De Zeventiende Eeuw. Jaargang 6

[p. 98]

‘... te bekomen voor een Civielen prijs’
De Nederlandse boekprijs in de zeventiende eeuw als onbekende grootheid
B. van Selm

In boekhandelscatalogi uit de zeventiende eeuw, zoals de fondscatalogus van Hendrick en Dirck Boom uit 1676 of in kranteadvertenties, zoals die van de Goudse boekverkoper Willem vander Hoeven uit 1661, lezen we dat de boeken ‘voor een Civielen prijs’ te bekomen zijn.^1. Wij die zo levendig geïnteresseerd zijn in de economische aspecten van de cultuur, vragen ons natuurlijk af wat de tijdgenoten van Boom en Vander Hoeven billijk en redelijk vonden. Welke maatstaven legden zij aan om de prijs van een boek te beoordelen? In deze bijdrage zal ik met name ingaan op de volgende twee vragen: Wat waren de factoren die de prijs van het zeventiende-eeuwse boek bepaalden en hoe ziet de lange golf-beweging van de Nederlandse boekprijzen er eigenlijk uit?

Tot mijn verbazing hebben maar weinig onderzoekers boekprijzen als een interessant, zelfs essentieel aspect van de boekcultuur beschouwd. Zij analyseerden het oude boek uitsluitend als tekstdrager, als mogelijkheid om de wereld te zien door de ogen van onze voorouders, als bron van informatie, stichting en amusement, en in een aantal gevallen als artistiek object. Wie echter geïnteresseerd is in de distributie van een werk en in het kopers- en lezerspubliek mag de boekprijs niet buiten beschouwing laten. Voor de handelaren was het boek primair een artikel dat verkocht moest worden op een markt met concurrerende produkten. Het ontbreken van onderzoek is daarom ook opmerkelijk, omdat prijzen van andere goederen wel aandacht hebben gekregen. Wie geïnteresseerd is in de jaarlijkse prijsstijgingen en -dalingen van roggebrood kan in talrijke publikaties gegevens vinden en dat geldt ook voor boter, grauwe erwten, haring, witte kaas en zoete melk. De meeste bronnen bevatten echter groothandelsprijzen, terwijl wij vooral belangstelling hebben voor de consumentenprijzen.^2.

Kunsthistorici hebben in de afgelopen jaren de zeventiende-eeuwse prijzen van schilderijen en prenten wel bij hun onderzoek betrokken, maar literatuurhistorici lieten het afweten.^3. Blijkbaar waren zij te weinig geïnteresseerd in vragen als: welke werken waren in welke edities voor bepaalde maatschappelijke klassen bereikbaar of welke soort lectuur was in verhouding tot andere goedkoop? Waarschijnlijk moeten we wachten op een ‘sociale geschiedenis van de Nederlandse literatuur’, voordat ook boekprijzen de noodzakelijke aandacht krijgen.^4. In zo'n geschiedenis moet immers gewezen worden op het feit dat het Houwelijck van Jacob Cats bij een boekhandel in 1647 zowel te koop was in een statige kwartijn voor 5 gulden als in een veel goedkopere duodecimo-editie voor 1 gulden en 4 stuivers.^5. De eerste was meer dan vier maal zo duur als de tweede en zo'n prijsverschil moet toch van invloed zijn geweest op het publieksbereik. Veel meer mensen konden zich veroorloven om twee stuivers uit te geven voor een ‘Reynaert de Vos in octavo’ dan om 3 gulden en 12 stuivers te betalen voor de prachtig geïllustreerde Emblemata of Zinne-werck van Johan de Brune de Oude

1. De titel is ontleend aan de fondscatalogus met gedrukte prijzen van de Amsterdamse boekverkopers Hendrick en Dirck Boom uit 1676 (ex. Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Be Sammelmappe 1 (15)), fol. A8v. Zie de advertentie in de Opregte Haerlemse Courant (exemplaar: Haarlem, Stichting Museum Enschedé) van 24 mei 1661: ‘Ter Goude, by Willem vander Hoeven, is ghedruckt, Gregori Horsti Opera omnia, quae in lucem prodier. Van nieuws oversien ende van veele Fauten ghecorrigeert en verbetert, bequaem om in een Bandt, in Quarto, ghebonden te werden: ende konnen alle Boeckverkoopers deselve krijghen in Mangelingh teghen Boecken, of in Gelt, tot civilen Prijs.’ Ten onrechte stelt J.B.H. Alblas. Johannes Boekholt (1656-1693), the first Dutch publisher of John Bunyan and other English authors. Nieuwkoop 1987, p. 109 dat het bij een boek dat in een advertentie wordt aangeboden ‘voor een civiele Prys’ moet gaan om een gereduceerde prijs.

