van Middelburg voorop hadden gesteld en verzoeken tot vergroting van de Vlissingse haven hadden genegeerd, waren de politieke verhoudingen na de opstand zodanig dat Middelburg de groei van Vlissingen moest gedogen.^20. De toename van de invloed van de kleinere Zeeuwse steden was gevolgd op hun keuze voor de prins in de eerste fase in de opstand terwijl Middelburg de Spaanse koning trouw bleef. Beducht voor een overwicht van de kleine steden had Middelburg zelfs een voorkeur om zich bij Holland aan te sluiten. Onder druk van de andere steden in de regio, die de commerciële belangen van Holland vreesden met het oog hun eigen belangen in de graanproduktie (Zeeland als exporteur van tarwe) kwam toch een eigen provincie tot stand.^21.

Het souvereine gewest Zeeland werd in de tijd van de Republiek bestuurd door de Provinciale Staten. De steden waren dominant: van de zeven stemmen één voor de Eerste Edele (de stadhouder of zijn vertegenwoordiger) en zes voor de stemhebbende steden.^22. Mede door de onevenredige macht van de kleine steden vergaderde men aanvankelijk bij toerbeurt in verschillende plaatsen. Aan het eind van de zestiende eeuw werd besloten om de zetel permanent in Middelburg te vestigen.^23.

Dit gaf de hoofdstad een ‘natuurlijk’ overwicht op het besluitvormingsproces. Bovendien mocht zij als eerste stad stemmen, zodat zij elke discussie behoorlijk kon beïnvloeden. Om de macht van Middelburg wat te beknotten werd bepaald dat de Eerste Edele (of zijn vertegenwoordiger) voorzitter zou zijn, of de pensionaris in zijn naam. Voorts protesteerden de andere steden tegen het feit dat de meeste ambtenaren uit Middelburg kwamen. In 1625 wisten zij een besluit aan te nemen dat provinciale ambten niet aan ‘de bekwaamste’ (in de praktijk Middelburgers) vergeven werden, maar bij toerbeurt aan kandidaten van de zes steden. Middelburg stribbelde tegen, uiteraard, maar gaf toe in 1644.^24.

Naast de Staten van Zeeland was er nog een ander bestuurlijk lichaam, de Gecommitteerde Raden. Zij verschilden van soortgelijke instanties in de andere provincies omdat zij geen afgevaardigden van de Staten waren. In Zeeland benoemde de stadhouder de gecommitteerde van de Eerste Edele en van elk van de zes steden één uit tweetallen (later drietallen). Middelburg had er de voorkeur aangegeven om ze gedeputeerden te noemen, zodat de gewestelijke invloed groter zou zijn, maar de stadhouder handhaafde de term gecommitteerden nadrukkelijk. In de praktijk functioneerden de zij als dagelijks bestuur, behalve als de Staten van Zeeland zitting hadden. De souvereine taken bleven in principe voorbehouden aan de Staten.^25.

Ondanks de bovengenoemde reglementen die haar invloed trachtten te beperken bleef de positie van Middelburg centraal. Met de neergaande economische trend werd controle over politieke ambten, vooral die in Middelburg, steeds belangrijker. Nu de concurrentie over ambten toenam, gingen heersende families onderling afspraken maken over de begeving van de posten. Daardoor werd de kring van families waaruit regenten werden gekozen steeds kleiner.^26.

Tegelijkertijd steeg de invloed en macht van het provinciale bestuur op de regio. De regelgeving nam toe, evenals de beschikbare middelen. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was de bevolking gedwongen geweest om steeds meer belastingen op te brengen. Die druk werd, tegen de verwachting in, nauwelijks gereduceerd na het

20. Sigmond, Nederlandse zeehavens, 63.

21. Over gezamelijke vergaderingen van Holland en Zeeland: K. Heeringa, Het archief van de Staten van Zeeland en hunne Gecommiteerde Raden 1574-1799 (Den Haag, 1922), iv.

22. Alhoewel de steden waarschijnlijk slechts 60% van de bevolking representeerden. Schatting gebaseerd op borderel haardsteden in 1626, met aanpassing van de aantallen van Zierikzee (gegeven inclusief vrijdom) en Tholen (inclusief eiland). RAZ 33 152.

