De Zeventiende Eeuw. Jaargang 8

[p. 131]

Van Hilten, Broersz en Claessen:
handel in boeken en actueel drukwerk tussen Amsterdam en Leeuwarden rond 1639
H. Borst^*

In de wekelijks verschijnende Courante van Jan van Hilten^1. vindt men in 1639 veel boeken aangekondigd van Amsterdamse uitgevers, maar ook van collega's uit Delft, Den Haag, Utrecht, Haarlem, Leeuwarden, Leiden, Middelburg, Dordrecht en Arnhem. De boekhandelaars vormen duidelijk een bovengewestelijke groepering en informeren elkaar en hun klanten per krant. Het broodnodige^2. onderlinge contact tussen boekhandelaars in en buiten de Republiek is frequent genoeg om de Amsterdamse drukker en uitgever Broer Jansz op een idee te brengen. In 1639 kondigt hij in enkele kranten aan halfjaarlijks een Catalogus Universalis uit te zullen brengen, met daarin de boeken die er dat halfjaar in Nederland verschenen zijn, met de naam van degene die ze te koop heeft. De informatie waar hij zijn collega's om vraagt is grif toegestuurd en in catalogusvorm afgenomen, want de Catalogus Universalis werd tot in 1653 uitgebracht^3..

Handelaren ruilen met elkaar hun uitgaven en zorgen zo voor een gevarieerd bevoorrade boekwinkel die contant geld oplevert. Dat ruilverkeer is in kaart te brengen als een netwerk binnen de Republiek (om van buitenlandse zaken maar even te zwijgen) van connecties tussen boekhandelaars in allerlei steden en gewesten^4.. Per stad bestaat er veelal een boekverkopersgilde, maar het bovenstedelijke en bovengewestelijke contact heeft geen enkele officiële status; het bestaat bij de gratie van actieve ondernemers. Zij wisselen handelsinformatie uit, door middel van de Catalogus Universalis en de advertenties; particulieren en overheden kennen deze gang van zaken en maken er gebruik van. Deze kenmerken stempelen de boekhandel in de Republiek in zijn 17e-eeuwse vorm wellicht tot een institutie^5..

Binnen de boekhandel zijn de specialisten die kranten en ander actueel drukwerk produceren zeker deel van een andere institutie, namelijk die van de nieuwsvoorziening: deze specialisten functioneren in de algemene gerichtheid op het verzamelen en publiek maken van nieuws en het consumeren van dat nieuws^6.. Enkele feiten uit die nieuwsvoorziening zal ik hier belichten met tot nu toe weinig gebruikt archiefmateriaal. Ik zal tot de conclusie komen dat zakelijke afspraken binnen deze institutie moeten hebben meegewogen in de besluitvorming van nieuwsuitgevers.

* Met dank aan Dr. P.J. Verkruijsse en Drs. P.J. Koopman, i.v.m. behulpzaamheid en gedachtenwisseling.

1. Amsterdam, GA, op film 3590.

2. Vgl. de lezing van B. van Selm, ‘Johannes van Ravesteyn, “libraire européen” or local tradesman?’, gehouden op het symposium Le Magasin de l'Univers, gehouden te Wassenaar, NIAS, 4-7 juli 1990 [bundel te verschijnen].

3. Zie The Catalogus Universalis; A facsimile edition of the Dutch booktrade catalogues compiled and published by Broer Jansz; Amsterdam 1640-1652. With an introduction and indexes by H.W. de Kooker. Utrecht 1986; B. van Selm. ‘De Catalogus Universalis van Broer Jansz’. In Dokumentaal 19 (1990) p. 78-79: Johannes van Ravesteyn beschouwde in zijn fondscatalogus uit 1656 een set van Broer Jansz' catalogi compleet als die liep ‘tot 't Jaer 1653’. Het zoeken is nu nog naar een exemplaar van aflevering 17.

4. Een recente impressie van de spreiding van handelscontacten over de Republiek in: Craig E. Harline. Pamphlets, printing, and political culture in the early Dutch republic. Dordrecht 1987, p. 82-91.

5. Ik volg de uitleg van het begrip institutie door R. Beerling in: L. Rademaker (red.). Sociologische encyclopedie. Utrecht/Antwerpen 1978, p. 293.