2. Zie samenvattend Leo Noordegraaf. Hollands welvaren? Levensstandaard in Holland 1450-1650. Bergen 1985, en de daar genoemde publikaties; met name p. 96 over de detailhandelsprijzen.

3. Gary Schwartz & Marten Jan Bok. Pieter Saenredam. De schilder in zijn tijd. Uit het En- gels vertaald door Loekie Schwartz. Maarssen [etc.] 1989, pp. 178- 9; John Michael Montias. ‘Cost and value in seventeenth-century Dutch art.’ In: Art History, 10 (1987), pp. 455-466; Jan van der Waals. De prentschat van Michiel Hinloopen. Een reconstructie van de eerste openbare papierkunstverzameling in Nederland. 's-Gravenhage [enz.] 1988, pp. 22-3.

4. Grootes heeft er op gewezen dat de verspreiding van literatuur evenzeer een sociaal en literair-historisch als een economisch fenomeen is; E.K. Grootes. ‘Het jeugdige publiek van de “nieuwe liedboeken” in het eerste kwart van de zeventiende eeuw.’ In: Het woord aan de lezer. Zeven literatuurhistorische verkenningen. Onder red. van W. van den Berg en J. Stouten. Groningen 1987, pp. 72-88, met name p. 72.

5. Deze prijzen zijn ontleend aan de magazijncatalogus met gedrukte prijzen van de Amsterdamse boekverkoper Hendrick Laurensz uit 1647 (ex. Amsterdam, BVBB), p. 260. Uit de catalogus van de magazijnveiling van Hendrick Laurensz uit 1649 (ex. Gent, UB, Hist 717 (3)), p. 182 is op te maken dat de prijzen betrekking hebben op de editie in-4^o ‘Haerlem 1642’ en op een editie in-12^o uit 1636 (De Jonge van Ellemeet, nr. 125) of uit 1642 (De Jonge van Ellemeet, nr. 127).

[p. 99]

uit 1636.^6. Overigens moet ik opmerken dat het zeker ook de schuld is van de bibliografen en boekhistorici dat de boekprijzen zo genegeerd zijn.^7. In geen enkele Nederlandse descriptieve bibliografie van een zeventiende-eeuws auteur of genre worden boekprijzen vermeld, terwijl het mijns inziens gaat om één van de meest essentiële onderdelen van een boekbeschrijving.^8.

6. Deze prijzen zijn eveneens ontleend aan de magazijncatalogus van Laurensz uit 1647, pp. 261 en 272. Blijkens de catalogus van de magazijnveiling uit 1649, p. 189 waren er toen (en dus vrijwel zeker ook in 1647) in voorraad: ‘Reynaert de Vos 8. en 16. Campen 1611 en Amsterdam 1628’. De editie verschenen in Kampen in 1611 is in de vakliteratuur niet eerder gesignaleerd; vgl. H. Menke. ‘Een nieuwe bibliografie van Reinaert de Vos.’ In: Dokumentaal 17 (1988), pp. 87-90, met name p. 89. Van de editie ‘t'Amstelredam, Ghedruckt by Barent Otsz. 1628’ is een exemplaar aanwezig in Amsterdam, UB, 215 G 5. Het betreft een editie in-8^o opgebouwd uit 6 vellen papier. Zeker voor een ‘steady seller’ als de Reinaert betrof het in 1647 dus een vrij oude druk en het is zeer wel mogelijk dat deze niet duurder was dan eenderde stuiver per vel. De kostbare Emblemata van Johan de Brune moet slecht verkocht zijn, want de uitgave uit 1636 die Laurensz in vooraad had, was een aangevulde en gewijzigde titeluitgave van de druk uit 1624.

7. Incidenteel en zonder verantwoording worden boekprijzen wel vermeld door P.J. Buijnsters in zijn Bibliografie der geschriften van en over Betje Wolff en Aagje Deken. Utrecht 1979.

8. In P. Leendertz Jr. Bibliographie der werken van P.C. Hooft. 's-Gravenhage 1931 wordt zelfs bij een bekend werk als de Neederlantsche Historien geen prijs vermeld en ook in de recente bibliografie van Johan de Brune de oude 1588-1658: descriptieve auteursbibliografie. Samengesteld door P.J. Verkruijsse [e.a.]. Amsterdam 1988 staan geen prijzen.

