De Zeventiende Eeuw. Jaargang 8

[p. 221]

Repressie en censuur in het Antwerps boekbedrijf, 1567-1576
Guido Marnef

De eersterangsrol die Antwerpen speelde bij de verbreiding van het Protestantisme^1. uitte zich ook in de wereld van de typografie. In de jaren twintig en dertig van de zestiende eeuw groeide de Scheldestad uit tot een belangrijk produktie- en uitvoercentrum van protestantse literatuur.^2. In de index van verboden boeken, opgesteld door de theologen van de universiteit van Leuven in 1546, 1550 en 1558, waren de Antwerpse drukken bijzonder sterk vertegenwoordigd. Bij het overzicht van de verboden Nederlands- en Franstalige bijbels en Nieuwe Testamenten was het Antwerps overwicht zonder meer verpletterend.^3.

Vanaf het midden van de jaren veertig werden te Antwerpen echter nog slechts sporadisch ketterse werken gedrukt. Het zwaartepunt verschoof naar buitenlandse produktiecentra, waarbij langs Nederlandstalige zijde het Oostfriese Emden een leidende rol vervulde.^4. De Antwerpse gereformeerden, die vanaf 1554-1555 georganiseerd waren in een Nederlandstalige en Franstalige gemeente, wisten een wijd vertakt netwerk uit te bouwen dat hen voorzag van geïmporteerde protestantse drukwerken. Langs Franstalige zijde liepen er in dat verband clandestiene verbindingslijnen die reikten tot Frankfurt, Heidelberg, Lyon en Genève. Vanuit de Scheldestad werden de binnengesmokkelde boeken vervolgens gecolporteerd in de Nederlanden.^5.

Alles wijst erop dat er in de jaren vijftig en in de jaren zestig een toenemende vraag was naar protestantse literatuur. De te Antwerpen bedrijvige drukkers en uitgevers moesten echter toekijken hoe buitenlandse concurrenten dat belangrijke segment van de boekenmarkt domineerden. Een pragmatisch zakenman als Christoffel Plantin zocht vóór en tijdens het Wonderjaar (1566-67) een uitweg door stromannen het gevaarlijke werk te laten opknappen in relatief veilige plaatsen als Kampen en Vianen.^6. Zijn stadsgenoot Gillis Coppens van Diest ontpopte zich tijdens het Wonderjaar als een bijzonder actieve drukker van opstandige en calvinistische, lutherse en doopsgezinde literatuur.^7.

In deze bijdrage zullen we ons toespitsen op de controle van het boekbedrijf te Antwerpen in de jaren 1567-1576. Het is daarbij de vraag in welke mate de verharde represssiepolitiek van Alva en de Raad van Beroerten ook effect sorteerde in de wereld van het gedrukte boek.

1. Cf. G. Marnef. Antwerpen in Reformatietijd. Ondergronds Protestantisme in een internationale handelsmetropool, 1550-1577. Onuitgegeven proefschrift K.U. Leuven 1991. 2 dln.

2. A.G. Johnston. ‘L'imprimerie et la Réforme aux Pays-Bas’. In: J.-F Gilmont (ed.). La Réforme et le livre. L'Europe de l'imprimé (1517-v. 1570). Parijs 1990, p. 155-190; A.G. Johnston en J.-F Gilmont. ‘L'imprimerie et la Réforme à Anvers’. In: Ibidem, p. 191-216.

3. J.M. De Bujanda (ed.). Index de l'Université de Louvain 1546, 1550, 1558. (Index des livres interdits, II). Sherbrook 1986, passim.

4. Cf. A. Pettegree. Emden and the Dutch Revolt. Exile and the Development of Reformed Protestantism. Oxford 1992.

5. G. Marnef. Antwerpen in de Reformatietijd, dl. I, p. 106-109.

6. P. Valkema Blouw. ‘Printers te Hendrik Niclaes: Plantin and Augustijn van Hasselt.’. In: Quaerendo 14 (1984), p. 247-272; Idem. ‘Augustijn van Hasselt as a printer in Vianen en Wesel’. In: Quaerendo 16 (1986), p. 83-109, 163-190; Idem. ‘The secret background of Lenaert der Kinderen's activities, 1562-7.’ In: Quaerendo 17 (1987), p. 83-127; Idem. ‘Plantin's betrekkingen met Hendrik Niclaes’. In: M. de Schepper en F. De Nave (ed.). Ex Officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589). Antwerpen 1989, p. 121-158.

7. Idem. ‘Gilles Coppens van Diest als ondergronds drukker 1566-67’. In: Liber Amicorum H.D.L. Vervliet. Kapellen 1988, p. 143-163.

Maatregelen tegen drukkers en boekverkopers na het Wonderjaar, 1567

Het is niet verwonderlijk dat na het Wonderjaar de repressie zich ook richtte tegen drukkers en boekverkopers, aangezien het gedrukte woord en beeld sterk had bijgedragen tot de verspreiding van de protestantse denkbeelden. Een edict dat op 28 mei 1567 op last van landvoogdes Margareta van Parma werd afgekondigd stelde dat

[p. 222]

geduerende dese beruerten vele, ende verscheyden Printers, Druckers, ende Boeckverkoopers [het aangedurfd hadden te] vercoopen alle soorten van boecken, schriften, liedekens, contrefeytselen, figuren, schilderyen ende papieren heretyck, schandeleus ende iniurieus wesende, inhoudende blasphemien ende bespottingen teghens Godt, syne heylighe Kercke, ende teghens ons, wesende oick gants hinderlyck, oproerich ende seditieus.^8.