6. Mitchell Stephens. Geschiedenis van het nieuws. Utrecht 1989, schetst boeiend de gerichtheid op nieuwsuitwisseling zonder en met drukpers.

Bronnen

Een concreet beeld van de drukwerkuitwisseling vereist in kaart gebrachte feiten over het onderling versturen van pakjes met bedrukte vellen. Zulke feiten zijn op een aantal manieren op te sporen. In archieven vindt men gegevens in contracten, machtigingen, rekeningen, verklaringen, gerechtelijke stukken et cetera. Met name inventarissen, zoals opgemaakt bij het overlijden van de eigenaar of het opheffen van de onderneming, bevatten veelal in elk geval de namen van degenen die

[p. 132]

nog rekeningen te betalen hebben. Zo'n inventaris geeft een eindstand, geen momentopnamen. Maar dat het contact heeft bestaan ligt vast.

De boeken zelf kunnen ook iets laten zien. Een impressum dat uitgever én drukker noemt, levert al een zakelijk duo op. Rijker wordt de oogst door de in de loop van de 17e eeuw toenemende gewoonte in het impressum van een boek de namen van boekverkopers in diverse steden te noemen, bij wie de betreffende titel te koop is^7.. In advertenties wordt zo'n rij namen ook wel toegepast. Zo'n groepje handelaars heeft kennelijk onderling afspraken. Ook het typografisch materiaal kan het nodige onthullen, bij een boek bijvoorbeeld dat in Harlingen wordt uitgegeven, maar toch in Amsterdam gedrukt blijkt te zijn^8.. Advertenties, boekhandelscatalogi als de Catalogus Universalis^9., voorraad- en veilingcatalogi^10. leveren op weer andere wijze gegevens over de weg die boeken gegaan zijn van de ene producent annex handelaar naar de andere.

Met zulke en andere gegevens zou een kaart van de Republiek kunnen worden getekend met een wirwar van lijntjes tussen personen en plaatsen. Lastiger is de vraag welke boeken en nieuwsberichten er via die lijntjes uit de ene stad in de andere terechtkwamen. Wie zou bijvoorbeeld niet graag weten of de vele in Amsterdam uitgebrachte toneelstukken^11. ook elders in de Republiek verkrijgbaar waren? De nog bestaande exemplaren verraden slechts sporadisch iets over de eerste koper of lezer. Het reconstrueren van de interlokale verzendingen en afspraken is vanuit de 20e eeuw een moeizaam karwei^12.. Ook omringende gegevens als de mogelijkheden en snelheid van transport^13. en de aard en grootte van het lezerspubliek^14. staan in de belangstelling, maar men moet werken met voorlopige antwoorden en elk van de sporadische gegevens koesteren.

Daarom is het een gelukkig toeval dat er een archiefje bewaard is van de Leeuwardense boekhandelaar Tjerck Claessen^15.. Eekhoff, en na hem Breuker^16., Harline^17. en Van Selm^18. hebben al op het bestaan ervan gewezen, Harline heeft er kort samenvattend enkele gegevens uit gebruikt. Ik bespreek het hier wat uitgebreider. Eerst dit: archief is een weidse benaming voor een mapje met 24 losse stukjes papier. Het zijn meest begeleidende briefjes bij zendingen aan Claessen, en enkele periodieke afrekeningen. Ik heb geprobeerd om van de veelal kort aangeduide titels na te gaan op welke uitgaven ze betrekking kunnen hebben^19.. Een gunstige conditie bij dit identificeren was dat ik in het verleden een inventarisatie heb gemaakt van het typografisch materiaal in de werkplaats van de Amsterdamse drukker Joost Broersz^20.. In de archivalia van Claessens bedrijf vond ik een aantal titels uit het mij bekende fonds van Broersz. Ook enkele andere door Claessen ontvangen titels, nog nieuw voor mij, bleken met materiaal uit Broersz' werkplaats te zijn gedrukt.

7. Het is daarom jammer dat onze nationale bibliografie voor 1540-1800 in aanbouw, de STCN, een wat langere lijst van handelaars niet geheel opneemt. Zie Handleiding voor de medewerkers aan de STCN. 's-Gravenhage 1988, par. 46.7: een ‘over een paar steden verspreide uitgeverscombinatie’ wordt wel opgenomen, een 18e-eeuwse ‘(vaak lange) lijst van verkooppunten’ niet. Het voorkomen van zo'n lijst komt ook niet in een register terecht.