De bruikbaarheid van bronnen met boekprijzen

Voor prijsonderzoek hebben we diverse soorten bronnen tot onze beschikking. Ik noem als voorbeelden aankooplijsten van particulieren, rekeningen van boekverkopers, prijsvermeldingen in boeken, notariële boedelbeschrijvingen met de getaxeerde waarde van de goederen, veilingverslagen en gedrukte veilingcatalogi met in handschrift de behaalde prijzen. Om met deze laatste soort te beginnen: uit zo'n bron blijkt bijvoorbeeld dat op de veiling van het boekenbezit van de Leidse stadsbeschrijver en oud-burgemeester Jan Jansz Orlers op 3 januari 1647 een exemplaar van de Neederlandsche Histoorien uit 1642 10 gulden en 15 stuivers opbracht. Het betrof een exemplaar op groot papier, met andere woorden een exemplaar van de luxe-uitgave.^9. Twintig jaar later bracht een exemplaar uit het bezit van de schilder Pieter Jansz Saenredam meer op, namelijk 12 gulden en 1 stuiver, maar dat was een exemplaar met het Vervolgh verschenen in 1654. Een kavel met Hoofts Historien uit 1642, het Vervolgh uit 1654 en Hoofts Henrik de Grote, verschenen bij Blaeu in 1626, werd op de veiling van de bibliotheek van de predikant Willem Anslaer in 1696 afgeslagen op 6 gulden en 5 stuivers.^10. In hoeverre zijn deze prijzen nu bruikbaar bij het onderzoek? De laatste veiling is een halve eeuw later gehouden dan de eerste en de druk uit 1642 was toen al meer dan een halve eeuw oud. In hoeverre werd de prijs beïnvloed door de specifieke eigenschappen van de exemplaren, met name door de waarde van de banden? Veilingprijzen kunnen sterk wisselen, want ze worden mede bepaald door factoren als het aantal aanwezige kapitaalkrachtige kopers, de economische situatie op een bepaald moment en de toevallige omstandigheid van een overvloedig aanbod van tweedehands boeken op een groot aantal veilingen. Aangezien al deze invloedrijke factoren onbekend blijven, zijn geannoteerde exemplaren van veilingcatalogi slechts van beperkte waarde bij de studie van zeventiende-eeuwse boekprijzen.

In vele archivalische bronnen, zoals boedelbeschrijvingen, worden boeken meestal zo summier vermeld dat het niet mogelijk is om vast te stellen welke editie aanwezig was. Archieven van boekverkopers en drukkers zijn wat dat betreft beter bruikbaar, aangezien met veel meer zekerheid de bedoelde druk aangewezen kan worden. Helaas zijn er maar zeer weinig van dit soort bronnen uit de zeventiende eeuw overgeleverd. Uitzonderlijk is natuurlijk het omvangrijke archief van de firma Plantijn-Moretus te Antwerpen, waar de Grootboeken en de Journalen vele mogelijkheden bieden die tot nu toe niet zijn benut.

Uiteraard zal de meeste belangstelling uitgaan naar de prijzen van nieuwe boeken. Wat moesten, om naar mijn voorbeeld terug te keren, de eerste kopers eind 1642 voor Hoofts Histoorien betalen? Een mogelijk antwoord is te vinden in de afrekeningen met boekverkopers die te vinden zijn in de archieven van ste-

9. Een exemplaar van de veilingcatalogus van Orlers met de prijzen in handschrift toegevoegd is aanwezig in Leiden, Gemeente-archief, Bibliotheek 75501 p.; zie voor de Historien fol. A1r, nr. 22.

10. Zie de veilingcatalogus van Saenredam uit 1667 in Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Bc Kapsel 7 (15) met de richt- en veilingprijzen toegevoegd in handschrift, p. 3, nr. 27. Het is mogelijk dat de behaalde veilingprijs 12 gulden en 10 stuivers was; blijkens het bedrag in de binnenmarge werd de waarde geschat op 13 gulden en 10 stuivers. Zie over deze bron, Bert van Selm. ‘De bibliotheek van Pieter Saenredam.’ In: Kunstschrift 32 (1988), nr. 1 (januari/februari), pp. 14-19. Een exemplaar van de veilingcatalogus van Willem Anslaer uit 1696 met de prijzen in handschrift toegevoegd is in Amsterdam, BVBB, Nv 38; het kavel in dl. 2, p. 22, nrs. 238-240.

[p. 100]

den, gewesten en de Staten-Generaal.^11. Op 17 december 1642 kreeg de thesaurier van 's-Gravenhage opdracht om de Haagse boekverkoper Abraham Elzevier 10 gulden en 10 stuivers te betalen voor de leverantie van ‘de historye van Nederlandt by P.C. Hooft vuytgegeven’.^12. En op 11 februari 1643 ontving dezelfde boekverkoper 168 gulden van de Staten van Holland voor maar liefst 16 exemplaren van de ‘Nederlandsche Historie van den heer Pr. Hooft’, wat neerkomt op dezelfde prijs van 10 gulden en 10 stuivers per exemplaar.^13. Deze Abraham Elzevier was een neef van de boekverkoper Louis (III) Elzevier die op het titelblad van Hoofts werk als uitgever wordt vermeld.^14. De boeken werden dus gekocht bij een lid van dezelfde familie, of zo men wil, bij een filiaal van de grote en kapitaalkrachtige firma Elzevier. Was het boek nu in de plaats van uitgave, Amsterdam, goedkoper dan in Den Haag? Uit het feit dat voor één exemplaar naar verhouding net zoveel betaald moest worden als voor 16 exemplaren, maak ik op dat het vervoer niet in rekening werd gebracht. Ook de afname van een vrij groot aantal exemplaren maakte geen verschil. Rest natuurlijk nog de vraag naar de staat van de exemplaren: waren de exemplaren ingenaaid of zelfs ingebonden? Dit laatste zal wel niet het geval zijn geweest. Waarschijnlijk hebben de kopers zelf voor het binden gezorgd en hebben we hier te maken met particuliere eindprijzen waarin de kosten van het innaaien als gebruikelijke dienstverlening waren opgenomen.^15.

