De Zeventiende Eeuw. Jaargang 8

[p. 232]

Een Nederlandse polyglot in het begin van de zeventiende eeuw: Theodore Rodenburgh (1574-1644)
Mieke B. Smits-Veldt en Wouter Abrahamse

‘Europa 1992’ is voor velen een stimulans om nu juist het bijzondere van de cultuur van het eigen land te onderzoeken. En welk land blijkt dan van ouds méér Europees gericht geweest dan Nederland? Ter gelegenheid van de herwaardering van de Nederlandse Europeaan wijden we in dit artikel aandacht aan de literairhistorische winst die de Europese ervaring van de Hollandse diplomaat-literator Theodore Rodenburgh ooit heeft opgeleverd. Dank zij zijn veelzijdige talenkennis kon deze kosmopoliet, die volgens een bewonderaar vijf koningen in hun eigen taal aansprak, het Nederlandse toneelpubliek tussen 1609 en 1619 laten kennismaken met nieuwe, werkelijk ‘moderne’ dramatische genres, als alternatief voor het door Pieter Cornelisz. Hooft en Samuel Coster gepropageerde drama, dat zich entte op klassieke voorbeelden.

Rodenburghs talenkennis kan echter alleen naar waarde worden geschat binnen een beeld van de talenkennis hier te lande, vóór het begin van de zeventiende eeuw.

Een internationaal gerichte samenleving

Al in 1567 gaf de in Antwerpen gevestigde Italiaanse koopman-auteur Lodovico Guicciardini hoog op van de talenkennis van zijn nieuwe landgenoten. In zijn Descrittione di tutti i Paesi Bassi geeft hij een beeld van de polyglotte vermogens der Nederlanders, dat wel wat eenzijdig-positief beïnvloed kan zijn door het kosmopolitisch handelsmilieu waarin hij te Antwerpen verkeerde, maar dat in iets latere tijd door anderen wordt bevestigd.^1. Nadat Guicciardini eerst een zeer hoge graad van alfabetisme heeft geconstateerd, ook op het platteland, bewondert hij het gemak waarmee men zich ook van andere talen bedient. In de Nederlandse vertaling (1612) van Kiliaen luidt dit:

De ghemeyne lieden hebben meestendeels wat beginsels in Grammatica: ende konnen schier al t'samen, jae ook de boeren ende landtlieden, ten aller minsten lesen ende schryven. Hebben daer en boven de conste en wetenschap van ghemeyne spraecken so ghemeynsaem, dattet te verwonderen is. Want daer zijnder veel die, hoewel zy noyt buytens landts en hebben geweest, nochtans konnen behalven heur moederlijcke tale, veel vreemde talen spreecken, besonder Fransoys, welck onder hen seer ghemeyn is: Veel spreken Duytsch, Enghelsch, Italiaens, ende ander vreemde talen.^2.

Linguistische vaardigheid was onontbeerlijk in alle kringen waar internationale handelsbelangen een rol speelden. In de zestiende eeuw vestigden steeds meer vertegenwoordigers van Nederlandse handelsondernemingen zich voor kortere of langere tijd in de belangrijke havensteden van Noord- en Zuid-Europa, in intensief contact met hun handelsrelaties ter plekke, maar ook in eigen land onderhandelde men op steeds grotere schaal met buitenlandse partners. Vóór 1585 was de metro-

1. Zie bijv. een uitspraak van de uit Hoorn afkomstige ex-koopman Jacob Walraven, in de inleiding tot zijn in 1586 te Leiden verschenen vertaling van George Whetstone's The honourable reputation of a souldier (1585), bestemd voor Engelsen én Nederlanders om elkaars taal te leren. In één van zijn opdrachten, die aan de Engelse lezers, zegt hij hoe in zijn internationale handelservaring Engelse en Nederlandse kooplieden zich gunstig onderscheidden van veel andere, ‘proud and presumptuous’ volkeren, die in welk land ze ook zijn, alleen maar hun moederstaal spreken. Engelsen en Nederlanders zijn daarentegen ‘among all, of nature most solicitous, to be skylled in all tongues. Of ours I am sure: of yours by experience taught, in Spaine, Fraunce, Oostlande, in other places’ (George Whetstone. The honourable reputation of a souldier [...]. De eerwaerdighe achtbaerheyt van een soldener [...] verduytscht [...] door I. Walraven. Leyden, J. Paedts Jacobsz. en Jan Bouwensz., 1586, p. 10. Cf. o.a. J.A. van Dorsten. Poets, patrons and professors. Sir Philip Sidney, Daniel Rogers, and the Leiden humanists. Leiden enz. 1962, p. 138-146). Ruim 25 jaar later, in 1612, spreekt de Vlissingse geleerde Abraham van der Mijle in zijn taalvergelijkende studie Lingua Belgica zelfs over een reeks van zeven talen, die volgens hem de Nederlanders graag leerden, met inachtneming van idioom en uitspraak. Cf. de verwijzing hiernaar in M.A. Schenkeveld. Dutch literature in the age of Rembrandt. Themes and ideas. Amsterdam enz. 1991, p. 137-138, en haar andere opmerkingen betreffende ‘knowledge of foreign languages’, p. 137-142.

2. Louijs Guicciardijn. Beschryvinghe van alle de Neder-landen, anderssins ghenoemt Neder-Duytslandt [...]. Overgheset in de Nederduytsche spraecke, door Cornelium Kilianum. Nu wederom met verscheyden historien ende aenmerckinghen vermeerdert en verciert, door Petrum Montanum. Amsterdam, W. Jansz., 1612, p. 27. De betreffende passage bevindt zich al in de eerste, Italiaanse en Franse edities.

[p. 233]

pool Antwerpen onbetwist het commerciële en financiële centrum van Noord-Europa boven de Alpen en de Pyreneeën; deze rol zou overgenomen worden door Amsterdam, de ‘keizerin van Europa’ die in de zeventiende eeuw bijna de gehele Europese handel en scheepvaart zou gaan beheersen.

Het spreekt vanzelf dat door de intensivering van internationale handelscontacten steeds meer behoefte ontstond aan kennis van een aantal vreemde talen. Het Frans, maar in de tweede helft van de zestiende eeuw en wat later ook het Italiaans, behoorde in deze periode tot de culturele bagage van ontwikkelde burgers, eerst vooral in de Zuidelijke maar daarna ook in de Noordelijke Nederlanden. Het Frans, dat ook werd gesproken aan het Spaans-Brusselse hof, verving in niet-geleerdenkringen geleidelijk het Latijn als internationaal communicatiemiddel. In de Republiek kon deze taal praktisch in elke stad op een Franse school geleerd worden, veelal onder leiding van schoolmeesters uit de Zuidelijke Nederlanden.^3. De belangstelling voor het Italiaans was in de zestiende eeuw gevoed door de toename van handelsbetrekkingen tussen de Nederlanden en Italië; zij werd vooral ook gestimuleerd door de culturele status van het Italiaans als de taal van voorbeeldig geachte beeldende kunstenaars en dichters. Vanaf het eind van de eeuw zou een reis naar Frankrijk en Italië, al of niet gekoppeld aan een universitaire studie, tot de opvoeding van veel Nederlandse regentenzonen gaan behoren.^4.