23. Tegenwoordige Staat, 161.

24. Heeringa, Het archief van de Staten van Zeeland, x, xii.

25. Heeringa, Het archief van de Staten van Zeeland, xv, xxi-xxii; Guido de Bruin, Geheimhouding en verraad. De geheimhouding van staatszaken ten tijde van de Republiek (1600-1750), Den Haag 1991, 169. Zie ook A.C.J.M. Gabriëls, De heren als dienaren en de dienaar als heer. Het stadhouderlijk bestel in de tweede helft van de achttiende eeuw, Den Haag 1990, 21.

26. Roorda, Partij en factie, 25; het standaardwerk over deze ontwikkeling is nog steeds J. de Witte van Citters, Contracten van correspondentie en andere bijdragen tot de geschiedenis van het ambstbejag in de Republiek der Vereenigde Nederlanden, Den Haag 1873-1875.

[p. 55]

sluiten van de vrede.^27. De uitgaven van de provincie bleven hoog door de veelvuldige rentebetalingen op de leningen die tijdens de oorlog waren aangegaan.^28. Van deze leningen profiteerden bij uitstek de Zeeuwse stedelijke elites, die - al moesten ook zij belastingen betalen - tenminste enig gewin terugzagen van het provinciale bestuur.

27. Notulen van de Edel. Mogende Heeren Staten van Zeelandt (gedrukt, UB Amsterdam), 20 maart 1648. Over Zeeuwse belastingen: W. Dircksen, ‘Enige opmerkingen over de belastingheffing in de Republiek der Verenigde Nederlanden in de 17e en de 18e eeuw, in het bijzonder over inkomstenbelastingen in Zeeland, in: L'impôt dans le cadre de la ville et de l'étal. Collection Histoire 13 (1966), 235-264.

28. Na de oorlog hadden de Staten van Zeeland gehoopt op afschaffing van de lasten, maar dit was onmogelijk vanwege de ‘excessive cappitaelen’ die waren geleend. RAZ 506 Rekenkamer C, 4715 Rekening 1651. Over de druk van de rentelasten, zie de memorie van Van der Stringe uit 1656 in RAZ 33-154. Voor een budget van de Staten van Zeeland uit 1639, zie RAZ 157 941-90. Ook steden hadden een aanzienlijke schuld opgebouwd. Zie J. du Pon, Eenige aantekeningen rakende de stadsrekeningen van Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek HS 6220.

Aanleiding en mobilisatie voor de opstand

De vroegtijdige dood van stadhouder Willem II in 1650 gaf de factiestrijd nieuwe impulsen.^29. Lange tijd hadden de oranjegezinde elites de boventoon kunnen voeren. Evenals vier andere provincies verkoos ook Zeeland om door te gaan zonder stadhouder. Daardoor steeg de stedelijke dominantie in de Provinciale Staten van Zeeland van 86% van de stemmen naar 100%. Toch betekende dit niet dat alle zittende oranjegezinde magistraten direct werden vervangen. Wel nam de stedelijke autonomie toe, nu er geen stadhouder meer was die jaarlijks het stadsbestuur uit genomineerden kon aanstellen.

Indertijd was Hendrik Thibaut de machtigste regent in Zeeland.^30. Zowel in het Middelburgse stadsbestuur als in de provinciale regering bezette hij cruciale posities. Hij stond bekend om zijn eerzucht naar ambten: ‘aen elken vingher aen handen en voeten hadt by een’.^31. Vanuit de WIC wist hij aanzienlijke kapitalen te verwerven door de Guineese goudhandel. Hij was berucht en beroemd, onder andere als grondspeculant en reder van kapers.^32.

Destijds was Thibaut een belangrijke steun geweest voor stadhouder Frederik Hendrik. Ook Willem II kon op zijn loyaliteit rekenen: Thibaut wist ervoor te zorgen dat de Bank van Lening geld verschafte voor de omstreden onderneming van de prins tegen Amsterdam.^33. Ondanks het feit dat hij tot de oranjegezinden werd gerekend wist hij zijn positie na 1650 te verstevigen. In overleg met enkele families bereidde hij op grote schaal benoemingen voor van ‘adherenten’ op posten in de generaliteit, in de admiraliteit, in het provinciale bestuur en in het stadsbestuur, waar onder anderen zijn zoon, schoonzoon en neef van zouden profiteren.^34. Deze benoemingen waren uitermate ongunstig voor de concurrerende factie van Appolonius Veth.^35.