In rekeningen van boekverkopers voor particuliere klanten of overheidsinstanties, dan wel bij registraties van aankopen door eigenaren wordt zelden of nooit de staat van het boek vermeld. Dat maakt het hachelijk om de prijzen zonder meer te vergelijken. Daar komt nog bij dat in dit soort bronnen slechts een heel klein en beslist niet representatief gedeelte van de boekproduktie te vinden is. Met vlijt en geluk is wel wat te achterhalen, maar voor een materiaalrijke studie over boekprijzen zullen we ons toch op andere bronnen moeten baseren.

Magazijncatalogi met gedrukte prijzen zijn voor ons doel zeker bruikbaar. Helaas zijn er uit de zeventiende eeuw maar twee bekend, namelijk die van de Amsterdamse boekverkoper Hendrick Laurensz uit 1638 en 1647.^16. Bij het werk van Hooft wordt in de catalogus uit 1647 de boekhandels- en niet de particuliere eindprijs vermeld. De ‘Historie van Hooft, in fol.’ was verkrijgbaar voor 7 gulden en 10 stuivers netto.^17. Dit was met andere woorden de prijs waarvoor de collega's het werk bij deze Amsterdamse boekverkoper konden kopen, de prijs inclusief de boekhandelskorting. Een boekhandelskorting van 20% was in de zeventiende eeuw niet ongebruikelijk, maar vergeleken met de verkoopprijzen van 10 gulden en 10 stuivers was die korting hier aanzienlijk groter, namelijk 28,5%.^18. Hoe kan men nu verklaren dat een boekverkoper die niet zelf de uitgever was aan collega's een zo grote korting kon geven? Had hij ze zo voordelig verworven? Of wordt met ‘netto’ een wijze van betalen bedoeld, namelijk de verkoop aan collega's uitsluitend tegen geld en niet - zoals op dat moment gebruikelijker was - het ruilen tegen andere boeken. Dit voorbeeld laat zien met welke nieuwe vragen de boekhistoricus geconfronteerd wordt bij het onderzoek van prijzen.

Alvorens mijn betoog te hervatten, wil ik een opmerking maken over de koopkracht. Om vast te stellen wat de prijs van meer dan tien gulden voor een boek in de jaren veertig nu precies inhield, kan men het beste inkomens van relatief ar-

11. Eduard van Biema. ‘Nalezing van de stadsrekeningen van Amsterdam van af het jaar 1531.’ In: Oud-Holland 23 (1905), 150-162, 238-241; jrg. 24 (1906), 45-62, 109-128, 171-192, 242-248; Eduard van Biema. ‘Nalezing der tresoriersrekeningen van 's-Gravenhage.’ In: Oud-Holland 30 (1912), 50-63, 106-120, 159-173, 223-239 en voorts de artikelen van W.F.H. Oldewelt in: Oud-Holland 51 (1934) en 52 (1935)

12. 's-Gravenhage, Gemeente-archief, Blaffaards van ordonnantiën van Burgemeesters op de Tresorier tot uitbetaling van gelden, inventarisnr. 1634, fol. 49v. Deze informatie ontleen ik aan een brief d.d. 5 juli 1989 van de gemeentearchivaris H. Bordewijk, waarvoor ik hem hartelijk dank. Zie ook Eduard van Biema. ‘Nalezing der tresoriers-rekeningen van 's-Gravenhage.’ In: Oud-Holland 30 (1912), p. 230.

13. De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw. Biographische en geschiedkundige aanteekeningen. Verzameld door M.M. Kleerkooper, aangevuld en uitgegeven door W.P. van Stockum Jr. 's-Gravenhage 1914-1916 (verder aangehaald als Kleerkooper-Van Stockum), dl. 1, p. 199.