Wilde men vreemde talen werkelijk goed beheersen, dan was een intensieve scholing uiteraard noodzakelijk, die behalve voor het Frans alleen plaats kon vinden via privé-onderwijs en intensieve omgang met ‘native speakers’. In de tweede helft van de zestiende eeuw werden de oudere contacten met Engelsen tijdelijk geïntensiveerd: veel Zuidnederlandse protestanten weken in de jaren '60 naar dit land uit en met de komst van Leycester, in 1586, werden m.n. de bewoners van Leiden en Utrecht geconfronteerd met substantiële contingenten Engelse militairen. Deze situatie resulteerde in Leiden direct in een ‘klasje’, geïnstrueerd door de in Leiden gevestigde Engelse boekverkoper Thomas Basson. Hierin kregen o.a. stadssecretaris Jan van Hout en de baljuw François van Brouchoven dagelijks Engelse les.^5. Tot ver in de zeventiende eeuw zou er echter slechts bij weinig Nederlanders sprake zijn van grondige kennis van die taal: Engels en ook Spaans bleven nog geruime tijd voor verreweg de meesten werkelijk ‘vreemde’ talen.^6. Wel had men na 1585 in sommige plaatsen (Delft, Utrecht, Leiden, later waarschijnlijk ook Amsterdam) kennis kunnen maken met het repertoire van Engelse ‘strolling players’, die ca. 1615 door Bredero als fratserige concurrenten van ‘D'Eglentier’ werden gebrandmerkt. Het lijkt er echter op dat hun voorstellingen het vooral van gebaren en kunsten moesten hebben: volgens de Engelse reiziger Fynes Moryson, die in de jaren '90 van de zestiende eeuw Nederland bezocht, verstond het publiek de gesproken woorden niet.^7.

(Hoog)duits leverde minder problemen op, maar dit omdat die taal het meest op het Nederlands leek, niet omdat men hem stelselmatig wilde leren. Mogelijk speelde het feit dat veel berooide immigranten uit het Oosten een Duits dialect spraken dat werd beschouwd als een minderwaardig ‘revelduyts’, een rol in de geringe interesse in de verwante taal. Ook waren Hollandse kooplieden eraan gewend dat juist hun Duitse handelspartners in zowel hun eigen als het Nederlands gebied moeite deden om hen in het ‘Nederduytsch’ aan te spreken.^8.

Nu zal het merendeel van de taal-geïnteresseerde Nederlanders ook niet meer

3. Cf. voor het onderwijs in het Frans hier te lande de nog altijd gezaghebbende studie van K.-J. Riemens, Esquisse historique de l'enseignement du français en Hollande du XVIe au XIXe siècle. Leyde 1919. In hoofdstuk 3 van de aan de taalverwerving van het Engels gewijde studie van P.L.M. Loonen (For to learne to buye and sell. Learning English in the Low Dutch area between 1500 and 1800. Amsterdam 1991) wordt het leren van het Engels in de bredere context van het leren van andere talen gesteld (het Frans: p. 44-46). Zie voor een algemeen overzicht van de kennis van vreemde talen in de Nederlanden van de zeventiende eeuw ook M.A. Schenkeveld. Dutch literature enz. (noot 1).

4. Cf. voor belangstelling voor het Italiaans: Loonen, For to learne to buye and sell enz. (noot 3), p. 139-141; Schenkeveld, Dutch literature enz. (noot 1), p. 140. Niet alleen in de Republiek, ook in Engeland werd al aan het einde van de zestiende eeuw groot belang gehecht aan een educatiereis voor toekomstige kooplieden-bestuurders naar m.n. romaanse landen als Frankrijk en Italië; cf. A. Frank-van Westreenen. De Groote Tour. Tekening van de educatiereis der Nederlanders in de zeventiende eeuw. Amsterdam 1983.

5. Cf. A.J. Barnouw. ‘How English was taught in Jan van Hout's Leyden’. In: English studies 17 (1935), nr. 1, p. 1-7; J.A. van Dorsten. Thomas Basson 1555-1613. English printer at Leiden. Leiden 1961, p. 10-18 en idem. Poets, patrons and professors enz. (noot 1), p. 112-114, 141-145; Loonen, For to learne to buye and sell enz. (noot 3), passim. Van Dorsten wees erop dat de belangstelling voor het Engels van een aantal ‘klasgenoten’ van Jan van Hout, zoals Jan van der Does jr. en Jacob Walraven, niet zozeer door praktische behoefte zal zijn ingegeven als wel door belangstelling voor de Engelse taal en poëzie. Van der Does vertaalde verschillende gedichten van Henry Constable, in het Latijn en in het Nederlands (Van Dorsten, Poets enz., p. 82-90). Walraven, die al eerder wat Engels had opgestoken, was in elk geval al in 1586 in staat om de in noot 1 genoemde vertaling van Whetstone's The honourable reputation enz. te verzorgen. Dit boekje met Engelse en Nederlandse parallelteksten was in eerste instantie bestemd voor zelfstudie; de erin opgenomen, eveneens vertaalde richtlijn voor de Engelse uitspraak was echter zonder mondelinge toelichting niet goed bruikbaar.

6. Cf. C.W. Schoneveld. Intertraffic of the mind. Studies in seventeenth-century Anglo-Dutch translation with a checklist of books translated from English into Dutch, 1600-1700. Leiden 1983, p. 118, en Loonen, For to learne to buye and sell (noot 3), m.n. p. 37-38. Van Selm constateerde in zijn dissertatie een opvallende afwezigheid van Engelse teksten in de magazijncatalogi met niet-Nederlandstalige boeken van de Amsterdamse uitgever Cornelis Claesz (in de periode 1603-1609) en een minimaal aantal (1%) Spaanse werken; het gehele aanbod is verdeeld over ca. 58% Latijnse, 13½% Nederlandse, 13% Franse, 12% Duitse en 2½% Italiaanse boeken. Cf. B. van Selm. Een menighte treffelijcke boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht 1987, p. 196 + 296, n. 135; 247. Hiernaar wordt verwezen in Schenkeveld, Dutch literature enz. (noot 1) p. 140.

7. Cf. m.n. J.G. Riewald. ‘New light on the English actors in the Netherlands, c. 1590-c. 1660’. In: English studies 41 (1960), p. 65-92. Voor uitspraken van Bredero en Moryson over de Nederlandse reacties op de Engelse spelers: A.G.H. Bachrach. ‘Bredero en de Engelse toneelspelers’. In: Rondom Bredero. Een viertal verkenningen. Culemborg 1970, p. 71-89, m.n. 77-78.

8. Cf. Loonen, For to learne to buy and sell (noot 3), p. 41-42 en Schenkeveld, Dutch literature (noot 1), p. 141. Voor de bekendheid van het Nederlands in Duitse (en Scandinavische) gebieden cf. J.W. Muller. ‘De uitbreiding van ons taalgebied in de zeventiende eeuw’. In: De nieuwe taalgids 15 (1921), p. 161-192, 245-260, 298-309; idem. ‘Het Nederlandsch in Duitschland’. In: De nieuwe taalgids 27 (1933), p. 77-90.