8. Ik doel op de Doleancen, ‘voor Gerrit Aukes, Stads-timmerman tot Harlingen, 1627.’ gedrukt, met typografisch materiaal uit de werkplaats van de Amsterdamse drukker Paulus van Ravesteyn. Een facsimile van en toelichting op deze ‘illegaal uitgekomen’ druk in J.J. Kalma. Men meldt ons uit Leeuwarden. Leeuwarden 1973, p. 39-71.

9. Vergelijk over de vraag ‘of men de in het impressum in de lijsten opgegeven namen altijd als die van de uitgever mag interpreteren’: Frans A. Janssen. ‘Twee opmerkingen’. In Dokumentaal 16 (1987), p. 3-4.

10. Hierover: B. van Selm. Een menighte treffelijcke Boecken; Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht 1987.

11. Mieke B. Smits-Veldt wijst in Het Nederlandse Renaissancetoneel (Utrecht, 1991) op p. 22-23 op het grote aantal (vrijwel altijd gedrukte) Amsterdamse toneelstukken.

12. Over conventies in de handel I.H. van Eeghen. De Amsterdamse Boekhandel 1680-1725. V¹. Amsterdam 1978, p 51-59.

13. Speciaal van belang bij de handel in actueel drukwerk. Gegevens vindt men zowel in de geschiedschrijving van het postwezen als in die van het personen- en goederenvervoer, bijv. in: Jan de Vries. Barges & Capitalism. Utrecht 1981, ook verschenen in AAG Bijdragen 21 (1978).

14. Zie het overzicht van Han Brouwer. ‘Rondom het boek. Historisch onderzoek naar leescultuur, in het bijzonder in de achttiende eeuw. Een overzicht van bronnen en benaderingen, resultaten en problemen’. In Dokumentatieblad Werkgroep 18e Eeuw XX (1988), p. 51-120.

15. Leeuwarden, GA, nr 167a: ‘Boekverkoperij en -drukkerij Tjerck Claesz, 1636/1639-1641’.

16. Ph.H. Breuken ‘Eekhoffs geschiedenis van de Leeuwarder drukkers en uitgevers tot 1870’. In: C.P. Hoekema, Peter Karstkarel en Ph.H. Breuker Eekhoff en zijn werk. Leeuwarden 1980, p. 171-208, i.h.b. 181, 183-184.

17. Harline 1987, p. 63, 77-78, 83.

18. B. van Selm. ‘“Het kompt altemael aen op het distribuweeren”’. In Cultuur, produktie, distributie en consumptie. Congresbundel van het congres Balans en perspectief van de Nederlandse cultuurgeschiedenis, 18-19 oktober 1989, onder ‘Handelsgebruiken’. (Met dank aan Dr. W.W. Mijnhardt voor inzage in de kopij.)

19. Een ongedateerde verzendlijst vermeldt kort 18 juridische werken. Bij 29 van de overige vermeldingen (er zijn er 37, zonder de kranten) heb ik momenteel een aannemelijke kandidaat. Het gaat steeds om gedrukte teksten van geringe omvang of om prenten. Ik hoop de archivalia met bibliografische aantekeningen ook te publiceren.

20. Zie H.M. Borst. Joost Broersz: biografie (1609-1647) en bibliografie (1634-1647) van een Amsterdamse drukker; met een inventaris van typografisch materiaal dat hij gebruikte. Amsterdam, Instituut voor Neerlandistiek, 1988 [interne publicatie]. Het doctoraalonderzoek naar Broersz heb ik verricht in het kader van het onderzoeksproject van Dr. P.J. Verkruijsse naar de Amsterdamse uitgever C.L. vander Plasse, en drukkers en uitgevers rondom hem. Deze lezing heb ik voorbereid en geschreven als onderzoeker in opleiding in dienst van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), bezig met onderzoek naar de Amsterdamse drukker en uitgever Paulus Aertsz van Ravesteyn en diens familieleden in het boekenvak.