Het edict voorzag in de doodstraf en confiscatie van goederen voor professionele drukkers en boekverkopers die verboden boeken drukten of verkochten, maar diegenen die zich slechts occasioneel met dergelijke activiteiten inlieten zouden er met lichtere straffen vanaf komen. Het provisionele edict was tot stand gekomen in nauw overleg tussen de landvoogdes, de Raad van State, de Geheime Raad, de Raad van Brabant en de Antwerpse stadsmagistraat, als onderdeel van een globale bestraffing van de troebelen te Antwerpen. Op 23 juli 1567 werd het echter herroepen omdat het door Filips II en zijn entourage te gematigd was bevonden.^9. De plakkaten op de ketterij uit 1550 bleven inmiddels functioneren als wettelijk kader voor rechtspraak en bestraffing.

Bij de acties tegen de drukkers en boekverkopers nam de centrale overheid in ieder geval het voortouw. Een eerste repressieve actie werd te Antwerpen ondernomen in augustus 1567. Op 22 augustus - de dag dat de hertog van Alva zijn intrede deed te Brussel - gaf Margareta van Parma aan schout Jan van Immerseel de opdracht om op te treden tegen Gillis Coppens van Diest, die er van verdacht werd ‘certaines figures et pourtraictz de la forme de l'Inquisition despaigne bien scandaleusement’ gedrukt te hebben om op die manier de haat tegen de inquisitie bij de bevolking aan te wakkeren. Ook eventuele medeplichtigen in de zaak moesten gevangen genomen worden.^10. Nog dezelfde nacht ging de schout over tot de arrestatie van Gillis Coppens en van zijn vermoedelijke medeplichtige, de drukker Willem van Parijs. De figuursnijder Hans van Schille had zich tijdig uit de voeten kunnen maken.^11.

Hoewel de schout dadelijk overging tot de ondervraging van de twee drukkers, vond de landvoogdes het noodzakelijk Jacob Hessels, raadsheer in de Raad van Vlaanderen, naar Antwerpen te sturen om er deel te nemen aan het onderzoek tegen Gillis Coppens, Willem van Parijs, Hans van Schille en een vierde verdachte, de graveur Hans van Bauhuysen. Wantrouwen tegenover de Antwerpse gezagsdragers speelde daarbij een duidelijke rol.^12. Hoewel de huizen en het typografisch materiaal van de betrokkenen werden onderzocht, werden de beide drukkers, Gillis Coppens en Willem van Parijs, na enkele maanden gevangenschap op borg vrijgelaten.^13. Op 5 november 1567 werden Hans van Schille en Hans van Bauhuysen opgeroepen om zich te verantwoorden voor het tekenen en snijden van ‘diverssche figueren’.^14. Het vonnis van de Vierschaar mag zeker voor Gillis Coppens van Diest gematigd genoemd worden.^15.

8. J.B. Christyn (ed.). Placcaeten van Brabant. Brussel 1664, dl. III, p. 18.

9. Cf. voor het edict G. Marnef. Antwerpen in Reformatietijd, dl. I, p. 213-217.

10. Algemeen Rijksarchief Brussel (hierna: ARA), Papieren van Staat en Audiëntie (hierna: Aud.), 261, fol. 207.

11. R. van Roosbroeck (ed.). De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders. Antwerpen 1928, dl. I, p. 231, waar foutief Jan Molijns in plaats van W. van Parijs vermeld wordt.

12. Margareta van Parma aan Jan van Immerseel, 28 augustus 1567, in ARA, Aud., 266, fol. 246; Margareta aan Jacob Hessels, 28 augustus 1567, in E. Gachet (ed.). ‘Quelques imprimeurs anversois en 1567. Lettre de Marguerite de Parme touchant leur arrestation’. In: Le bibliophile belge 2 (1845), p. 252-253.

13. Stadsarchief Antwerpen (hierna: SAA), Vierschaar, 1250, fol. 79r-80r, beslissing van de Vierschaar dd. 15 november 1567. De schout had verbanning en intrekking van het drukkersprivilege geëist.

14. H. van Bauhuysen werd op 31 januari 1568 verbannen. Hoewel alles erop wijst dat ook H. van Schille zich niet verantwoordde, vonden we van zijn verbanning geen spoor. Mogelijk werd dit uit vergetelheid niet geregistreerd in het ordonnantieboek. Cf. ook P. Génard (ed.). ‘Ordonnantien van het Antwerpsch magistraat rakende de godsdienstgeschillen der XVIe eeuw.’ In: Antwerpsch Archievenblad [hierna: AA], dl. II [s.d.], p. 415, 417-418. In 1568 was Hans van Bauhuysen lid van de Italiaanse gereformeerde kerk te Londen. R.E.G. Kirk en E.F. Kirk (ed.), Returns of Aliens dwelling in the City and Suburbs of London, from the reign of Henry to that of James I, 1523-1625. Aberdeen 1900, dl. I, p. 388.