De kwestie wie het stadsbestuur mocht benoemen na het wegvallen van de stadhouder moest worden voorgelegd aan de souvereine macht, in dit geval de Staten van Zeeland. Middelburg stelde in maart 1651 voor om dit recht in eigen hand te nemen. Daarnaast achtte het stadsbestuur (dat bestond uit twee burgemeesters, elf schepenen en twaalf raden) de tijd rijp om zich van een ander institutie te ontdoen, waar zij relatief weinig greep op hadden: het college van de kiezers. Deze twaalf kiezers waren notabele ingezetenen die geen deel uitmaakten van het stadsbestuur vanwege het feit dat zij niet in Middelburg of omgeving (‘Bewester Schelde’) waren geboren. In 1518 was dit college ingesteld door Karel V om het voor buitenlandse kooplieden aantrekkelijk te maken zich in deze stad te vestigen. Samen met de twaalf raadsleden van de stad Middelburg konden deze twaalf kiezers personen voordragen voor benoeming, waaruit dan het College van Wet (de burgemeesters en schepenen) werd gekozen. Tot de kiezers behoorden vooral gevluchte calvinisten, kooplieden, VOC-bewindhebbers, notarissen en doktoren.^36.

29. Zie voor een inleiding over Willem II S. Groenveld, Naspel op Munster. Het stadhouderschap van Willem II, Kampen 1968.

30. Hendrik Thibaut, geboren in Middelburg 1601, overleden aldaar in 1668, zoon van Christiaan en Jacoba van Herve, Ridder, Heer van St. Aachtenkerke, gehuwd achtereenvolgens met Marcia van Gogh, Neeltje Peckius en Elisabeth Porenouw. Van der Aa, Biografisch woordenboek der Nederlanden VII, Haarlem 1852, 30. De familie Thibaut was van oorsprong uit Vlaanderen afkomstig. Zie Murk van der Bijl, ‘Das Patriziat der Stadt Middelburg von 1650 bis 1750’, Bürgerliche Eliten in den Niederlanden und in Nordwestdeutschland, hrsg. H. Schilling und H. Diederiks (Köln/ Wien 1985), 151.

31. Concepten, ghearresteerd door den Heer Hendrik Thibault en sijne adherenten te Middelburgh, Middelburg 1651 (Pamflet KB 7062).

32. Aen-wijsinge van de heyloose treken en gebreken van Mr. Hendrik Thibaut (Vlissingen 1652) KB Pamflet 7318.

33. Ibidem.

34. Concepten.

35. Apollonius Veth was geboren rond 1603. Hij stierf in 1653. F. Nagtglas, Levensberichten van Zeeuwen, zijnde een vervolg op P. de la Rue, Geletterd, staatskundig, en heldhaftig Zeeland II, Middelburg 1893, 850 en Murk van der Bijl, Idee en Interest. Voorgeschiedenis, verloop en achtergronden van de politieke twisten in Zeeland en vooral in Middelburg tussen 1702 en 1715, Groningen 1981, 19 en bijlage II. J.H. Kluiver, ‘Zeeuwse reacties op de Acte van Seclusie’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 91 (1976), 409, waarschuwt voor een al te simplistische benadering van de factiestrijd, alhoewel factie Veth iets meer staatsgeszind was en factie Thibaut iets meer oranjegezind.

36. Notulen Staten van Zeelandt, 23 maart en 1 mei 1651; Unger, Geschiedenis van Middelburg, 10-11; Smallegange, Nieuwe Cronyk, 430, 433; Van der Bijl, Idee en Interest, 16-17.

[p. 56]

In het nieuwe reglement, dat ook aan de Staten werd voorgelegd, was echter de verplichting opgenomen om in de voordracht de zittende raden (twaalf in getal) op te nemen. Het spreekt vanzelf dat dit de invloed van de kiezers ernstig beknotte. Samen met de factie-Veth waren nu een aantal notabele ingezetenen overtuigd van de noodzaak om iets tegen de factie-Thibaut te ondernemen.