Amsterdam-Leeuwarden

Veel van wat Claessen kreeg toegestuurd blijkt actueel drukwerk te zijn, en juist daardoor levert het archiefje boeiende momentopnamen uit Claessens bedrijf, en vooral uit dat van zijn Amsterdamse leveranciers. Leeuwarden werd, zo laat het archiefje zien, door enkele Amsterdamse drukkers en uitgevers wekelijks voorzien van kranten, af en toe bovendien van teksten van geringe omvang, van actuele

[p. 133]

prenten en van een enkel ‘echt boek’. Gegevens die ik hier verder niet bespreek zijn de toezending, ook uit andere plaatsen, van papier, schrijfgerei, belastingformulieren, ‘bladen tot almenacken’^21., boekbindersmaterialen, en ook van een 18-tal juridische werken die in één zending aan Claessen gestuurd zijn^22..

De nog onvolledige identificatie heeft een lijst titels van boeken, pamfletten en prenten van diverse aard opgeleverd, aanwezig in bijvoorbeeld de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, de Koninklijke Bibliotheek, de Atlas Van Stolk en andere verzamelingen. Zulke uitgaven kon men dus in 1639 en 1640 te Leeuwarden bij Claessen kopen, voor een prijs die weer wat hoger zal zijn geweest dan de bedragen die de Amsterdammers van Claessen vragen^23..

Laat ik eerst de hoofdrolspelers in dit netwerkje van boekhandelaars voorstellen en daarna enkele gegevens noemen over prijzen, frequenties en handelsgebruiken zoals die in de archivalia te vinden zijn. Tjerck Claessen^24. had in Leeuwarden een bedrijf als boekbinder, vanaf in elk geval 1628. Hij moet ook een drukkerij gehad hebben, zeker rond 1640. Zijn vrouw, Hiltje Jans, is enkele malen op reis voor de zaak: in de archiefstukken vinden we haar eenmaal in Amsterdam, waar ze afrekent met leverancier Van Hilten. Ook wordt ze eenmaal op de kermis te Rotterdam verwacht om daar geld te ontvangen. Ze zet als weduwe het bedrijf voort tot in 1651. Het lijkt geen armoedige kostwinning geweest te zijn. De boekwinkel heeft in de inventaris die na het overlijden van de weduwe is opgemaakt een duidelijk afgebakend assortiment: men vindt er psalmboekjes en bijbels, alle gebonden, vaak in luxe uitvoering, verder enkele schoonschrijfboeken en schoolboekjes, en wat schrijfgerei. Dat er rond 1639 ook andere teksten werden verkocht blijkt overigens geenszins uit de inventaris, maar alleen uit de bewaarde correspondentie. Claessen leverde ook boeken aan de Staten van Friesland, waarvoor hij in 1638 508 gulden ontving^25.. Ook de ‘schoorsteenbrieven’ die Claessen binnenkrijgt, een pakket belastingformulieren, zullen niet door particulieren besteld zijn.

Het is niet duidelijk sinds wanneer Claessen optrad als verkoper van Amsterdamse uitgaven. Het is echter mogelijk dat het eerste teken van contact met Joost Broersz ook het daadwerkelijke begin is geweest van de betrekkingen tussen Amsterdam en Claessen. Het oudste gedateerde archiefstuk van Claessen is uit 1636, de vroegst bekende zendingen nieuws bereiken zijn winkel in 1639. Voor een begin in 1639 pleit de omstandigheid dat de Leeuwarder boekhandelaren elkaar rond 1640 fel beconcurreerden^26.. Beginnen met het verkopen van nieuws kan een zet geweest zijn in het voordeel van Claessen.

De eerst bekende leverancier, Joost Broersz^27., drukt in zijn werkplaats zowel omvangrijke folio-produkties als actueel drukwerk op een half vel. Hij werkt veel voor anderen, maar heeft ook regelmatig voor eigen risico teksten uitgegeven. Broersz had een stevige positie in de nieuwsvoorziening: hij gaf vanaf in elk geval 1639 een krant uit en heeft in de jaren van de Engelse burgeroorlog een opvallend groot deel voor zijn rekening genomen van de vele actuele publicaties daarover.