[p. 234]

verlangd hebben dan een direct bruikbare basiskennis van enkele talen. Behalve voor de Leidenaars die tijdelijk te maken kregen met Engelse militairen, gold dit voor een ieder die in eigen land contacten wilde onderhouden met buitenlandse kooplieden, agenten en diplomaten, en ook met de studenten die vanaf 1575 naar Leiden en later ook andere Hollandse universiteitssteden trokken. Aan die kennelijk grote behoefte aan praktische taalvaardigheid werd voldaan door drukkers van veeltalige leer- en woordenboekjes, zoals de vele, in wisselende samenstelling verschijnende edities die zich baseerden op Noël de Berlaimonts Vocabulare. Dit oorspronkelijk Frans-Nederlandse leerboek, daterend van ca. 1530, was opgezet als een ‘gespreksboekje’ in de vorm van parallelzinnetjes, met een woordenlijst.^9. De volgende edities werden steeds uitgebreid met parallelzinnen en -woorden in andere talen. Zo bevatte de achttalige editie van de Colloquia et Dictionariolum Latijn, Frans, Nederlands, Duits, Spaans, Italiaans, Engels en Portugees. In deze samenstelling werd deze populaire talenhandleiding mogelijk voor het eerst in 1585 in Antwerpen gedrukt en snel daarna ook in verschillende plaatsen in Noord-Nederland.^10. Mogelijk dankten veel Nederlandse gesprekspartners van Guicciardini, die al in de jaren '60 van de zestiende eeuw zo onder de indruk was van hun talenkennis, hun schijnbare taalkundige bedrevenheid mede aan zulke gespreksboekjes.

Uitvoeriger vertaalwoordenboeken, die als doel hadden om voor een zeer grote tot volledige Nederlandse woordenschat equivalenten te geven, waren tot een eind in de zeventiende eeuw alleen gericht op het vertalen in en uit het Frans: vanaf 1552 brachten Antwerpse drukkers verschillende hiervan op de markt.^11. Pas in 1647 zou het eerste Engels-Nederlandse vertaalwoordenboek (van Haxham) verschijnen. Het eerste eigenlijke Nederlands-Spaanse vertaalwoordenboek verscheen in 1634, ook in Antwerpen; de eerste grote Nederlands-Duitse en Nederlands-Italiaanse woordenboeken dateren van het begin van de achttiende eeuw.^12.

9. Cf. Fr.M. Claes S.J. Lijst van Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken gedrukt tot 1600. Nieuwkoop 1974, met aanvullingen in De gulden passer 54 (1976), p. 49-63 en 57 (1979), p. 128-136 en idem. A bibliography of Netherlandic dictionaries. Dutch-Flemish. Amsterdam 1980. De Nederlands-Franse editie van De Berlaimonts Vocabulare werd spoedig uitgebreid met Spaans en Italiaans (Antwerpen 1558; Claes 1980, nr. 2591); in 1576 verscheen een nieuwe Antwerpse editie waarin Duits en Engels waren toegevoegd (Claes 1980, nr. 2849; cf. Loonen, For to learne to buy and sell [noot 3], p. 279-280). De editie Antwerpen-1616 van een zeventalige uitgave (Nederlands, Engels, Duits, Latijn, Italiaans, Spaans en Frans), waarschijnlijk voor het eerst gedrukt in Antwerpen 1585 (Claes 1980, nr. 2923) werd met een uitvoerige toelichting uitgegeven door R. Verdeyen (Colloquia et dictionariolum septem lingauarum gedrukt door Fickaert te Antwerpen in 1616. 3 dln. Antwerpen 1925-1926, 1935). Cf. ook: Th.J.M. van Els en M. Knops. ‘The history of the teaching of foreign languages in the Low Countries’. In: Historiographia linguistica 15 (1988), p. 289-316.

10. Claes stelt de eerste editie van deze Colloquia et dictionariolum octo linguarum vragenderwijs op Antwerpen 1585 (Claes, A bibliography of Neth. dictionaries [noot 9], nr. 2968). Hij geeft hierna twee andere edities te Delft (bij Bruyn Harmansz Schinckel, voor Cornelis Claesz te Amsterdam, 1598, 1605), en vier edities uit 1613, verschenen in Delft, Vlissingen, Den Haag en Amsterdam). Nieuwe drukken volgden elkaar daarna op. Cf. Verdeyen (noot 9) I, p. XLVI. Alle edities bevatten in het voorwerk een Latijns gedicht en opdracht, getekend 1585 (Riemens, Esquisse historique etc. [noot 3], p. 242, nr. 107c).

11. Claes, A bibliography of Netherlandic dictionaries (noot 9), nrs. 1485, 1600, 1611, 1616, 1617, 1685. Van lexicografisch belang waren vooral ook het Tetraglotton (Nederlands, Latijn, Duits, Frans, 1562) van Kiliaen en de Thesaurus Theutonicae linguae (Nederlands, Frans, Latijn, 1573), beide verschenen bij Plantijn.

12. R.A. Verdonk. ‘Het eerste woordenboek “Nederlands-Spaans”: de “Nieuwen Dictionaris” van Juan Francisco Rodriguez (Antwerpen, 1634)’. In: Handelingen Zuidned. Mij. voor taal- en letterk. en gesch. 35 (1981), p. 271-183 (Claes, A bibliography enz. [noot 9], nrs. 2365, daar 1624); Claes, nrs. 2367; 1840, 2010-11.

Theodore Rodenburgh: kosmopoliet

Theodore Rodenburgh, in 1574 in Antwerpen geboren als telg uit een oude Amsterdamse familie, bracht het grootste deel van zijn leven in het buitenland door, waar hij een Europese carrière opbouwde door Nederlandse en buitenlandse handelsbelangen te behartigen. Zijn intrigerende biografie laat hem kennen als een man met vele, en zeker ook literaire ambities, met een goed ontwikkelde smaak voor wat met name in Engeland en Spanje aan nieuwe, modieuze literatuur verscheen.^13.