15. Deze vaststelling geldt des te meer wanneer we rekening houden met de resultaten van het recente typografische onderzoek van P. Valkema Blouw. Cf. noot 7.

Verscherpte controle onder de hertog van Alva, 1568-1570

Onder het bewind van de hertog van Alva werd de controle op het boekbedrijf nog versterkt. In de nacht van 2 op 3 maart 1568 werd tijdens een nachtelijke razzia, uitgevoerd door de provoost van het hof en de schout, ook de drukker-uitgever Wil-

[p. 223]

lem Silvius van zijn bed gelicht.^16. Van 4 tot 6 maart 1568 werd de huisraad, het drukkersmateriaal en de boekenvoorraad van Silvius geïnventariseerd.^17. Blijkens de aanklacht van de schout werd Silvius echter niet vervolgd wegens zijn drukkersactiviteiten, maar omdat hij in augustus 1566 zou deelgenomen hebben aan de beeldenstorm in de Sint-Bernardsabdij te Hemiksem. Silvius ontkende dit ten stelligste en nadat zijn proces verschillende keren uitgesteld was, werd hij op 16 juli 1568 door de Vierschaar vrijgesproken.^18.

Dat er ondanks alle toezicht toch nog clandestien gedrukt werd te Antwerpen mochten de autoriteiten ondervinden in het najaar van 1568. Gewaarschuwd over het bestaan van een drukkerij in een klein huis stelde de schout vast dat de afwezige drukker, Hans van Vossenhole, zonder privilege vele boekjes gedrukt had voor Willem van Oranje. Zijn vrouw, Lyntken van Lynxdanck, was tijdens het bezoek van de schout nog bezig met drukken.^19. Hans van Vossenhole werd ter verantwoording geroepen voor het drukken van ‘diverssche quaede seditieuse ende oproerighe boecken, liedekens, refereynen ende diergelycke’ en op 23 november 1568 verbannen. Zijn gearresteerde echtgenote werd op verzoek van Alva voor verdere ondervraging naar Brussel gebracht.^20. De ontdekking van de clandestiene drukkerij leidde nog tot andere sporen. In november 1568 werden twee kousenmakers, Hans van der Thoren en Maarten van Harlem, gearresteerd. Een derde, Maarten de Vriendt, kon nog net aan de schout ontsnappen. De Vriendt had aan Van der Thoren ‘seker schandaleus billet ofte fameus libel’ gegeven om het te doen ‘vuytcopieren’. Hans van der Thoren gaf het op zijn beurt door aan Maarten van Harlem om het te kopiëren en Van Harlem bezorgde het tenslotte aan een jongeman om het eveneens ‘vuyt te laeten schrijven’. Het bewuste geschrift was bovendien aangetroffen bij Hans van Vossenhole, die het ook gedrukt had.

De zaak intrigeert nog meer wanneer men weet dat bij Maarten van Harlem een kopie van ‘eenen missyfbrieff gesonden aen sekere leeraer vande sectarissen’ en een Nieuw Testament, gedrukt te Emden, gevonden waren. Zowel de Vriendt, van Harlem als van der Thoren waren calvinisten. Maarten de Vriendt bekleedde reeds in 1558 een ambt in de gereformeerde kerk van Antwerpen.^21. Uit deze gegevens kunnen we afleiden dat de drukkerij van Hans van Vossenhole geen geïsoleerde onderneming was, maar ondersteund werd door een netwerk van kopiïsten dat functioneerde in de schoot van de ondergrondse calvinistische gemeente. Tegen die achtergrond mag het wel verbazing wekken dat de aanklacht tegen Hans van der Thoren voor de Antwerpse Vierschaar op 3 maart 1570, ruim een jaar na zijn arrestatie, niet ontvankelijk werd verklaard. Van het proces van Maarten van Harlem, dat eveneens dikwijls uitgesteld werd, vinden we na 14 april 1570 geen spoor meer.^22.

De onderzoeken van 1567 en 1568 waren telkens gericht tegen specifieke personen en drukkerijen. In maart 1569 werden echter op bevel van Alva op dezelfde dag alle boekwinkels overvallen. De voorradige boeken moesten vervolgens geïnventariseerd worden, zodat men een volledig overzicht van de aanwezige verboden boeken kon verkrijgen.^23. In het kader van deze actie werden op 19 maart te Antwerpen vijf drukkers en boekhandelaars gearresteerd, namelijk Peter van Keerberghe, Peter Mesens, Jan Roelants, Antoon Thielens en Jan van Waesberge.^24. Hun boekenvoorraad werd opgetekend onder supervisie van Benito Arias Montano en kanun-

16. Antwerpsch Chronykje, in het welk zeer veele en elders te vergeefsch gezogte geschiedenissen, sedert den jare 1500. tot het jaar 1574. [...] omstandig zyn Beschreeven. Leiden 1743, p. 158; Kroniek G. van Haecht, dl. II, p. 14; Stephan Pighius aan Andreas Masius, 15 maart 1568, in: M. Lossen (ed.). Briefe von Andreas Masius und seinen Freunden 1538 bis 1573. Leipzig 1886, p. 409. Zie voor Willem Silvius (1520-1580), die in 1560 tot koninklijk typograaf was benoemd, P. Valkema Blouw, ‘Willem Silvius's remarkable start, 1559-62’. In: Quaerendo 20 (1990), p. 167-206, en G. Marnef. Antwerpen in Reformatietijd, dl. II, p. 265, nr. 650.