14. Zie de beschrijving van de editie in Leendertz, a.w. (n. 8), nr. 123.

15. Het is denkbaar dat de kosten van het innaaien niet apart werden berekend, maar dat die waren inbegrepen in het verschil tussen boekhandels- en particuliere prijs; zie bijvoorbeeld C.F. Koenig. Koninklyke verdediging, en gedagten inzonderheid over het te hoog in prys stellen der boeken. Leyden 1784 (ex. Leiden, Gemeente-archief, Bibliotheek, 71362 p), p. 8. Ik dank mevr. drs. J. van Goinga-van Driel die mij op deze bron attendeerde. Zie ook de ‘Opdragt’ van Gerrit Noordbeek van zijn Naam-rol van veele Nederduytsche Boeken. Amsterdam, bij Gerrit Noordbeek, 1741 (ex. Amsterdam UB 285 G 31), fol. /5r, waarin hij de verschillen noemt tussen de gangbare prijzen onder de boekverkopers (de boeken ‘ongebonden’) en de particuliere eindprijzen (de boeken ‘ingenaaid’).

16. Over deze catalogi, B. van Selm. Een menighte treffelijcke Boecken. Utrecht 1987, pp. 337 vlgg.

17. Cf. de magazijncatalogus van Laurensz 1647 (n. 5), p. 263.

18. I.H. van Eeghen. De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Amsterdam 1960-1978. 5 dln., met name dl. 5¹, p. 150 met een voorbeeld uit 1708. In de zeventiende eeuw gaf de Officina Plantiniana 20% korting op (kostbare) liturgische werken en 25% op gewone uitgaven; vgl. Leon Voet. The Golden Compasses. Amsterdam [etc. 1969-1974], dl. 2, p. 442. Uit de Naam-rol van Gerrit Noordbeek (hierboven n. 15) blijkt dat bij boeken met een particuliere prijs van anderhalve gulden of meer de gangbare prijs onder de boekverkopers ongeveer 20% lager lag, maar dat er meer winst werd gemaakt naarmate het boek goedkoper was, tot 33% bij een boekje met een particuliere prijs van 8 stuivers.

[p. 101]

me academici als vergelijkingsmateriaal gebruiken. Een Delftse predikant die in 1658 wilde aantonen dat hij van een traktement van 500 gulden per jaar onmogelijk kon leven, reserveerde 25 gulden per jaar voor boeken, papier, pennen, inkt en couranten.^19. Als hij Hoofts werk gekocht zou hebben, zou hij dat jaar nog slechts een enkel goedkoop boekje hebben kunnen aanschaffen. Het is goed om vast te stellen dat we hier te maken hebben met een luxe produkt slechts bereikbaar voor een koopkrachtige elite.

Het meest bruikbaar voor serieel onderzoek zijn zeventiende-eeuwse fondscatalogi met gedrukte of geschreven prijzen. Het gaat hierbij om onogelijke boekjes, van soms maar één katern, die vooral bestemd waren voor de collegaboekverkopers. Zoals andere reclame-drukwerkjes werden ze meestal na gebruik weggegooid. Alleen in sommige buitenlandse bibliotheken zijn er enkele bij toeval bewaard gebleven.^20. Het is van belang deze bronnen zo zorgvuldig mogelijk op te sporen en te publiceren, want voor het onderzoek van de toenmalige boekhandel zijn ze van onschatbare waarde. Ze hebben in elk geval als groot voordeel dat alle prijzen in één catalogus onderling vergelijkbaar zijn. Het zijn immers prijzen die op één bepaald moment werden vastgesteld en/of in rekening gebracht en het zijn prijzen voor boeken die in dezelfde staat verkeerden, namelijk in losse vellen, een vorm die in de handel tussen boekverkopers onderling gebruikelijk was.^21. Bovendien is het meestal vrij goed mogelijk om vast te stellen welke editie achter de summiere vermelding schuil gaat. Vaak zal het daarbij immers gaan om de druk die door de betreffende boekverkoper-uitgever zelf op de markt is gebracht.

19. Bewys, dat het een predicant met zyn huysvrouw alleen niet mogelijck en is op vijfhondert guld. eerlijck te leven. Tot Delft by Pieter de Menagie, 1658 (ex. Leiden, Bibliotheca Thysiana, pamflet 6814).

20. Zie de registratie in Van Selm, a.w. (n. 16), pp. 335-6 met noten en p. 368 n. 97.

21. Vgl. Koenig, a.w. (n. 15), p. 8; Van Selm, a.w., p. 292 n. 94.

De fondscatalogus van Johannes van Ravesteyn uit 1656

Voor mijn prijsonderzoek heb ik allereerst gebruik gemaakt van de fondscatalogus van Johannes van Ravesteyn uit 1656. Deze Van Ravesteyn, geboren in 1618, moet beschouwd worden als één van de belangrijkste boekverkopers uit het derde kwartaal van de zeventiende eeuw. Na zijn huwelijk in 1649 betrok hij een winkel op het Water, het huidige Damrak, met als adres ‘In het Schrijfboeck’. Op 3 januari 1681 werd hij in de Nieuwe Kerk te Amsterdam begraven, maar reeds enkele jaren voor zijn dood had hij de boekhandel verlaten. Op 15 februari 1678 en volgende dagen werd zijn fonds geveild.^22.