De Europese omzwervingen van deze kosmopoliet vonden hun oorsprong in de goed-vaderlandse en dus anti-Spaanse opstellingvan zijn familie tijdens de troebelen tussen 1565 en 1567. Hierdoor gedwongen om Amsterdam te verlaten, vestigden Rodenburghs grootvader en waarschijnlijk ook zijn vader zich in Hamburg, waar zij als lakenkooplieden vermoedelijk contacten onderhielden met de Engelse Merchant Adventurers. Deze relaties zullen Rodenburghs vader in 1573 naar Antwerpen hebben gebracht, waar Theodore het volgend jaar werd geboren.^14. Via zijn familie had de jonge Rodenburgh dus al vroeg op Engeland gericht kunnen zijn; uit zijn eigen mededelingen weten we bovendien dat hij tot 1602 jaren achtereen

13. Feiten en feitjes uit de levensgeschiedenis van Rodenburgh en zijn familie hebben, vergeleken met zijn werk, in het verleden relatief veel aandacht gekregen, ontdekt, c.q. samengevat in: J.A. Worp, ‘Dirk Rodenburgh’, in: Oud-Holland 13 (1895), p. 65-90, 143-173 en 209-237; W. Zuidema, ‘Theodore Rodenburgh’, in: Tijdschrift voor Nederlandsche taalen letterkunde 21 (1902), p. 253-296; m.n. 253-263. Voor nieuwe gegevens cf. B. de Groote. ‘Nieuwe gegevens over Theodore Rodenburgh’. In: Studia Germanica Gandensia 15 (1974), p. 159-177, en idem. ‘Nieuwe gegevens over het leven van Theodore Rodenburgh, contemporain vertaler van The Revenger's Tragedy’. In: Elizabethan and modern studies, presented to professor Willem Schrickx [...]. Gent 1985, p. 85-95. De hierna genoemde biografica zijn alle hierop gebaseerd. W. Abrahamse, één van de auteurs van dit artikel, werkt aan een dissertatie over de inhoud en achterliggende opvattingen van Rodenburghs toneelspelen.

14. De gegevens over de Engelse relaties van de Rodenburghs en de definitieve vaststelling van datum en plaats van geboorte van Theodore R. werden gepubliceerd in de twee artikelen van De Groote (noot 13).

[p. 235]

in Portugal, Italië en Frankrijk heeft doorgebracht.^15. In Italië zou hij eerst gestudeerd hebben, maar in Portugal en Frankrijk trad hij kennelijk uitsluitend op aan het hof, als diplomaat in dienst van ons onbekende lastgevers.

Na dit verblijf in romaanse landen verhuisde Rodenburgh in 1601 naar Londen; vanaf december 1602 zou hij daar ruim vier jaar Duitse handelsbelangen behartigen, eerst als agent van de Oostfriese stad Emden en daarna ook van de Hanzesteden. Hij leerde er kennelijk zeer goed Engels spreken: ‘he speaks very good English’ zou de Engelse gezant in Madrid een paar jaar later over hem opmerken.^16. In 1607 vestigde hij zich voor het eerst gedurende een paar jaar in Amsterdam.

Misschien al in Italië en Frankrijk, maar zeker in Engeland had Rodenburgh toen kennis gemaakt met het prototype van een nieuw literair genre: Guarini's pastorale tragi-comedie Il pastor fido (1589). Het Italiaanse stuk was al in 1593 in een Franse en in 1602 in een Engelse vertaling gepubliceerd en maakte zo snel furore. Ook Rodenburgh had kennelijk oog voor de kwaliteit en charme van de tekst, die hij in één van de oorspronkelijke Italiaanse edities kon lezen. Hij maakte er op zijn beurt een Nederlandse bewerking van, die overigens pas in 1617 zou worden uitgegeven. Volgens zijn eigen verklaring dateerde Anna Rodenburghs trouwen Batavier uit het begin van zijn Engelse periode.^17. Mogelijk leerde hij ook toen al werk van de befaamde dichter Sir Philip Sidney kennen, maar de vertrouwdheid met diens poëzie zou pas in 1616 blijken.

15. In een brief uit 1640 aan het stadsbestuur te Bremen spreekt Rodenburgh over een verblijf van vier jaar in Portugal, vijf in Italië en zes in Frankrijk. Dat hij ca. 1593 in Lissabon woonde blijkt uit een brief uit 1612 aan de Staten Generaal (Worp, Dirk Rodenburgh, noot 13, p. 72). In zijn eigen teksten laat Rodenburgh zich met regelmaat voorstaan op zijn curriculum, maar ook anderen prijzen zijn loopbaan en talenkennis, zoals Le Blon in een aanbeveling aan de Zweedse kanselier Oxenstjerna in maart 1636: ‘Ditto heer agent is Ridder ende met seer heerlijcke kwaliteyten begaeft, treffelijck gestudeert ende in alle taelen seer expert, oock te hove aldaer heel wel gesien, so om de voorschreven qualiteyten als om de Spaensche spraecke, die hem heel eygen schijnt te wesen’ (G.W. Kernkamp. ‘Memoriën van ridder Theodorus Rodenburg betreffende het verplaatsen van verschillende industrieën uit Nederland naar Denemarken, met daarop genomen resolutiën van koning Christiaan IV (1621)’. In: Bijdragen en mededeelingen van het historisch genootschap 23 (1902), p. 189-257, p. 203).

16. Deze opmerking maakt ambassadeur Francis Cottington (die overigens geheel niet van Rodenburgh was gecharmeerd) in een brief aan zijn collega te Brussel, d.d. 28 april 1611; deze brief werd deels gepubliceerd in B. De Groote, Nieuwe gegevens over Theodoor Rodenburgh (noot 13), p. 169.

17. Voor de ontstaansgeschiedenis van Rodenburghs bewerking van Il pastor fido cf. P.E.L. Verkuyl. Battista Guarini's Il pastor fido in de Nederlandse dramatische literatuur. Assen 1971, p. 129-143.

De neerslag van internationale ervaring: optreden als dichter en dramaschrijver

Hoe groot Rodenburghs literaire ambities waren, toen hij in 1607 op drieëndertigjarige leeftijd in Amsterdam aankwam, weten we niet. Aangenomen dat hij toen al een actieve rol wilde spelen in het Amsterdamse literaire leven, dan zal er toch maar één auteur zijn geweest met wie hij zich heeft willen meten. Dit was de zeven jaar jongere, toen nog ambteloze Pieter Cornelisz. Hooft, die enkele jaren tevoren Rodenburghs eigen oom, de bekende Hendrick Laurensz Spiegel, was opgevolgd als leider van de Amsterdamse kamer ‘D'Eglentier’. Ook Hooft had door zijn verblijf in Frankrijk en Italië een internationale ervaring die hem onderscheidde van zijn collega's, maar Rodenburgh stak hem in dit opzicht natuurlijk ver naar de kroon. Anders echter dan Rodenburgh had Hooft toen al ruimschoots literaire roem behaald. Ook beheerste hij, naast het Latijn, het Frans en het Italiaans. Dat ook Hooft, evenals Rodenburgh, Guarini's drama kende, bleek uit zijn Granida (daterend van 1605, gedrukt in 1615). Als dit spel in de tijd zelf is opgevoerd, was Hooft degene die de nieuwe pastorale mode bij het Amsterdamse publiek introduceerde, maar Rodenburgh volgde hem dan al heel gauw. Vermoedelijk in 1609 bracht hij op zijn beurt de Trouwen Batavier op de Amsterdamse planken: niet bij ‘D'Eglentier’, maar bij de Brabantse rederijkerskamer, ‘Het Wit Lavendel’. Volgens een lid van deze kamer, Carel Kina, had Rodenburgh in deze periode niet alleen al enkele spelen op zijn naam staan, maar genoot hij ook toen al internationale faam. Kina spreekt namelijk over zijn ‘roem-ruchtigen naem (waer niet alleen de seven Goddinnen der vrye Consten huys-vesten, maer ooc met seven besondere talen lof-sang gesongen werden).’^18.