17. De uitvoerige inventaris in ARA, Rekenkamer (hierna: Rk.). Acquiten, 3614B, los stuk. We zullen dit voor de boekgeschiedenis belangrijke document uitgeven in De Gulden Passer.

18. De uitvoerige enquête naar de betrokkenheid van Silvius werd uitgegeven in P. Génard (ed.). ‘Personen te Antwerpen in de XVIe eeuw, voor het “feit van religie” gerechtelijk vervolgd. Lijst en ambtelijke bijhoorige stukken.’ In: AA, dl. X [s.d.], p. 17-50. Cf. ook C. Clair. ‘Willem Silvius.’ In: The Library 5th s., 14 (1959), p. 197-200.

19. Niet gedateerd verslag [vermoedelijk eind november 1568], in ARA, Aud., 1679/2, los stuk. Wellicht was Vossenhole voordien als letterzetter in dienst geweest bij Plantin. J. Gerritsen, ‘Plantin aan het werk.-Het tweede begin’. In: Liber Amicorum H.D.L. Vervliet. Kapellen 1988, p. 119.

20. P. Génard (ed.). ‘Personen [...]’. In: AA, dl. XII [s.d.], p. 404, 411, en Alva aan schout Jan van Immerseel, in ARA, Rk. Acquiten, 2917, los stuk. De afloop van het onderzoek te Brussel is ons onbekend. Op 2 november 1568 werd te Antwerpen het drukkersgereedschap van H. van Vossenhole verkocht. ARA, Rk. Acquiten, 3614A, los stuk.

21. P. Génard (ed.). ‘Personen [...]’. In: AA, dl. XII [s.d.], p. 318-319, 325-326, en het verslag vermeld in noot 19. Zie voor M. van Harlem, H. van der Thoren en M. de Vriendt G. Marnef. Antwerpen in Reformatietijd, dl. II, p. 209, nr. 328, p. 275, nr. 709, p. 285, nr. 762.

22. Maarten de Vriendt werd op 27 november 1568 ingedaagd en in 1569 door de Raad van Beroerten verbannen.

23. H.A. Enno van Gelder. Vrijheid en onvrijheid in de Republiek. Geschiedenis der vrijheid van drukpers en godsdienst van 1572 tot 1798. I. Van 1572 tot 1619. Haarlem 1947, p. 16. Wellicht was de razzia voor de gehele Nederlanden gepland. Een stadsgewijze opgave van de nog bewaarde visitatierapporten in G. Janssens. ‘Plantijndrukken in de Henegouwse boekhandel in 1569’. In: M. De Schepper en F. De Nave (ed.). Ex Officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589). Antwerpen 1989, p. 350, noot 5.

24. Kroniek G. van Haecht, dl. II, p. 82; Antwerpsch Chronykje, p. 186-187; Jan van Immerseel aan Alva, 23 mei 1569, in: ARA, Aud., 1739/1, los stuk.

[p. 224]

nik François Doncker.^25. De Spaanse theoloog en bijbelexegeet Arias Montano verbleef op dat moment te Antwerpen om er de uitgave van Christoffel Plantin's Polyglot-bijbel te superviseren. De aan het Onze-Lieve-Vrouwkapittel verbonden kanunnik en scholaster Doncker wierp zich vanaf het Wonderjaar op als één van de drijvende krachten van de anti-protestantse actie. De vijf vermelde drukkers en boekhandelaars werden er van beschuldigd in het verleden verboden boeken verkocht te hebben. De concrete vragen die de Antwerpse schepenen hun voorlegden in verband met de verkoop van protestantse confessies, psalmboeken en martelaarsboeken werden meer dan eens ontwijkend beantwoord. Zowel Peter Mesens als Jan van Waesberge bekenden tijdens het Wonderjaar ‘uit nieuwsgierigheid’ de predikaties van calvinisten en lutheranen bijgewoond te hebben. Jan Roelants had in dezelfde periode de lutherse predikaties gefrequenteerd en zijn jongste kind was - naar hij beweerde tijdens zijn afwezigheid - gedoopt door een lutherse predikant. Na het Wonderjaar had hij zich echter met de katholieke kerk verzoend. Hoewel Alva de magistraat ook in deze aangelegenheid tot spoed aanspoorde^26., kwam het proces van Peter van Keerberghe en Jan van Waesberge pas op 13 januari 1570 voor de Vierschaar en nadien werd het vonnis keer op keer uitgesteld.^27. Uiteindelijk werden Peter Mesens, Antoon Thielens en Jan van Waesberge in juli 1570 vrijgelaten nadat de Raad van Beroerten hen gratie had verleend. Het Algemeen Pardon dat op 16 juli te Antwerpen plechtig was afgekondigd had de genadevolle houding van de Raad zeker mede in de hand gewerkt. Jan Roelants was op 14 maart 1570 in de gevangenis overleden^28. en Peter van Keerberghe stierf op 9 mei 1570 nadat hij enkele dagen voordien op borg was vrijgelaten.