Zij vonden steun bij het merendeel van de Middelburgse predikanten.^37. Veel kiezers stonden bekend als ‘ijverige’ kerkgangers. De ontevredenheid over de beperking van het kiezersrecht viel samen met onrust over een andere maatregel die zeer onpopulair was. Om het herstel van de kerk te financieren had het stadsbestuur besloten dat er belasting moest worden betaald voor de plaatsen in de kerk. ‘Gods huis’ dreigde daardoor tot ‘koop-huis’ worden.^38.

Bovendien waren de predikanten gekant tegen burgemeester Jacob Lansbergen.^39. Hij was afkomstig uit een familie van predikanten met een remonstrantse beschouwing en hij zou auteur zijn van pamfletten met een meer rekkelijke godsdienstige opvatting. Daarnaast was er sprake geweest van onenigheid tussen een aantal predikanten en burgemeester Hendrik Thibaut. Zelfs hun traktement was opgeschort. Toen de predikanten daarover een klacht indienden dreigde de burgemeester hen uit het ambt te zetten. Het was dan ook niet verbazingwekkend dat de predikanten openlijk stelling namen tegen de verandering van bestuur en de bevolking opriep om te protesteren als de nieuwe voorschriften door de Staten van Zeeland zouden worden behandeld.^40.

Tevens kwam er tegenstand vanuit de gilden. Een bezwaarschrift wees op de aantasting van hun rechten door het stadsbestuur van Hendrik Thibaut.^41. De politieke macht van de ambachtsgilden was echter gering. Door middel van overdekens hield de stedelijke regering hen stevig onder de duim.^42. Waarschijnlijk doelde men op het recht om geraadpleegd te worden bij belangrijke institutionele wijzigingen. In dat geval zouden vooral de drie schuttersgilden zich tekort gedaan voelen. De schutters hadden wel politieke zeggenschap. Bij de verandering van het reglement van de kiezers had men ze in ieder geval moeten consulteren.^43.

Herstel van privileges was in dit geval een mobilisatie-factor. De gilden klaagden ook over het beheer van het weeshuis, waar Lansbergen president over was. Er zouden hoge gages voor de regenten zijn betaald, terwijl de wezen verzwaarde arbeid moesten verrichten. Ook eisten de gilden dat de belasting op de kerkbanken moest verdwijnen, te vervangen door een vrijwillige bijdrage. De kerkbanken mochten in geen geval gereserveerd worden voor de rijken.^44. Onomwonden werd Thibaut door een gilde-broeder, in een ander pamflet, een ‘giergaard’, ‘onderdrukker’, en ‘rechte Machiavel’ genoemd.^45.

Vanwege de ontevredenheid op al deze verschillende terreinen (factie-Veth, kiezers, predikanten, gilden) was de opkomst op de bewuste zesde juni 1651 groot. Het is aannemelijk dat voor de lagere klassen nog bijkomende redenen waren om in opstand te komen, die te maken hadden met de belastingheffing en de opwaartse druk daarvan op de prijzen. De algemene verslechtering van de economische omstandigheden had wellicht ook een weerslag. In ieder geval werd bij de eerstvolgende vergadering van de Provinciale Staten (in september) besloten om ‘tot soulagement van de onvermogende gemeente’ de zeer zware belasting op gemalen meel met een kwart te verminderen.^46.

Het effekt van de korte, geweldadige uitbarsting was aanzienlijk. De heersende

37. W.M.G. Regt, Naamlijst der Predikanten van Zeeland c. 1572-1938, I, 510-511: er waren tien predikanten van de gereformeerde religie in Middelburg.

38. Deze uitdrukking is te vinden in Aen-wijsinge. Het stadsbestuur zelf had geen geld voor de verbetering van de kerk, volgens de Aen-wijsinge ook doordat Thibaut door aankoop van dure heerlijkheden de stad enorm op kosten gejaagd. Over predikanten in het algemeen en over hun positie in het oproer van 1651: G. Groenhuis, De predikanten. De sociale positie van de gereformeerde predikanten in de Republiek der Verenigde Nederlanden voor circa 1700, Groningen 1977, 32.