Verzendingen door Broersz komen na juni 1639 niet meer voor. Vanaf dat moment is Jan van Hilten voorzover te overzien is de vaste Amsterdamse leverancier. Van Hilten is bij uitstek een nieuwsuitgever, een specialist in het vergaren en in druk verspreiden van actuele informatie^28.. Hij heeft lange tijd zelf geen drukkerij, maar werkt samen met enkele mensen, waaronder drukker Broersz en de graveur Chrispijn van der Passe (II, de jongere). Zij drukten en graveerden regelmatig voor

21. ‘Geridt Mertens int vergult tafelboec’ in Rotterdam stuurt op 7 november 1639 ‘500 blaeren tot almenacken a f 6-0[-0]’ aan Claessen. [Leeuwarden, GA, 167a; los briefje, inc.: ‘Loeft Godt desen 7 9uember 1636 in Rotterdam’.]

22. In de catalogi van de Franeker academiebibliotheek uit 1626, 1635, 1644 en 1656 trof ik een aantal van deze titels aan, echter niet in een patroon dat aannemelijk maakt dat de partij van 18 titels door Claessen rechtstreeks aan de universiteit geleverd is. Wellicht zijn enkele van de boeken uit de partij langs omwegen en op verschillende tijdstippen in het bezit van de universiteit gekomen.

23. Wegens de nog twijfelachtige identificatie van een aantal titels zie ik hier af van het noemen van gemiddelde bedragen. De prijzen die Claessen moet betalen zweven grof samengevat tussen een halve en een hele stuiver per bedrukt vel. Gravures lijken minstens tweemaal zo duur als van zetsel gedrukte tekst. De voor gravures gevraagde prijs is overigens lastig naar een standaard om te rekenen, doordat de identificatie vaak onzeker is en doordat hun omvang moeilijk in hele of halve vellen papier is uit te drukken. Ook is in een aantal gevallen onduidelijk of gravures met of zonder aangeplakte tekststrook werden verhandeld.

24. Gebaseerd op Breuker 1980; de archivalia in Leeuwarden, GA 167a; de inventaris die werd opgemaakt na de dood van de weduwe Claessen. Met dank aan Dr. Ph.H. Breuker voor inzage van de inventaris.

25. J.G. Avis. Aantekeningen over beroepen en personen die deze beroepen in Friesland uitoefenden [Rijksarchief in Friesland, Leeuwarden, Nadere Toegangen 15.3].

26. Breuker 1980, p. 183.

27. Zie Borst 1988, i.h.b. p. xx-xxiv, lxi.

28. Gebaseerd op gegevens van geïdentificeerde titels uit de correspondentie van Claessen en op F. Dahl. Dutch Corantos. Den Haag 1946, i.h.b. pp. 15-26 (‘Printing and editing methods used by Jan van Hilten in his Courante uyt Italien, Duytslandt, &c.’) en pp. 35-53.

[p. 134]

hem, maar het archief van Claessen laat zien dat Van Hilten ook uitgaven verhandelde bij de produktie waarvan hij zo te zien helemaal niet betrokken was. Zo heeft hij onder meer uitgaven verkocht die door Broersz zijn gedrukt voor de Amsterdamse uitgevers Joseph Bruyningh en Boudewijn de Preys. Kennelijk kreeg Broersz van hen voor het drukken een aantal exemplaren, die hij dan door Van Hilten liet verhandelen.

Praktijk van de distributie

Daarmee bestaat de verbinding tussen Amsterdam en Claessen, voorzover deze gegevens er een beeld van geven, aan de Amsterdamse kant vooral uit de zendingen van Van Hilten. Eén keer reageert Claessen kennelijk op een advertentie in Van Hiltens Courante en bestelt hij prenten, die Claes Jansz Visscher hem binnen drie dagen toestuurt^29.. Verder is de afspraak, voorzover uit de nu ter beschikking staande gegevens valt op te maken, dat Van Hilten naar eigen inzicht uitkiest wat en hoeveel hij naar Leeuwarden stuurt. Dat is met name voor actueel drukwerk een goede afspraak, omdat het op bestelling leveren daarvan tijdverlies zou veroorzaken, en dus, door verouderend nieuws, afzetverlies.