De meeste van de gearresteerde boekdrukkers waren er dus goedkoop vanaf gekomen. Het is duidelijk dat dit slechts kon omdat de Vierschaar bereid was het op uitstel gerichte steekspel van de beschuldigden en hun verdedigers mee te spelen. Drukkers en boekhandelaars behoorden immers tot het commerciële potentieel van de Scheldestad en een te strenge aanpak kon een klimaat van angst creëren in het koopliedenmilieu, iets wat de Antwerpse wethouders tot elke prijs wilden vermijden. Het is daarom niet geheel ten onrechte om in deze context te spreken van een vorm van klassejustitie.^29.

De razzia van maart 1569 leidde ook tot maatregelen tegen een aantal afwezige drukkers en boekverkopers. Peter van Huerne, Mathias Dammary en Pauwels Wickaert alias lange Pauwels werden gedagvaard voor het verkopen van verboden boeken en op 27 mei 1569 door de Raad van Beroerten verbannen.^30. Krachtens hetzelfde vonnis werden ook Cornelis van Buyten en zijn vrouw Josyne en Elisabeth Dyckstraet, de echtgenote van Jan Roelants, voor eeuwig verbannen.^31. Op 14 april 1570 verscheen tenslotte nog de boekdrukker Herman Janssens voor de Vierschaar omdat hij in het bezit was bevonden van drie verboden boeken.^32.

25. P. Génard (ed.). ‘Personen [...]’. In: AA, dl. XII, [s.d.], p. 444. De verslagen van de ondervragingen met de boekenlijsten en talrijke attestaties van katholiciteit in ARA, Raad van Beroerten, 29, fol. 1r-68v.

26. Alva aan de magistraat, 26 mei 1569, in SAA, Privilegekamer, 480, stuk 108.

27. Nochtans waren Peter Mesens, Jan Roelants en Antoon Thielens al in maart 1569 ondervraagd.

28. De inventaris van de geconfisqueerde goederen en een dossier aangelegd door de Raad van Beroerten om de aanvraag tot ontslag van rechtsvervolging te bestuderen in ARA, Rk. Acquiten, 3614B, losse stukken.

29. Cf. H.F.K. van Nierop. ‘Censorship, Illicit Printing and the Revolt of the Netherlands.’ In: A.C. Duke en C.A. Tamse (ed.). Too mighty to be free. Censorship and the Press in Britain and the Netherlands. Zutphen 1988, p. 37-39.

30. ARA, Raad van Beroerten, 18, stukken 23, 24 en 27; ARA, Rk. Registers, 111, fol. 59v. De inventaris van de goederen van P. van Huerne en P. Wickaert in ARA, Rk. Acquiten, 3614B, losse stukken. P. van Huerne en P. Wickaert kunnen we als calvinisten identificeren. M. Dammery had tijdens het Wonderjaar lutherse en calvinistische boeken gedrukt of laten drukken te Antwerpen en Vianen.

31. C. van Buyten en zijn vrouw werden ervan beschuldigd ketterse boeken verkocht te hebben. Uit de inventaris van de geconfisqueerde goederen van C. van Buyten blijkt duidelijk dat hij een hoedenverkoper was, van wie we mogen aannemen dat hij occasioneel boeken verkocht of verspreidde. Cf. ARA, Rk. Acquiten, 3614B, los stuk.

32. P. Génard. ‘Personen [...].’ In: AA, dl. XII [s.d.], p. 452. Nadien komt zijn proces niet meer voor. Het ging om twee exemplaren van het Huysboeck vijff Decades (1563) van Hendrik Bullinger en een exemplaar van Een medicyne der sielen (1536) van de wellicht fictieve Antwerpse drukker Nicolaas van Oldenborch. Zie voor een status quaestionis over N. van Oldenborch: A.G. Johnston en J.-F. Gilmont. ‘L'imprimerie’, p. 206-208.

De boekencensuur: de ‘index librorum prohibitorum’ en de ‘index expurgatorius librorum’, 1569-1571

Het grootscheepse onderzoek van de boekhandelaars paste in het streven van Alva om te komen tot een zo volledig mogelijke catalogus van verboden boeken. In 1568 had hij Arias Montano de opdracht gegeven om in samenwerking met Judocus Ti-

[p. 225]

letanus, decaan van de theologische faculteit van Leuven, en onder toezicht van de Raad van Beroerten, een lijst van verboden boeken op te stellen. De Librorum prohibitorum Index, die het resultaat was van deze werkzaamheden, verscheen begin 1569 bij Christoffel Plantin.^33. Bij de actie tegen de boekhandelaars in maart 1569 kon de nieuwe Index meteen zijn nut bewijzen. De drukwerken die in de boekenwinkels in beslag genomen waren, werden te Antwerpen voor verder onderzoek samengebracht in het ruime huis van Marcus Nuñez op de Meir.^34. Onder leiding van Arias Montano werden de daar verzamelde boeken verdeeld in drie categorieën: de boeken die geen bezwarende passages bevatten en verkocht mochten worden, verboden lectuur en tenslotte boeken die verdacht leken en aan een nader onderzoek onderworpen moesten worden. Op 11 juni 1569 was het karwei geklaard.^35. De goede boeken werden in handen geleverd van ontvanger Willem le Saige, die ze op 22 maart 1569 in aanwezigheid van Plantin openbaar verkocht op de Vrijdagmarkt.^36. Volgens Godevaart van Haecht werden de in beslag genomen boeken die door theologen van Leuven gevaarlijk bevonden werden op 19 november 1569 te Antwerpen publiekelijk verbrand.^37.