Hooft én Rodenburgh traden in deze tijd zij aan zij op, als twee van de drie dich-

18. C. K[ina]. De beschrijvinghe Heliodori vande Moorenlandtsche gheschiedenissen. Amsterdam, Hendrick Barentsz, 1610, fol. 3r. Kina beweert in de opdracht aan Rodenburgh, zijn ‘besondere goede Vrunt’, dat verscheidene, deels onopgevoerde spelen zijn roem hebben gevestigd bij het Amsterdamse publiek, namelijk bij ‘de luyt-roepende Ghemeente, die 't gherucht van U.E. fame daghelijcks op hun tonghen dragen, vermits de vrucht vande constighe wercken die sy onlangs ten deele ghesmaeckt hebben, wanneer U.E. hun voor ooghen dede stellen u ter deucht-lockende ende sinrijcke Tragi-comedie’. Met deze tragicomedie doelt Kina hoogstwaarschijnlijk op Anna Rodenburghs trouwen Batavier. Cf. Verkuyl, B. Guarini's Il pastor fido enz. (noot 17), p. 142.

[p. 236]

ters die de uitgave van een prent van de nieuwe Beurs van Hendrick de Keyser opsierden met een gedichtje. Hooft schreef in het Nederlands, Rodenburgh in het Frans en de advocaat Cornelis Gysbertsz Plemp in het Latijn.^19. Door deze drie talen werd het overgrote deel van het belanghebbende nationale en internationale publiek bereikt; ook hieruit kan blijken dat Rodenburgh zich als auteur wilde bewegen binnen een internationaal circuit dat zich van een moderne taal bediende.

De man van de wereld, die zich inmiddels met een Haags meisje had verloofd, vertrok al weer gauw naar het buitenland. Belast met een opdracht van de Amsterdamse Guineevaarders om in Madrid hun belangen te behartigen, kreeg hij nu ook brieven van de Staten-Generaal aan de Spaanse koning mee. Van april 1611 tot in 1614 zou hij in Spanje blijven. Hij deed het aan het hof niet slecht: Philips III benoemde hem al in maart 1612 tot ridder in de orde van het Bourgondische huis, een waardigheid waarmee Rodenburgh zich later graag wilde sieren; anderhalf jaar later kreeg hij van de koning nog andere eerbewijzen.^20. Rodenburghs Haagse verloofde was daarvan overigens niet zo onder de indruk dat ze nog langer op hem wilde wachten. Toen hij in 1614 via Frankrijk terugkeerde in Amsterdam, kon hij, zelf ongebonden, het jaar daarop wel twee bruiloftsspelen schrijven, maar dan voor de huwelijken van zijn jongere zuster Anna en broer Pieter.^21.

Rodenburghs literaire ambities gingen echter veel verder. Ze zullen zeker extra geprikkeld zijn door de grote vlucht die het Amsterdamse toneel én de poëzie tijdens zijn afwezigheid haden genomen. In 1613 had Hooft met de uitgave van de Geeraerdt van Velsen al voorgoed zijn naam als ‘klassiek’ tragedieschrijver gevestigd. In 1615, het jaar waarin nu ook de Granida werd gedrukt, werd de triomf van het nieuwe klassiek-Nederlandse toneel bevestigd door de uitgave van Costers Ithys en waarschijnlijk ook de eerste opvoeringen van diens Polyxena. Ook Bredero had zich in zijn ernstige toneel aangepast aan de klassieke mode, maar hij oriënteerde zich daarbij vooral op novellistische stof. In de Brabantse kamer hadden inmiddels Vondel en Abraham de Koningh met hun bijbelse tragedies en tragicomedies het Nederlandstalige toneel vernieuwd. In 1615 speelde de Brabantse kamer ook de Battaefsche vrienden-spieghel, het eerste stuk van Jan Siewertsz Kolm, die dit op een novelle gebaseerde, niet klassiek georiënteerde spel aan Rodenburgh opdroeg.^22.

De opdracht van Kolm bevestigt het vermoeden dat Rodenburgh in Amsterdam terug was gekomen met meer door hem geschreven of vertaalde spelen in zijn bagage dan alleen zijn bewerking van Il pastor fido.^23. Het is ook bijna niet voor te stellen dat de verbazingwekkende vloed toneelteksten die hij in de jaren 1616-1618 publiceerde allemaal het resultaat waren van een welbenut otium in deze periode.^24. Een goed deel van deze nu gedrukte produktie bestond uit gedramatiseerde novellen, een genre tot welks populariteit hij zeker heeft bijgedragen. Maar ook liet hij door middel van vertalingen van dramatische voorbeelden het Amsterdamse publiek kennismaken met een paar nieuwe, in landen buiten de Republiek populaire genres. Allereerst verscheen zijn bewerking van Guarini's Il pastor fido nu ook in druk^25.; daarnaast vertaalde hij ook teksten die nauwelijks toegankelijk waren voor zijn collega-auteurs, inclusief Hooft, maar ook voor het merendeel van het publiek. Door drie vertalingen van stukken van Lope de Vega en één van Aguilar introduceerde hij het genre van de Spaanse nueva comedia, en met zijn vertaling van Cyril Tourneur's The revenger's tragedy^26. het bijna gelijknamige Engelse genre van de ‘revenge tragedy’.^27. In beide gevallen betrof dit stukken die hij tijdens zijn verblijf in

19. De prent, met het onderschrift ‘Byrsa Amsterodamensis’, is van B. Adamsz. Bolswert. Cf. Worp, Dirk Rodenburgh enz. (noot 13), p. 77 (waar de tekst van R's gedicht is afgedrukt). Hij is o.a. afgebeeld in: P.C. Hooft. Alle de gedrukte werken 1611-1738. I. Amsterdam 1972, teg. p. 192. Overigens schreef ook Hooft een Frans gedichtje ‘Sur la bourse d'Amsterdam’, in twee kwatrijnen en gedateerd 24 februari 1609; anders dan zijn Nederlandse gedichtje is dit in de zeventiende eeuw nooit in druk verschenen. (P.C. Hooft. Gedichten. Ed. Leendertz-Stoett. I. Amsterdam 1899, p. 81).

20. Over de diplomatieke besognes van Rodenburgh in deze periode uitvoerig: Worp, Dirk Rodenburgh (noot 13), p. 79-90 en De Groote, Nieuwe gegevens over Theodoor Rodenburgh (noot 13), p. 167-177. Een benoeming tot Spaans consul ging niet door, omdat de Staten Generaal geen toestemming gaven; zijn feitelijke benoeming tot consul in Portugal kon evenmin geëffectueerd worden, nu wegens het lange uitstel van de bekrachtiging hiervan door de Spaanse koning.