Als voorbeeld som ik in het kort op wat Van Hilten naar Friesland heeft gestuurd rond oktober 1639. In die maand versloeg admiraal Maarten Harpertsz Tromp, op de 21e, in de slag bij Duyns de Spaanse vloot op vernietigende wijze^30.. De lezers in Leeuwarden hebben in de voorgaande maanden de slepende schermutselingen in het Kanaal al gevolgd via de informatie in de krant die Van Hilten elke week in 12 exemplaren verstuurt. Op 8 oktober, twee weken voor de beslissende slag, kondigt graveur Cornelis Danckertsz in van Hiltens Courante aan dat de ‘Zee-Triumph van den manhaften Admirael M.H. Tromp, mitsgaders de Victorien tegen de Duynkerckers’ beschikbaar is. Maar die grote overwinning, bij Duinkerken, was toen al maanden voorbij. Deze gravure van Danckertsz zal dus een groot en zorgvuldig uitgewerkt pronkstuk geweest zijn, waar alle tijd voor is genomen. Het is ook Danckertsz die in de Courante van 22 oktober, wanneer de grote slag bij Duyns al een dag voorbij is maar in Amsterdam niemand er nog van af blijkt te weten, de uitgave aankondigt van ‘de Afbeeldinghe vande machtighe Vloten in Duyns.’ Ook diezelfde 22e schrijft Van Hilten een briefje aan Claessen: morgen zal hij hem ‘Cartiens vanden Vlot’ sturen. Dat zal wel die ‘Afbeeldinghe’ van Danckertsz geweest zijn, dan al bijna achterhaald door de nieuwe feiten. Op de 23e komen de eerste berichten over de grandioze overwinning binnen in Amsterdam. Van Hilten heeft even, zo stel ik me voor, de dampen in dat zijn krant van 22 oktober al onherroepelijk gedrukt en verstuurd is. Dan, zo weet ik zeker, drukt hij dadelijk een extra nieuwsbrief, getiteld ‘Wt 's Graven-Haghe den 23 Octob. ‘savonds ten acht uyren.’^31. Daarvan stuurt hij er op 24 en 25 oktober maar liefst 50 naar Leeuwarden, in plaats van de 12 van de gewone wekelijkse krant. De nieuwsstroom komt nu goed los. Een vollediger ooggetuige-verslag over de verwoesting van de Spaanse vloot bereikt Amsterdam, wordt gedrukt en zowel los als in combinatie met een haastig gegraveerde prent verhandeld. In de kranten van de volgende weken blijft de berichtgeving over de zeeslag doorsijpelen. Naderhand komt er een Iournael^32. uit van Waterdrincker, een van de kapiteins van Tromps vloot, met gra-

29. Advertentie in de Courante van 4 augustus 1640; in Leeuwarden, GA, 167a: een begeleidend briefje van Visscher gedateerd ‘den 8 Augusti 1640’.

30. Over de slag: M.G. de Boer. Tromp en de Armada van 1639. Amsterdam 1941; over het bekend worden van de overwinning i.h.b. p. 128-134.

31. Amsterdam, GA, op film 1587.

32. Knuttel nr. 4622.

[p. 135]

vures van uitgever Van der Passe, blijkens het typografisch materiaal gedrukt door Broersz en blijkens het impressum verhandeld door Van Hilten. Ook heeft Van Hilten de mensen in Leeuwarden laten genieten van de hilarische spotprent Den Grooten Barbiers Winckel, waarop de Spaanse admiraal is afgebeeld terwijl hem een ader gelaten wordt, waarbij hij bovendien uit vrijwel alle openingen van zijn lichaam geld en schepen verliest.

Op 5 november wordt er een gravure van Van der Passe aangekondigd in Van Hiltens krant. Het gaat om het Effigie van Tromp, waarvan er op 15 november 25 door Van Hilten naar Leeuwarden worden verstuurd, omschreven als ‘Tronien van den Admirael’. Het gaat m.i. om een zorgvuldig uitgewerkt portret van Tromp met tal van sub-illustraties in medaillons^33.. Van der Passe heeft er op dat moment tot 23 dagen de tijd voor gehad, sinds het eerste nieuws van de overwinning.

Daarna is wat Van Hiltens zendingen naar Leeuwarden betreft de overwinning voldoende met drukwerk beklonken.