De Index van 1569 was echter vrij beperkt van opzet en op advies van Arias Montano besloot Alva tot de redactie van een vollediger catalogus. Reeds op 18 mei 1569 werden de bisschoppen en de universiteiten van Leuven en Douai gevraagd om lijsten van slechte boeken op te sturen. Een commissie van theologen onderzocht in oktober te Brussel het ingezonden materiaal en Montano zorgde voor de eindredactie van de Index Librorum prohibitorum, die naast de Index die in 1564 was opgesteld op last van het Concilie van Trente een uitvoerige appendix bevatte van verboden Latijnse, Franse, Nederlandse en Spaanse werken.^38. Meer dan de helft van de Nederlandstalige boeken die in de Index opgenomen waren, bleken gedrukt te zijn te Antwerpen.^39.

De commissie van theologen had bij haar werkzaamheden bovendien kunnen vaststellen dat heel wat boeken op concrete plaatsen verdachte passages bevatten, maar niet in hun geheel verboden moesten worden, en besloot daarom tot het opstellen van een catalogus van uit te zuiveren boeken. Het edict van 15 februari 1570, dat de verspreiding van de nieuwe Index regelde, bepaalde niet alleen dat de verboden boeken binnen de drie maanden moesten worden verbrand, maar ook dat de verdachte werken binnen dezelfde termijn moesten worden ingeleverd om onderzocht en uitgezuiverd te worden. Deze delicate en gigantische opdracht werd verdeeld over bisschoppen en universiteiten. Daarnaast functioneerden in een aantal steden locale censors. Volgens Alva waren bij de operatie wel 120 personen betrokken, allen doctoren of licentiaten in de theologie.^40.

Het edict van 15 februari werd te Antwerpen op 22 maart 1570 gepubliceerd, maar na drie maanden had zich nog niemand aangeboden met verboden of verdachte lectuur. In overleg met de clerus besloot de magistraat om een verlenging van de inleveringstermijn te verzoeken.^41. Toen alle censors hun lijsten met te zuiveren boeken hadden ingestuurd kwam in november te Antwerpen een commissie onder leiding van Arias Montano en bisschop Sonnius samen om op basis van het verzamelde materiaal een definitieve catalogus op te stellen. De commissie bestond verder uit de tien Antwerpse boekencensors die Alva in mei 1570 had aangesteld.^42. Hun werkzaamheden leidden tot de Index expurgatorius librorum, die in juli 1571 door Plantin werd uitgegeven.^43.

33. F. Willocx. L'introduction des décrets du concile de Trente dans les Pays-Bas et dans la Principauté de Liège. Leuven 1929, p. 140-141; J. Brouwer. Montigny. Afgezant der Nederlanden bij Filips II van Spanje. Amsterdam s.d., p. 100-102. Een analyse van de index van 1569 in J.M. De Bujanda (ed.). Index d'Anvers 1569, 1570, 1571. (Index des livres Interdits, VII). Sherbrooke 1988, p. 105-122.

34. M. Nuñez was een Spaanse koopman-financier van Joodse afkomst, die zich als een overtuigd katholiek manifesteerde.

35. De volledige inventaris in Stadsbibliotheek Antwerpen, B. 79.101-03 (codex 233) die met vele transcriptiefouten werd uitgegeven door F. Prims (ed.). ‘De bibliotheek van Marcus Nunez, 1569’. In: Bijdragen tot de Geschiedenis 3 (1951), p. 133-149. Prims dacht ten onrechte dat het om de persoonlijke bibliotheek van Marcus Nuñez ging en komt daarom in zijn commentaar tot volledig foutieve interpretaties. Sindsdien ging deze ‘privébibliotheek’ een hardnekkig bestaan leiden in de historiografie van het zestiende-eeuwse boek, recent nog in de dissertatie van B. van Selms. Een menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht 1987, p. 15. De lijst van voor verkoop geschikte boeken eveneens in ARA, Rk. Acquiten, 3614B, los stuk.

36. Het 106 items tellende verkoopdossier in ibidem. De verkoop bracht 60 gulden op. G. le Saige beheerde ten behoeve van de Raad van Beroerten de geconfisqueerde goederen in Antwerpen en Lier en in de kwartieren die onder beide steden ressorteerden.

37. Kroniek G. van Haecht, dl. II, p. 110.

38. F. Willocx, L'introduction, p. 141-143, en B. Arias Montano aan Filips II, 10 mei 1570, in Colección de documentos inéditos para la história de España. Madrid 1862, dl. XLI, p. 173-174. De Index verscheen begin 1570 bij Plantin en werd afgekondigd en verspreid krachtens een edict van 15 februari 1570.

39. J. De Bujanda (ed.). Index d'Anvers, p. 82-84, en de analyse p. 123-408.

40. Alva aan kardinaal Pacheco, 17 september 1571, in Duque de Alba (ed.). Epistolario del III duque de Alba. Madrid 1952, dl. II, p. 731.

41. Zie over deze zaak de brieven van de magistraat aan de gedeputeerden van Antwerpen te Brussel, 22 en 23 juni 1570, in SAA, Privilegekamer, 2407, en van de gedeputeerden aan de magistraat, 22 en 23 juni 1570, in SAA, Privilegekamer, 2396.