Helaas is er nog geen onderzoek gedaan naar zijn leven en werk. Wie snel een indruk wil krijgen van de aard en omvang van zijn fonds, kan het beste zijn catalogi ter hand nemen. We kennen van hem fondscatalogi uit de jaren 1656, 1658, 1663 en 1670.^23. Uit 1674 is een grote magazijncatalogus overgeleverd, terwijl ook de catalogus van de fondsveiling uit 1678 bij toeval bewaard is gebleven.^24. Dit zijn prachtige bronnen om de ontwikkeling van deze firma te bestuderen. De groei van de handelsvoorraad was in de jaren 1656-1658 overigens onstuimig. Terwijl de fondscatalogus uit 1656 nog maar 119 titels bevat, treffen we er in de catalogus van 1658 al 230 aan, bijna een verdubbeling in twee jaar. De fondscatalogus uit 1663 bevat 349 titels, bijna 52% meer dan in 1658 en in 1670 is het aantal werken tot bijna 800 gestegen, een toename van meer dan 100%. De catalogus van de fondsveiling uit 1678 bevat 1077 titels, met andere woorden een

22. J.W. Enschedé. ‘Johannes van Ravesteyn.’ In: NNBW, dl. 2 (1912), kols. 1169-71 die Meinsma. Spinoza en zijn kring, p. 324 corrigeerde, namelijk waar deze meedeelde dat Johannes van Ravesteyn reeds op 26 maart 1675 in de Zuiderkerk begraven zou zijn. Dit gegeven is onder verwijzing naar Meinsma ook te vinden in Kleerkooper-Van Stockum, a.w. (n. 13), dl. 1, p. 579. Uit diverse bronnen blijkt echter dat de grote boekverkoper ook na 1675 nog in leven was. Noch op de titelpagina's van boeken of catalogi, noch in kranteadvertenties is de aanduiding ‘wijlen’ of ‘in leven boekverkooper’ te vinden; zie de vermeldingen in Kleerkooper-Van Stockum, dl. 1, pp. 579-81. Zoals hij in een advertentie in de Amsterdamse Courant van 4 november 1677 aankondigde, verliet hij de boekhandel begin 1678. Dat zijn fondsvoorraden op 15 februari 1678 en volgende dagen zijn geveild blijkt uit de akte in Kleerkooper-Van Stockum, dl. 2, pp. 1017-1018 en uit de handschriftelijke aantekening op het Latijnstalige titelblad van het enig bekende exemplaar van de veilingcatalogus met in het impressum het jaartal 1676 [!], aanwezig in Wolfenbüttel, HAB, Be Sammelband 1 (8). Zie over deze veiling ook Van Eeghen, a.w. (n. 18), dl. 5¹, p. 261.

23. Exemplaren van de fondscatalogus uit 1656 zijn aanwezig in Hannover, Niedersächsische Landesbibliothek, Ba. A 923 (8) en Londen, British Library, S.C. 117. (9.); een exemplaar van de fondscatalogus uit 1658 is aanwezig in Hannover, Niedersächsische Landesbibliothek, Ba. A 923 (7), die uit 1663 is in Londen, British Library, S.C. 117. (13-14), die uit 1670 is eveneens in Londen, British Library, S.C. 1. (8-9); in het gedeelte met de Nederlandstalige boeken ontbreken helaas de folia A5 tot en met A8.

24. Exemplaren van de magazijncatalogus uit 1674 en van de catalogus van de fondsveiling zijn aanwezig in Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, resp. onder signatuur Be Sammelband 1 (2) en Be Sammelband 1 (8)

[p. 102]

aanzienlijke handelsvoorraad.

De oudstbekende catalogus uit 1656 bestaat uit slechts één katern in octavo, met andere woorden uit 16 bladzijden. Met een titelpagina en drie blanco bladzijden resteren er 12 voor de vermelding van de boektitels. De aard van deze catalogus blijkt duidelijk uit de tekst op de titelpagina: ‘Catalogus Librorum Joannis à Ravesteyn. Catalogus Van de Boecken Die Joannes van Ravesteyn heeft doen drucken, ofte van andere ghekocht, by hem te bekomen zijn.’ Zoals alle oude fondscatalogi bevatte zo'n lijst dus niet alleen werken die hij zelf had uitgegeven, maar ook uitgaven van andere boekverkopers waarvan hij een hoeveelheid exemplaren in voorraad had.^25.