39. Geboren circa 1590, overleden 1657; zie Van der Aa, Biografisch woordenboek IV, 49.

40. Aitzema, Historie of Verhael VII, 467; Aen-wijsinge.

41. Zie ‘Pointen van klachte van de Gilden’, geciteerd in Aitzema, Historie of Verhael VII, 467-468.

42. W.S. Unger, De archieven der gilden en beurzen, Middelburg 1939, 4-5. Er waren ongeveer 50 ambachtsgilden: Ibidem, 7-8.

43. Ibidem, 10.

44. Zie ‘Pointen van klachte van de Gilden’, geciteerd in Aitzema, Historie of Verhael VII, 467-468.

45. Aen-wijsinge.

46. Notulen Staten van Zeelandt, 23 september 1651. In een rekening van 1677 bracht de impost op gemaal voor het halve jaar 4814 pond op in het distrikt Middelburg (inclusief Walcheren maar exclusief Vlissingen, Veere, en Arnemuiden), hetgeen gelijk stond met 27% van de gemene middelen. Het gemaal leverde daardoor meer op dan elke andere accijns (het bier was tweede met 21%). Zie RAZ 157 941 27 Verpachtingen gemene middelen provincie 1677.

[p. 57]

regentenfactie van Thibaut moest het veld ruimen voor de concurrerende, meer staatsgezinde factie van Veth. Het voorstel betreffende het kiezerscollege werd weer ingetrokken. De predikanten zagen hun positie voor het leven veilig gesteld en kregen op 9 juni een verering van f 150, wat in de daarop volgende jaren herhaald werd.^47.

De ene regent na de ander achtte het raadzaam af te treden. Lansbergen vertrok naar Den Haag, gevolgd door de secretaris Johan Serooskerke en de ontvanger van kerkelijke goederen Paulus Jansz Serooskerke. Hendrik Thibaut nam de wijk naar Sluis, om, zoals hij het zelf stelde, de ‘verwoetheydt’ van het grauw te ontlopen. De bescherming die hij van de predikanten op 6 juni had genoten was tijdelijk en beperkt. Inderdaad hadden zij voor zijn huis gepost om te verhoeden dat er zou worden geplunderd, maar zij hadden hem ook laten weten dat hij moest aftreden. Zoniet, dan zou zijn huis diezelfde nacht nog hetzelfde lot ondergaan als dat van Lansbergen en konden zij niet langer instaan voor zijn veiligheid.^48.

Thibaut legde inderdaad het burgemeestersambt neer en trad af als lid van de raad van Middelburg. Maar hij gaf zich niet direkt gewonnen. Er waren immers nog andere functies die hij uitoefende in de stad.^49. Zijn ‘Vrunden’ waarschuwden hem echter dat het ‘Graeuw’ hem ongetwijfeld zou aanvallen als hij zich op straat vertoonde. Van de zittende burgemeesters eiste hij vervolgens bescherming tegen het gevreesde ‘Straet-gewelt’.^50. De nieuwe regeerders wilden echter ongeregeldheden vermijden en weigerden Thibaut de gevraagde bescherming. Wellicht vreesden zij dat Thibaut door zijn uitgebreide connecties weer aan de macht zou komen. De verbanning was daarmee een feit.^51.

Ten einde raad deed Thibaut een beroep op het Hof van Holland en Zeeland. Het was de eerste keer dat een beroep werd gedaan op een hoger staatsorgaan. Maar ook dit was tevergeefs. Thibaut kreeg het gelijk aan zijn kant, maar de factie van Veth weigerde goede maatregelen te treffen voor de veiligheid van de vroegere magistraat.^52.

Op den duur was Thibauts macht echter te groot om te weerstaan. Er waren immers teveel zittende regenten die dank verschuldigd waren aan de Machiavel. In 1654 wist Middelburg niet te voorkomen dat hij Rentmeester Bewesterschelde (Hoog-baljuw over Walcheren) werd, met een zetel in de stad. En in 1662 en 1665 werd hij zelfs weer burgemeester van Middelburg. In die jaren werd ook de oligarchiserende tendens weer sterk.^53.