42. F. Willocx, L'introduction, p. 143-154. Alva aan kardinaal Pacheco, 17 september 1571, in Duque de Alba (ed.). Epistolario, dl. II, p. 731; Arias Montano aan Juan de Vargas, 27 mei 1570, in ARA, Aud., 1740/2, los stuk. Arias Montano vermeldt in die brief scholaster François Doncker als ‘principal visitador’. In een losse nota uit 1570 worden de namen vermeld van nog vijf andere kanunniken van het Onze-Lieve-Vrouwkapittel: ARA, Aud., 271, fol. 233r.

43. Analyse in J.M. De Bujanda (ed.). Index d'Anvers, p. 409-555. Cf. ook L. Voet. The Plantin Press (1555-1589). A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden. Amsterdam 1981, dl. III, p. 1237-1239.

[p. 226]

Controle onder supervisie van de aartstypograaf, 1570-1576

Ondertussen was op 19 mei 1570 een edict tot stand gekomen dat een betere controle van de drukkers en van de nieuw te drukken boeken beoogde. Een centrale rol kwam in dit edict toe aan een nog te benoemen aartstypograaf. De meesterdrukkers en hun werkgezellen moesten voor de uitoefening van hun activiteiten toestemming krijgen van de aartstypograaf en een certificaat van goed geloof en gedrag, respectievelijk verleend door de bisschop of zijn plaatsvervanger en de locale magistraat, bezitten. De drukkers dienden de te drukken werken aan de aartstypograaf voor te leggen en waren daarbij verplicht de voorafgaande approbatie van de bisschop of de plaatselijke boekencensor te tonen. De aartstypograaf of zijn commissarissen moesten regelmatig de drukkerijen onaangekondigd visiteren. Boeken die geïmporteerd of getransporteerd werden, dienden door de boekencensors onderzocht te worden.^44.

Eind mei werden te Antwerpen op bevel van de bisschop alle boekhandelaars ontboden. Arias Montano maakte daarbij de namen en de opdracht van de tien aangestelde boekencensors bekend.^45. Op 10 juni 1570 werd Christoffel Plantin tot aartstypograaf benoemd.^46. Dat de koning voor die functie Plantin had uitgekozen kan enigszins verbazing verwekken. Tijdens het Wonderjaar hadden zijn vennoten in de Officina Plantiniana, Cornelis en Karel van Bombergen en Fernando de Bernuy, zich immers ontpopt als leiders van de calvinistische kerk^47. en zelf was hij van nabij betrokken geweest bij de organisatie van een clandestiene drukkerij te Vianen. Om zijn kansen veilig te stellen bij een verandering van de politieke conjunctuur had hij vanaf het najaar 1566 aan vrienden van Filips II zijn trouw aan het katholieke geloof en de koning beklemtoond. Wanneer Filips II in september 1567 zijn fiat gaf aan het door Plantin voorgestelde project om een nieuwe Polyglotbijbel uit te geven, bleek dat hij nog steeds in de gratie stond van de koning. In de volgende jaren zouden de privileges voor het drukken en verkopen van brevieren en missalen Plantins onderneming tot een ongekend hoogtepunt leiden.^48.

Onmiddellijk na zijn aanstelling startte Plantin zijn activiteiten als aartstypograaf. Van 30 juni tot 31 december 1570 kende hij aan 44 drukkers een certificaat toe en in de periode 1571-1576 volgden er nog achttien. Van de 62 machtigingen die hij verleende hadden er 29 betrekking op te Antwerpen gevestigde typografen.^49. Onder de Antwerpenaars die een certificaat van de aartstypograaf ontvingen, vinden we Peter Mesens, Willem van Parijs, Jan van Waesberge en Gillis Coppens van Diest, allen lieden die kort voordien vervolgd waren omwille van verdachte activiteiten. Van de 29 bovenvermelde Antwerpse drukkers vinden we er twaalf terug in de zuiveringslijsten van de burgerwacht en de schuttersgilden die in 1585 na de capitulatie van de stad waren aangelegd. Vijf drukkers worden dan vermeld als katholiek, vier als calvinist, één als lutheraan en van twee was de religieuze gezindte onbekend.^50. Vijf boekdrukkers die rond 1570 door de bisschop of zijn gevolmachtigden voldoende katholiek bevonden waren, hadden met andere woorden tijdens de Calvinistische Republiek voor de calvinistische of lutherse kerk gekozen, terwijl twee anderen zich in religiosis wellicht neutraal opstelden. Hoewel het niet is uitgesloten dat sommigen zich uit overtuiging tot het protestantisme bekeerd hadden, toont deze vaststelling vooral aan dat de Antwerpse drukkers zich in de eerste plaats lieten leiden door pragmatisch-commerciële overwegingen. Zij

44. Het edict in Ph. Rombouts (ed.). Certificats délivrés aux imprimeurs des Pays-Bas par Christopher Plantin et autres documents se rapportant à la charge du Prototypographe. Antwerpen en Gent 1881, p. 59-75, en in SAA, Privilegekamer, 2776, fol. 81r-92r, waaruit blijkt dat het te Antwerpen op 15 juni 1570 gepubliceerd werd. Een analyse van de inhoud in H.A. Enno van Gelder. Vrijheid en onvrijheid, p. 17-19.