21. ‘Tafelspel, oft bruylofts eer-gaef, aen [...] Pieter Ludens, en [...] Anna Rodenburgh [..] 1615’, resp. ‘Echts-rym, ter eeren [...] Pieter Rodenburgh en [...] Anna Kief [...] 1615’. In: Th. Rodenburgh. Eglentiers poëtens borst-weringh. Amsterdam, Jan Evertsz. Cloppenburgh, 1619, fol. 2G4r.-2I4v., resp. 2K1r.-2r.

22. Voor een kort overzicht van de Amsterdamse toneelsituatie van ca. 1610-1615 cf. M.B. Smits-Veldt. Het Nederlandse renaissancetoneel. Utrecht 1991, p. 61-77.

23. [J.S. Kolm]. Battaefsche vrienden-spieghel. Amsterdam, G.H. van Breugel, 1615, fol. A1r. Kolm, wiens stuk van een serie lovende drempeldichten is voorzien, spreekt ridder Rodenburgh toe als zijn vriend, ‘die t'licht der Rijm-rijcke Cunste hebt, en overtreffelijck betoont: Waer van d'harten noch blyd'lijcken uut-schat'ren u faems glorie’. Zie ook noot 18.

24. Voor een recente subjectieve en objectieve bibliografie van Th. Rodenburgh cf. W. Abrahamse. Een aanzet tot een nieuwe descriptieve auteursbibliografie van Theodoor Rodenburgh (1574-1644). Amsterdam 1990. (Bijvakscriptie Boek- en bibliotheekgeschiedenis, Univ. van Amsterdam; interne publikatie). Rodenburgh publiceerde in de betreffende periode elf toneelstukken, waaronder twee zg. (uit drie stukken bestaande) stapelspelen.

25. [Th. Rodenburgh]. Anna Rodenburghs trouwen Batavier treur-bly-eynde-spel. Amsterdam, D. Pietersz. Voskuyl, 1617. Een titeluitgave hiervan verscheen een jaar later bij dezelfde uitgever: [Th. Rodenburgh]. Treur-bly-eynde-spel, van de trouwe liefd van Cypriaen en Orania.

26. Tegenwoordig schrijft men het auteurschap van The revenger's tragedy (anoniem verschenen) wel toe aan Thomas Middleton.

27. Vertalingen/bewerkingen van Rodenburgh naar Lope de Vega: Casandra hertoginne van Borgonie, en Karel Baldeus treur-bly-eynde-spel. Amsterdam, C. Lodewijksz vander Plasse, 1617 (naar El Perseguido); Hertoginne Celia en grave Prospero bly-eynde-spel. Amsterdam, J. Pietersz. Wachter, 1617 (naar El Molino); Jalourse studentin bly-eynde-spel. Amstelredam, W. Jansz. Stam, 1617 (naar La Escolastica zelosa; een andere druk verscheen in hetzelfde jaar in Leiden). Naar G. Aguilars Venganza honorosa: t'Quaedt syn meester loondt bly-eynde-spel. Amsterdam, D. Pietersz. Voskuyl, 1618. De vertaling van Tourneur's spel verscheen onder de titel Wraeck-gierigers treur-spel [..]. Amstelredam, P. van Ravesteyn, 1618. Cf. H. Meeus. Repertorium van het ernstige drama in de Nederlanden 1600-1650. Leuven 1983.

[p. 237]

Spanje, c.q. Engeland mogelijk zelf had zien opvoeren. Of deze vertalingen ook direct door een van de twee Amsterdamse kamers gespeeld werden, weten we niet; in elk geval had Rodenburgh met de uitgaven ervan echt de primeur.^28.

Zijn kennis van het Engels stelde Rodenburgh ook in staat om zijn literair-theoretische pretenties waar te maken. Toen hij in 1619 namens ‘D'Eglentier’ zijn dichterlijk credo formuleerde (in de Eglentiers poëtens borst-weringh), bestond dit voor het grootste deel uit een vertaling van passages uit twee in het Engels taalgebied bekende teksten, Philip Sidney's Defence of poesie (1595) en Thomas Wilsons The arte of rhetorique (1553).^29.

Rodenburgh, die een kans tot het ‘épater le bourgeois’ beslist niet meed, verkoos overigens in deze gevallen het pronken met andermans veren boven een mogelijk pochen op zijn veelzijdige kennis van buitenlandse literatuur. Alleen in het voorwoord tot zijn Guarini-bewerking vermeldt hij dat het om een vertaling gaat; in geen van de andere gevallen noemt hij zijn model.

28. Drie jaar na Rodenburgh zou de Utrechtse rederijker Adriaen Van den Bergh, die waarschijnlijk contacten met de Engelsen onderhield, zijn Nederlandse vertaling van een andere befaamde ‘revenge tragedy’ laten drukken, namelijk Kyd's Spanish tragedy (Ieronimo; Utrecht 1621). Cf. o.a. B. Albach. Langs kermissen en hoven. Ontstaan en kroniek van een Nederlands toneelgezelschap in de 17de eeuw. Zutphen 1977, p. 21-22. Een tweede golf Spaanse drama's zou pas in de jaren '40 het Nederlandse toneel veroveren. Het succes daarvan op de Amsterdamse Schouwburg begon op 3 mei 1646 met de berijming door Isak Vos van Lope de Vega's El amigo por fuerza, vertaald door Jacobus Baroces (onder de titel Gedwongen vrient). De hiervoor, op 18 maart 1641 voor het eerst vertoonde Alfreda van P.A. Codde is mogelijk een zeer vrije bewerking van Lope de Vega's La hermosa Alfreda of toch een vertaling van de Franse navolging La belle Alfrède van Rotrou. Cf. J.A. van Praag. La comedia Espagnole aux Pays-Bas au XVIIe et au XVIIIe siècle. Amsterdam z.j., p. 44, resp. 54-55; E. Oey-de Vita en M. Geesink. Academie en Schouwburg. Amsterdams toneelrepertoire 1617-1665. Amsterdam 1983. p. 167, resp. 153.

29. S.F. Witstein, Bronnen en bewerkingswijze van de ontleende gedeelten in Rodenburghs Eglentiers poëtens borst-weringh (1619). Amsterdam 1964.

Kennis van moderne vreemde talen als middel in een literaire concurrentiestrijd

Toch was Rodenburgh maar al te trots op zijn grote kennis van moderne Europese talen. Deze vaardigheid blijkt ook een belangrijke troef te zijn geweest in de concurrentie die hij namens ‘D'Eglentier’ aanging met Costers Academie, die in september 1617 werd geopend.^30. Coster had zijn Academie opgezet als een bolwerk van praktische geleerdheid voor de Amsterdamse burger, die zich met name in zijn toneel zou enten op een klassieke, sterk stoïsch gekleurde culturele erfenis.^31. Toen Coster vanaf de eerste druk van zijn Iphigenia (1617) het devies ‘Over. al. thuys’ ging voeren, verwees hij dan ook naar het humanistische ideaal van de wijze mens die dankzij zijn geestelijke bagage nergens een vreemdeling is.^32. Coster, die heel waarschijnlijk nooit verder dan de grenzen van de Republiek was geweest, benadrukte hierbij vooral de gemoedsrust van de wijze mens, niet zozeer een feitelijk kosmopolitisme.