47. Aitzema, Historie of Verhael VII, 469. In de notulen van de Classis van Walcheren is geen verwijzing naar de opstand te vinden. Op 7 juni 1651 diende de Classis wel een verzoek in aan de Staten van Zeeland om sociaanse geschriften te verbieden: RAZ 28-13, Acta van de vergadering der Classis, 7 juni 1651. Zie ook 2 maart 1651 voor een identiek verzoek.

48. Aitzema, Historie of Verhael VII, 469.

49. Op 10 juni 1651 was hij nog aanwezig bij de zitting van de Gecommitteerde Raden, daarna niet meer; zie RAZ 2-540 Notulen Gecommitteerde Raden. Tevens had hij zitting in de Staten van Walcheren, het waterschapsbestuur op het eiland.

50. Zie brief van Thibaut aan het Hof van Holland, geciteerd in Ibidem, 469-471.

51. Kluiver, ‘Zeeuwse reacties’, p.409. Zie ook Roorda, Partij en factie, 81.

52. Zie brief van Thibaut aan het Hof van Holland, geciteerd in Aitzema, Historie of Verhael, 469-471. Bij de pogingen om terug te keren kreeg hij steun van de predikant Maximiliaan Teelinck, de z.g. ‘Zierikzeese factie’ en burgemeester De Jonge, zie Aen-wijsinge.

53. Notulen Staten van Zeelandt, 13 en 16 februari 1654; Smallegange, Nieuwe Cronyk, 329; Tegenwoordige Staat, 220. In 1666 werden de raden verplicht zichzelf in de nominatie voor het stadsbestuur op te nemen, hetgeen de oligarchisering sterk bevorderde. Van der Bijl, Idee en Interest, 18.

n="4" Het dilemma van stedelijke autonomie

Een opstand als die van Middelburg in 1651 was inderdaad reden tot bezorgdheid voor de heersende elites. Bij ontstentenis van een sterk staatsapparaat^54. moest men zorgvuldig met dergelijke oproeren omgaan. Bijzonder gevaarlijk was het als de schutters de zijde van de opstandelingen kozen.^55. In 1651 kon het stadsbestuur geen beroep op hen doen. De predikanten bleken wel in staat om het geweld in te dammen. Uit het verloop van de opstand kon men opmaken dat zij wellicht meer gekant waren tegen Lansbergen dan tegen Thibaut, gezien het feit dat zij de eerste plundering niet tegenhielden. Maar de steun van de schutters en de predikanten was niet het enige. Het effect van het oproer kon zo groot zijn vanwege de vermoede ‘patronage’ van een regenten-factie en de niet-regerende elite (kiezers).^56.

54. 't Hart, The making of a bourgeois state, passim.

55. Vergelijk de situatie in Hollandse steden: Roorda, Partij en factie, 75; Paul Knevel, ‘Onrust onder schutters. De politieke invloed van de Hollandse schutterijen in de eerste helft van de zeventiende eeuw’, Holland 20 (1988), 158-174.

56. Tilly noemde dit soort opstanden ‘localized and patronized’. Charles Tilly, ‘European violence and collective action since 1700’, Social Research 53 (1986), 159-184, aldaar p.175. De meeste van de opstanden in de Republiek behoorden tot dit type. Zie ook Maarten Prak, ‘Citizen radicalism and democracy in the Dutch Republic. The patriot movement of the 1780s’, Theory and Society 20 (1991), 96.

[p. 58]

De regulering van opstandigheid probeerde men zoveel mogelijk in eigen hand te houden. Elk beroep op hogere staatsorganen (de Provinciale Staten, de Gecommitteerde Raden, de Staten-Generaal) droeg het gevaar in zich dat het lokale gezag zou verzwakken. Bij opstanden hadden interventies van landsheren of andere souvereine instituties doorgaans de plaatselijke autonomie aangetast.^57. Een beroep op het leger zou de Staten Generaal hebben gedwongen tot bemoeienis met de Zeeuwse verhoudingen. Ook de Provinciale Staten (lees: de andere Zeeuwse steden) hadden dan een grotere zeggenschap gekregen over de magistraatstelling. En pas nadat Thibauts positie verloren was, bleek hij bereid om het Hof van Holland en Zeeland in te schakelen.