Op verschillende manieren kon een handelaar zo'n voorraad opbouwen, onder andere door zijn eigen uitgaven te ruilen tegen fondsartikelen van anderen.^26. Blijkens de catalogus had Van Ravesteyn zeventien uitgaven van de Leidse Elzeviers in huis. Ook collega's konden deze werken dus bij hem bestellen. Wanneer na het overlijden van een boekverkoper zijn magazijn werd geveild, kon men voor relatief weinig geld en onder gunstige betalingsvoorwaarden vreemde fondsartikelen kopen.^27. Zo vinden we in de catalogus drie uitgaven van Broer Jansz die Van Ravesteyn wel gekocht zal hebben op de veiling die na het overlijden van Broer Jansz in 1653 gehouden is. Ook zijn er elf uitgaven van Hendrick Laurensz bij die door Van Ravesteyn gekocht kunnen zijn op de veiling van zijn handelsvoorraad in juli 1649.^28. Van Dirck Pietersz Pers heeft Van Ravesteyn twee uitgaven in zijn fondscatalogus staan.^29.

De catalogus uit 1656 bevat in totaal 119 vermeldingen van 114 verschillende edities. In het impressum van slechts 41 edities komt de naam van Van Ravesteyn voor. In alle andere gevallen betreft het uitgaven van andere boekverkopers die bij Van Ravesteyn in meerdere exemplaren voorradig waren.

In vier gevallen wordt een werk tweemaal vermeld. Die titels waren namelijk verkrijgbaar op gewoon en op ‘Schrijf-papier’, dat wil zeggen in een luxeuitgave op groter en dus duurder papier. Bij die vier titels is ook direct te zien hoezeer de papierprijs de produktieprijs bepaalde en daarmee de eindprijs van het boek. Guilielmus Becanus Institutie ofte grondighe verklaringhe, een uitgave van Van Ravesteyn uit 1651 waarin ook Joannes Wollebius' Kort begrip van de christelicke gods-geleertheyt was opgenomen, kostte 4 gulden en 12 stuivers op gewoon, en 7 gulden op ‘groot Schrijf-papier’. De luxe uitgave was dus maar liefst 52% duurder! De Leyd-star uyt de Heydensche duysternisse tot het heldere licht des heyligen Evangeliums van de hoogleraar Johannes le Maire kostte 11 stuivers op gewoon en 15 stuivers op ‘fijn papier’, een prijsverschil van 36%.^30. De verschillen in percentage zijn te verklaren uit het verschil in omvang van de boeken: hoe meer papier en in dit geval kostbaar papier er voor een boek nodig was, hoe groter het prijsverschil.

Om de factoren op te sporen die van invloed waren op de boekprijzen in de zeventiende eeuw, moeten we de prijzen omrekenen naar vergelijkbare eenheden. De constatering dat er een groot prijsverschil is tussen goedkope werkjes als een Latijnse catechismus in octavo voor twee stuivers - de laagste prijs in deze catalogus - en zeer kostbare werken als het Lexicon Arabico-Latinum van Jacobus Golius uit 1653 in folio van 25 gulden, de hoogste prijs, helpt ons niet verder.^31. Het ligt voor de hand om de prijs vast te stellen per ongevouwen vel.^32. Ook in de zeven-

25. Vgl. Van Selm, a.w. (n. 16), pp. 341-4 voor een karakteristiek van zeventiendeeeuwse fondscatalogi.

26. Over handelsgebruiken Van Eeghen, a.w. (n. 18), dl. 5¹, pp. 54 vlgg.

27. Van Eeghen, a.w., dl. 51, pp. 260 vlgg.

28. Over de magazijnveiling van Hendrick Laurensz, Van Selm, a.w., (n. 16), pp. 337 en 354, nr. 6.

29. Namelijk Desiderius Erasmus. 'tHandboeckjen van den christelijcken ridder. Vertaald door D.P. Pers. Amstelredam voor D.P. Pers, 1636. 12^o, en Cesare Ripa. Iconologia, of uytbeeldingen des verstands. Vertaald door D.P. Pers. Amstelredam, D.P. Pers, 1644. 4^o.

30. De andere twee titels staan op fol. A5r: Het schat-boeck der verklaringen over de catechismus der christelicke religie van Zacharias Ursinus, uitgegeven door Hendrick Laurensz in 1642 (hierbij staan geen prijzen) en op fol. A7v: De christlijke ghodt-gheleertheidt van M.F. Wendelinus, uitgegeven door Johannes van Ravesteyn in 1655 (exemplaar: Amsterdam, UB, O 69-34), waarvan de uitgave op gewoon papier 5 gulden kostte, die op ‘fijn papier’ 7 gulden.