De oude kamer moest nu alle krachten verzamelen om haar literaire waardigheid en bestaansrecht tegen het nieuwe onderwijs- en toneelinstituut te verdedigen. Rodenburgh trad direct op als haar spreekbuis. Hij had zelf ook alle reden om zich te willen verweren, vooral tegen de verwijten van de andere partij dat hij noch de klassieke eisen van het decorum in de karaktertekening kende, noch zelfs de meest essentiële voorschriften ten aanzien van spelling en syntaxis.^33.

Ook de pretentie van de Academische kunstrechters dat hun instituut borg stond voor universele geleerdheid, moet hem wel gestoken hebben. De kosmopoliet Rodenburgh was immers echt overal in Europa thuis, wat betekende dat hij zich niet alleen met klassieke kennis kon voeden, maar ook en vooral met informatie uit nieuwe, eigentijdse teksten in vele moderne talen. Het ziet er naar uit dat hij deze kennis op grote schaal verwerkte in zijn toneelspelen. Een goed voorbeeld hiervan is een Spaanse tekst van Juan Huarte de San Juan. In Examen de los ingenios para las ciencias (1557) legt deze medicus onder meer de relatie tussen de menselijke begaafdheden en de samenstelling van de lichaamsvochten. Rodenburgh nam omvangrijke passages hieruit over in Eglentiers poëtens borst-weringh, Keyser Otto den derden en Hertoginne van Savoye. Rodenburgh was hier zijn landgenoten ver vooruit, want pas in 1659 zou de Nederlandse vertaling van Examen verschijnen.^34.

30. De controverse Rodenburgh-Academie komt uitvoerig ter sprake in verschillende oudere studies als die van: A.C. Loffelt, ‘Een tooneelstudie’. In: De gids 12 (1874) III, p. 86-114 en (de Rodenburgh welgezinde) W.J.A. Jonckbloet. Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. 4e druk. III. Groningen 1889, p. 112-128, 133-138, 150-175. Voor een uitvoerig, beschrijvend overzicht van zijn leven en werk cf. ook: W. Zuidema. ‘Theodore Rodenburgh’. In: Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 21 (1902), p. 253-296; 23 (1904), p. 81-123; 24 (1905), p. 261-300. Voor nieuw licht op Rodenburghs literaire opvattingen cf. Witstein, Bronnen en bewerkingswijze enz. (noot 29).

31. Cf. M.B. Smits-Veldt. ‘De “Nederduytsche Academie” van Samuel Coster: de eerste Nederlandse volksuniversiteit (1617-1622)’. In: Literatuur 1 (1984), p. 58-64; idem. ‘The First Dutch Academy of dr. Samuel Coster: humanist ideals in Dutch attire (1617-1622)’ (wordt gepubliceerd in een Duitse bundel bij Niemeyer Verlag, Tübingen).

32. Cf. M.B. Smits-Veldt. Samuel Coster, ethicus-didacticus. Een onderzoek naar de dramatische opzet en morele instructie van Ithys, Polyxena en Iphigenia. Groningen 1986, p. 4-9.

33. G.A. Bredero. ‘Voor-reden aande verstandichste rymers der Nederlandsche poësye’, voor Griane (1616), waarin hij duidelijk Rodenburghs Keyser Otto den derden, en Galdrada (1e deel 1616) bekritiseert, waarin een ‘geomancien’ een knecht uitvoerig instrueert in astronomische kennis. Costers kritiek op Rodenburghs misbruik van spelling en syntaxis is vervat in het gedichtje ‘Op een rol van den Ridder Dirk van Rodenburg gegeven aan Thomas Gerritsen de Keizer’ (in S. Coster. Werken. Ed. R.A. Kollewijn. Haarlem 1883, p. 608; waarschijnlijk 1616, begin 1617), waarop het slachtoffer en zijn medestanders verschillende malen zouden terugkomen. Cf. Loffelt en Jonckbloet (noot 29). De concurrentiestrijd tussen ‘D'Eglentier’ en de Academie bereikte in 1618 een literair hoogtepunt in de bewerking van Ariosto's Orlando furioso door zowel Rodenburgh als Coster. Cf. M.B. Smits-Veldt. ‘De “Isabella” van Hooft en Coster: modern of modieus?’. In: 'tOndersoeck leert. Studies over middeleeuwse en 17de-eeuwse literatuur ter nagedachtenis van L. Rens. O.r.v. G. van Eemeren en F. Willaert. Leuven 1986, p. 233-244.

34. Een Spaanse editie verscheen onder meer in 1593 te Leiden bij Raphelengius. De Nederlandse vertaling was van de hand van H. Takama: J. Huarte. Onderzoek der byzondere vernuftens eygentlijke abelheen. Amsterdam, J. van Ravesteyn, 1659. De eerste Engelse en Franse vertalingen verschenen veel vroeger: The examination of mens wits (1594) en Examen des esprits (1602). Alleen in het stapelspel Hertoginne van Savoye laat Rodenburgh terloops de naam van Huarte vallen. Met de vele aan de Spaanse bron ontleende citaten van Aristoteles, Galenus en Hippocrates in de marge wilde hij kennelijk een geleerde indruk maken. In het dissertatieonderzoek van W. Abrahamse zal aandacht besteed worden aan de verwerking van Examen en andere contemporaine teksten in Rodenburghs toneelspelen (zie noot 13).

[p. 238]

In december 1617 ging Rodenburgh de concurrentiestrijd met de Academie op volle kracht aan. In zijn nieuwe spel Melibea trok hij alle registers open om zich in eigen land als universeel talenwonder te presenteren. Daarnaast gebruikte hij het voorwoord om zijn toneelopvattingen te verdedigen en het verschijnen van de Eglentiers poëtens borst-weringh aan te kondigen. Het stuk was als nieuwjaarsgeschenk voor de regenten van het Oude Mannen-en Vrouwenhuis duidelijk bedoeld om de stedelijke autoriteiten voor zich te winnen. Het stapelspel bevat een ineenstrengeling van liefdesgeschiedenissen, waarin zeven vrijers van het Haagse meisje Melibea om de gunst van hun geliefde dingen.^35. Zes van hen spreken één of meerdere keren hun klachten uit in een vreemde taal: Frans, Spaans, Italiaans, Portugees, Engels en Latijn. Een reden daarvoor wordt nauwelijks gegeven: alleen de Latinist blijkt een student die juist uit Frankrijk komt en nu Italiaanse steden gaat bezoeken, terwijl de enige niet-anderstalige minnaar, Nescio, wel vele jaren in Frankrijk, Italië, Spanje en Engeland heeft doorgebracht, maar geen woord in die talen kan uitbrengen en ook nog onderhand zijn Latijn is vergeten. Rodenburgh heeft deze opzet ruimschoots aangegrepen om zijn literaire geverseerdheid in zowel het Latijn als vijf moderne talen te demonstreren. Daaronder was het Portugees wel het meest exotisch, al was ook die taal de moedertaal van een groep Amsterdamse ingezetenen, binnen de Joodse gemeenschap.