45. Arias Montano aan Juan de Vargas, 27 mei 1570, in ARA, Aud., 1740/1, los stuk.

46. De benoemingsbrief in Ph. Rombouts (ed.). Certificats, p. 76-78.

47. Zie voor deze drie figuren G. Marnef. Antwerpen in Reformatietijd, dl. II, p. 157-158, nr. 51, en p. 163-164, nr. 77-78.

48. Zie naast de artikelen van P. Valkema Blouw, vermeld in noot 6, de overzichten in L. Voet. The Golden Compasses. A History and Evaluation of the Printing and Publishing Activities of the Officina Plantiniana at Antwerp. Amsterdam, Londen en New York 1969, dl. I, p. 47-71, en H.F. Bouchery. ‘Aantekeningen betreffende Christoffel Plantin's houding op godsdienstig en politiek gebied’. In: Gulden Passer 18 (1940), p. 91 e.v.

49. Ph. Rombouts (ed.). Certificats, p. V-VIII.

50. Ibidem, passim, en J. van Roey. ‘Het boekbedrijf te Antwerpen in 1584-1585’. In: M. de Schepper en F. De Nave (ed.). Ex Officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589). Antwerpen 1989, p. 419-432.

[p. 227]

schrokken er niet voor terug om hun religieuze overtuiging - zo zij die al toonden - aan te passen aan de heersende politieke conjunctuur. De loopbaan van de aartstypograaf zelf vormt overigens een mooie illustratie van deze stelregel.

*

De spectaculaire ontdekking in 1568 van een clandestiene drukkerij in een dichtbevolkte handelsmetropool nam niet weg dat drukkersateliers wegens hun vaste locatie nog behoorlijk makkelijk te controleren waren. Veel moeilijker was het daarentegen de boekhandel aan banden te leggen. Reeds vóór de troebelen van het Wonderjaar hadden de calvinisten een clandestien distributienet met internationale vertakkingen uitgebouwd. Omdat vooral vanuit Frankrijk en het Duitse Rijk schadelijke drukwerken in het land werden gebracht^51., bevatte het edict van 19 mei 1570 ook enkele artikelen met betrekking tot de boekhandel. Arias Montano drukte tevens zijn bezorgdheid uit over de activiteiten van ambulante straatventers die boekjes en kaarten verkochten.^52.

Nog in 1572 meldde Juan de Albornoz vanuit Brussel dat in heel het land pamfletten en afbeeldingen werden verspreid die aanspoorden tot oproerigheid en ketterij.^53. Vier jaar later had Estiènne de Lyon, een boodschapper uit Parijs, dertig exemplaren van een boekje sur la pacification des troubles de France in de stad gebracht. Een deel van die voorraad had hij aan handelaars bezorgd, de andere had hij zelf verkocht op de beurs. Bovendien waren vanuit verschillende plaatsen handgeschreven kopieën van het betrokken pamflet naar Antwerpen gezonden.^54. Een dergelijk bericht toont andermaal aan hoe de clandestiene boekhandel zich bleef bedienen van de commerciële kanalen die in een stad als Antwerpen ruim voorhanden waren. Het effect van de binnengesmokkelde propaganda op de publieke opinie valt moeilijk na te gaan^55., maar afgaande op de bezorgdheid die de plaatselijke en centrale overheden en diplomatieke vertegenwoordigers in het buitenland aan de dag legden, was de invloed van dat materiaal niet gering.^56.

51. François Richardot, bisschop van Atrecht, aan Alva, 3 maart 1569, in Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage, Spaans-Nederlandse regering te Brussel, 11, los stuk.

52. Arias Montano aan Juan de Vargas, 15 mei 1570, in ARA, Aud., 1740/2, los stuk.

53. Brief van 30 juli 1572 aan Gabriël de Zayas, in Archivo General Simancas, Estado Flandes, leg. 552, nr. 45. J. de Albornoz was in 1567-1573 secretaris van Alva. G. Parker. El ejército de Flandes y el Camino Español 1567-1569. Madrid 1986, p. 337. Zie ook het stadsgebod van 7 februari 1572, gericht tegen diegenen die ‘venten ende vercoopen seker boecxken’, getiteld La vraye et enthière histoire de ces derniers troubles advenuz tant en France que Flandres et Pays circonvoisins comprinse en dix livres, dediée à la noblesse de France, dat met een vals drukkersadres (‘A Cologne par Aernoult Birckman’) was verschenen. P. Génard (ed.). ‘Ordonnantien’. In: AA, dl. III [s.d.], p. 2.

54. Schout Goswyn van Varick aan de Raad van State, 26 mei 1576, in ARA, Aud., 1739/1, los stuk.

55. Zie in dit verband de interessante beschouwingen van R. Kingdon. Myths about the St. Bartholomew's Day Massacres 1572-1576. Cambridge (Mass.) en Londen 1988, p. 8-9.

56. Zie in dit verband verschillende berichten die Guerau Despes en Guzman de Silva, Spaanse diplomaten te Londen, in 1568 schreven aan Filips II, waarin zij onder meer gewag maakten van een ketterse Historica Pontifical en een pamflet gericht tegen de hertog van Alva, dat in Nederlandse emigrantenkringen tot stand gekomen was. AGS, Estado Inglaterra, leg. 820.