De voorkeur voor lokale oplossingen bleek met regelmaat terug te keren.^58. Het gevolg van deze keuze was dat stedelijke elites een grote zeggenschap behielden in de staatsstructuur. Elke militaristische invloed bleef zwak.^59. Steeds moesten de stadsregeringen terdege rekening houden met de belangen van de diverse groeperingen in de stad. Een nadeel voor Zeeland, vergeleken met Holland, was dat gilden een grotere rol speelden tijdens de oproeren.^60. In deze provincie was ook de religieus-ideologische faktor sterk. De Provinciale Staten voerden bijna altijd een calvinistische politiek vanwege de mogelijkheden voor predikanten om de publieke opinie te mobiliseren.^61. Het is in dit perspektief te begrijpen dat Roorda de oligarchie van Zeeland zwak noemde.^62.

Een gevolg was dat de lokale autonomie bijzonder groot bleef in de Nederlandse machtsverhoudingen.^63. Het dient gezegd dat een systeem van indirect rule geen uitzondering was in het vroeg-moderne Europa. In de zogenaamd gecentraliseerde monarchieën regeerde de vorst via lokale agentschappen, die ook een grote autonomie bezaten. Maar uitzonderlijk voor de Republiek was wel de kracht en de duurzaamheid van de lokale machtsstructuren. Terwijl veel andere landen langzaam maar zeker bewogen naar meer centralisatie en naar een grotere integratie van territoria, bleef de heersende klasse in de Nederlandse Republiek tot 1795 een hardnekkig particularisme voorstaan.^64.

57. Zie o.a. Marc Boone, ‘Gestion urbaine, gestion d'entreprises: l'élite urbaine entre pouvoir d'état, solidarité communale et intérêts privés dans les Pays-Bas méridionaux à l'époque bourguignonne (XIVe-XVe siècle)’, Studia Historica Gandensia 275 (Gent 1991), 861; P.H.J. van der Laan, ‘Die städtische Autonomie in den nördlichen Niederlanden bis zum 17. Jahrhundert’, Autonomie, Wirtschaft und Kultur der Hansestädte. Hansische Studien VI (Weimar 1984), 109.

58. Zie ook de omstandigheden van de opstanden in 1656 en 1672 in dezelfde stad. Vergelijk dit met de resolute houding van het provinciaal bestuur in Holland jegens oproerigheid: A. Th. van Deursen, Het kopergeld van de Gouden Eeuw III, Assen 1979, 60 en Rudolf Dekker, Holland in beroering. Oproeren in de 17de en 18de eeuw, Baarn 1982, 98.

59. Zie voor een handzame typering van staatsvormingsprocessen: Charles Tilly, Coercion, Capital and European States, AD 990-1990, Oxford 1990, met name p. 137-151.

60. Roorda, Partij en factie, 77.

61. Kluiver, ‘Zeeuwse reacties’, 408.

62. Roorda, Partij en factie, 221.

63. Het grootste deel van de Unie-taken was gedelegeerd aan lagere (semi)autonome organen. Het duidelijkst was dit het geval bij de vloot, die verzorgd en geëquipeerd werd door vijf admiraliteiten. De Unie-financiën kenden een sterke versnippering: de provincies waren fiscaal autonoom en vergaarden die belastingen die zij het meest opportuun achtten om aan hun quota voor de generaliteit te voldoen. Daarnaast was binnen de provincies weer een grote versnippering doordat steden en kwartieren hun eigen instituties bleven koesteren, veelal ten koste van provinciale centralisatie. Zie 't Hart, The making of a bourgeois state, Hoofdstuk 7.

64. Zie ook Heinz Schilling, ‘Vergleichende Betrachtungen zur Geschichte der bürgerlichen Eliten in Nordwestdeutschland und in den Niederlanden’, Bürgerlichen Eliten in den Niederlanden und in Nordwestdeutschland, hrsg. H. Schilling und H. Diederiks (Köln/Wien 1985), 3; Olaf Mörke, ‘Sovereignty and Authority. The role of the court in the Netherlands in the first half of the seventeenth century’, Princes, Patronage and the Nobility. the Court at the beginning of the Modern Age c. 1450-1650, eds. R.G. Asch and A.M. Birke (Oxford 1991), 476.