In hoeverre deze veeltalige liefdesbetuigingen wel echt aan Rodenburgh zelf zijn toe te schrijven, is onzeker. In elk geval blijkt Anchriso al zijn Engelse clausen kunstig te hebben samengesteld uit Astrophil and Stella, Certain sonnets en The old Arcadia van Philip Sidney, voor wie Rodenburgh al in Keyser Otto den derden (1616) zijn bewondering had uitgesproken.^36. Rodenburgh is hiermee de eerste Nederlander die blijk geeft van kennis van Sidney's Engelse poëzie. Wel had deze edelman-dichter in de jaren 1585-1586 in nauw contact gestaan met een Leidse groep van geleerdendichters, waaronder Van der Does jr., maar voor zover we weten vertaalde deze geen poëzie van hem, wel van Constable.^37.

In de drempeldichten voor de Melibea wordt ook weer in vele talen Rodenburghs talenkennis geroemd: dit gebeurt in vijf van de zes anderstalige verzen (die in het Latijn, Spaans, Frans, Portugees en Engels, alleen niet die in het Italiaans) en in vier van de acht Nederlandse.^38. De Nederlandse bijdragen zijn o.a. van de hand van de twee hoofden van ‘d'Eglentier’ (factor dr. Johan Fonteyn en prins Mr. Sybrantsz de Bont) en van de factor van de Brabantse zusterkamer, Abraham de Koningh. De lofdichten in andere talen zijn voor het merendeel getekend met ontraceerbare initialen of zinspreuken; onder het Portugese gedicht staat helemaal niets. Het lelijke vermoeden dat dit laatste lofdicht misschien door Rodenburgh zelf geschreven is, zou wel eens bevestigd kunnen worden door de herkomst van het Engelse lofdicht: ook dit blijkt een zeer weinig subtiele navolging van een sonnet van Sidney te zijn.^39.

Bij dit vertoon van talenkennis ontbreekt het Duits, een taal waarvan Rodenburgh zich tijdens zijn verblijf in Engeland, in zijn correspondentie met de Duitse Hanzesteden, ook met gemak bediende.^40. Het bevestigt de hiervóór geconstateerde lage status van die taal. Rodenburgh meende kennelijk dat hij met vertoon van kennis van deze taal weinig opzien kon baren.

Hoeveel pluimen hij zich misschien ook zelf op de hoed heeft gestoken: wat Rodenburgh wilde bereiken is duidelijk. In een internationaal en deels academisch

35. Zie voor de inhoud van Melibea: G. van Eemeren. Elck raept wat. Inhoudsopgaven van de ernstge Nederlandstalige toneelstukken uit de periode 1575-1650. Deel 1. Leuven 1991, p. 268-272.

36. [Th. Rodenburgh]. Keyser Otto den derden, en Galdrada. Eerste deel. Amsterdam, Porcevant Morgan, 1616, fol. G1r. Het personage Tyter, een diplomaat in den vreemde, zegt in dit spel dat geen enkele schrijver zijn passie kan beschrijven; noch Petrarca, noch Camoëns zijn hiertoe in staat. Ook noemt hij ‘Den Albeonsen Sydneys zuyv're-kloeckedichte // In zyn Pembroex Arcaed’. Overigens is deze passage een echo van de opsomming van grote schrijvers in het vierde boek van Spiegels Hart-spiegel, vs 97-114. De gedichten van Sidney kon Rodenburgh lezen in een verzameling onder de titel The countesse of Pembrokes Arcadia die in tussen 1593 en 1605 verscheidene malen te Londen verscheen. De Engelse passages bij Rodenburgh vindt men in: [Th. Rodenburgh]. Melibea treur-bly-eynde-spel, deel I, fol. G4v.-H1r, en deel II, fol. C3r.v. Naar aanleiding van Rodenburghs bewerking van Sidney's Defence of poesie is wel eens opgemerkt dat Rodenburgh een ‘natuurlijke’ sympathie voor de edelman-diplomaat-dichter Sidney moet hebben gehad. Dat vermoeden wordt hierdoor wel bevestigd.

37. Cf. Van Dorsten Poets, patrons and professors (noot 1), passim; voor Van der Does' vertalingen: idem, p. 82-90.

38. Van de Nederlandstalige lofdichters ziet I.S.D.B. Rodenburghs ‘lust in kunst’ in de Melibea gedemonstreerd, ‘Want hy dit werck verçiert met zeven taelen rijck, // Die hy op voet-maet stelt, gherijmt Poëtelijck’. Degene die de zinspreuk ‘Armoedt baerdt droefheydt’ voert, constateert de onbreekbare lof ‘Van die vijf Koon'ghen durft elck in hun tael aen spreken’ (Melibea, fol. **3r., resp. 4r.). Deze laatste lofdichter (die dan ook tekent met de initialen I.E.S.) zou dit argument herhalen in zijn drempeldicht voor Rodenburghs latere stuk, Hoecx en Cabeliaws (1628).

39. ‘Sonnet’, get. ‘Conciliant homines mala’ (d.w.z.: mensen brengen kwade dingen tot stand'). In: Th. Rodenburgh. Melibea, deel 1, fol. **2v. Het betreft het 80e sonnet uit Sidney's Astrophil and Stella.

40. Zie bijv. een brief, d.d. 25 aug. 1606, deels geciteerd in De Groote, Nieuwe gegevens over Theodore Rodenburgh (noot 13), p. 164-165.

[p. 239]

gevormd nationaal gezelschap zou hij de eer moeten krijgen die hem, zo meende hij, als veeltalig auteur toekwam. De geschiedenis achterhaalde zijn concurrentiestrijd met de Academie echter al snel. In 1618 was het eerste élan van de Academie door de tegenwerking van de predikanten al sterk ingedamd en het jaar daarop vertrok Rodenburgh zelf weer naar een ook voor hem nieuw buitenland, Denemarken. Na een verblijf in Den Haag zou hij zich in 1628 voorgoed in de Zuidelijke Nederlanden te vestigen, waar hij in 1644, als resident van de verenigde Hanzesteden in Antwerpen zou sterven.

Samenvattend: Rodenburgh toonde met zijn geverseerdheid in vele talen aan dat hij een Nederlands Europeaan was, niet behoudend gericht op het klassieke verleden, maar nieuwe kennis verwervend door open te staan voor de eigentijdse cultuur van andere volkeren. Als professioneel diplomaat gewend te verkeren aan Europese hoven en hofjes, heeft hij zich daarbij kennelijk de chic aangemeten van de edelman tot wiens all round maatschappelijke opvoeding op zijn minst een Grand Tour had behoord en die dus in staat was koningen in hun eigen taal aan te spreken. Mogen die pretenties hem niet algemeen bemind hebben gemaakt, hij meende zelf goede gronden te hebben om aan zijn internationale kennis en ervaring een maatschappelijk en literair prestige te ontlenen. Ook wij kunnen constateren dat deze verworvenheden zeer vruchtbaar zijn geweest voor het Nederlandse toneel.