Er waren natuurlijk meer steden waar Van Hilten zijn drukwerk naar toe kon sturen. Of hij voor die steden dezelfde selectie heeft gemaakt als nu voor Leeuwarden bekend is weten we helaas niet. Kreeg Leeuwarden bijvoorbeeld relatief veel exemplaren door de aanwezigheid van de Friese Staten, het Hof van Friesland en het Stadhouderlijk Hof in één stad? Er vochten twee Friese directie-schepen mee bij Duyns^34.. Was daardoor het nieuws over de zeeslag speciaal in trek? Verkocht Claessen misschien veel over de zeeslag door naar Dokkum, waar toen nog de Admiraliteit gevestigd was, of kon Van Hilten rechtstreeks aan die plaats leveren? Onbeantwoorde vragen. We kunnen nu deels nagaan welk materiaal Van Hilten heeft verstuurd, maar weten niet uit welk grotere geheel het een selectie is geweest. Want een uitgeversbibliografie voor Van Hilten op grond van bewaarde titels uit zijn fonds zal niet samenvallen met dat grotere geheel, dat onder meer ook nog bestaat uit titels waarop Van Hilten na het op de markt brengen door anderen de hand heeft kunnen leggen, op de hierboven geschetste wijze.

Kort samengevat zijn de kennelijke afspraken tussen Van Hilten en Claessen deze: - Van Hilten mag verzenden naar eigen inzicht (misschien volgens enkele globaal met Claessen overeengekomen selectiecriteria). - Er is nergens sprake van het retourneren van onverkocht materiaal door Claessen. - Over en weer geven de twee elkaar een vaste korting. (Men betaalt namelijk bij afname van 25 stuks de prijs van 24 stuks^35..) - Voor zover vast is te stellen zijn de prijzen tamelijk gestandaardiseerd. (Claessen kreeg dus geen onverwacht hoog geprijsd drukwerk geleverd.) - Claessen betaalt Van Hilten wellicht tweemaal per jaar, contant^36.. (Het lijkt me niet waarschijnlijk dat de handel met gesloten beurzen kon geschieden. De bewaarde correspondentie gaat wat drukwerk betreft namelijk vrijwel uitsluitend over zendingen naar Leeuwarden. Slechts in één enkel geval stuurt Claessen drukwerk naar Amsterdam.)

Dat de distributie van actueel drukwerk volgens die vaste afspraken verliep, diende de snelheid in de nieuwsvoorziening. Zonder die afspraken zou een aantal publicaties misschien nooit ondernomen zijn. Actueel drukwerk moet immers snel verkocht worden, en vergt toch per vel minstens even grote investeringen als niet-actuele produkties. Als een uitgever wist dat hij een vast deel van zijn oplage kwijt

33. Het portret is afgebeeld in J. Verbeek en Ilja M. Veldman. Hollstein's Dutch and Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts [dl. XVI: De Passe (continued)]. Amsterdam, z.j.

34. De Boer 1941, p. 153.

35. Dit blijkt uit een aantal totaalbedragen voor zendingen van 25 of 50 stuks, die bij deling door 24 steeds een afgerond bedrag per exemplaar opleveren. Bijvoorbeeld bij 50 stuks voor 48 stuivers: natuurlijk kost één exemplaar niet 24/25 stuiver, maar 1 stuiver, en het 25e en 50e zijn voor niets.

36. Er zijn vermeldingen voor 26 juni en 24 november 1640.

[p. 136]

kon aan een aantal wederverkopers in andere steden, was het makkelijker om te besluiten tot een bepaalde uitgave^37..

Als deze afspraken in de institutie van de nieuwsvoorziening in de Republiek algemeen gangbaar waren, kennen we daarmee een van de invloeden op het beeld van ons verleden dat in de journalistiek, de contemporaine geschiedschrijving, van de zeventiende eeuw is vastgelegd.

37. Drs. M.S. Sellink attendeerde er na de lezing op dat een uitgever de investering, gedaan in het graveren van een koperen plaat, niet alleen met de eerste druk terugverdient: het is technisch doenlijk en goedkoop om afbeeldingen te actualiseren. Een ondernemer zal die mogelijkheid m.i. inderdaad incalculeren en misschien zelfs liefst een afbeelding kiezen die hergebruik niet uitsluit. Of een uitgever in de zeventiende eeuw bereid was voor een eerste uitgave verlies in te calculeren in de hoop op een tweede gebruik van de plaat durf ik niet te zeggen.