31. Fol. A2r: ‘Catechesis Latinae. 8.’ voor 2 stuivers, een uitgave die moeilijk te identificeren is. Er is een ‘issue’ van het Lexicon Arabico-Latinum met op de titelpagina de vermelding dat het werk te koop is bij Van Ravesteyn in Amsterdam; vgl. Alphonse Willems. Les Elzevier [enz.]. Bruxelles 1880; 2nd reprint Nieuwkoop 1974, nr. 723.

32. Zie voor produktiekosten en particuliere eindprijzen per vel de gegevens van Philip Gaskell. A new introduction to bibliography. Reprinted with corrections. Oxford 1974, pp. 177-9. In 1642 werden door het Antwerpse stadsbestuur de prijzen van schoolboeken vastgesteld gerelateerd aan het aantal ‘bladers’ (vellen); V.A. Dela Montagne. ‘Schoolboeken te Antwerpen in de 17e eeuw.’ In: Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen 5 (1907), pp. 1-35, met name pp. 9-11. Zie voor de Republiek de prijsberekening voor Leers' boeken van ‘gemiddeld één stuiver per vel’ (een dure boekverkoper?) door Otto S. Lankhorst. Reinier Leers (1654-1714), uitgever & boekverkoper te Rotterdam. Een Europees ‘libraire’ en zijn fonds. Amsterdam [enz.] 1983, pp. 90-92, en de prijs van een werk uitgegeven door Johannes Boekholt in 1692 van een halve stuiver per vel (een goedkope uitgever?) door Alblas, a.w. (n. 1), p. 109.

[p. 103]

tiende en achttiende eeuw werd het bedrukte vel papier in de handel als een eenheid met een bepaalde waarde beschouwd. Het was zeker niet ongebruikelijk om eigen uitgaven tegen die van een andere boekverkoper te ruilen en wel ‘bladt tegen bladt’, de gangbare term voor het ongevouwen vel papier. Vooral in de handel met buitenlandse boekverkopers had deze ‘change’ - de vakterm voor de ruilhandel in boeken - gezien de vele muntsoorten van wisselende waarde grote voordelen.^33. Zo stelden de gebroeders Verdussen in een brief van 13 oktober 1670 Daniel Elzevier voor om twee nieuwe Elzevier-uitgaven tegen een eigen nieuwe uitgave ‘te mangelen bladt tegen bladt’.^34. Zij waren van mening dat de waarde per ‘bladt’ van deze boeken ongeveer gelijk was.

Gezien dit handelsgebruik is het begrijpelijk dat in enkele fondscatalogi niet slechts de particuliere eindprijs, maar ook de prijs per bedrukt vel van elke uitgave werd vermeld.^35. Met zo'n fondslijst in de hand was het uiteraard gemakkelijker om bedrukte vellen van gelijke waarde tegen elkaar te ruilen. Blijkens die catalogi hebben heel wat boeken van uiteenlopende omvang en bibliografisch formaat toch dezelfde prijs per ‘bladt’. Dat is minder vreemd dan het lijkt, want in de zeventiende eeuw was de prijs van een boek niet afhankelijk van zeldzaamheid of plaats van herkomst, maar vooral van kostprijsberekening bij de produktie. De directe produktiekosten van niet-geïllustreerde werken werden voor de helft - soms zelfs voor meer dan de helft - bepaald door de kosten van het papier. Aangezien vele boeken verschenen in ongeveer dezelfde oplage, variërend van 750 tot 1250 exemplaren, en ook het gebruikte papier vergelijkbaar was, liepen de produktiekosten per vel papier soms niet erg uiteen. Boekverkopers berekenden de particuliere eindprijzen door de produktiekosten met ongeveer een factor twee te vermenigvuldigen. Bij het vaststellen van die eindprijzen zullen concurrentie-overwegingen en gangbare marktprijzen een belangrijke rol hebben gespeeld.^36.

Om meer aan de weet te komen over de factoren die in de zeventiende eeuw de prijs van het boek bepaalden en om de prijsontwikkeling in kaart te brengen zullen we uit moeten gaan van de prijzen per bedrukt vel. Alvorens die te berekenen moet ik echter vast stellen met welke soort prijzen we in de genoemde fondscatalogi te maken hebben. Gaat het hier om boekhandelsprijzen, prijzen waar de korting voor de boekverkopers al vanaf was afgetrokken, of noteerde men in deze fondscatalogi, die toch allereerst tot doel hadden om de collega's te informeren, de particuliere eindprijzen?^37. De aard van de prijs wordt in de door mij gebruikte bronnen weliswaar niet expliciet vermeld - dat zou voor de beoogde gebruikers een overbodige mededeling zijn geweest -, maar het is wel duidelijk dat het om particuliere prijzen gaat. Bij een aantal titels staat namelijk de aanduiding ‘netto’ en hiermee wordt de lezer geattendeerd op het feit dat bij die titels de boekhandelsprijs wordt genoemd. Ook in de catalogus van Van Ravesteyn uit 1656 is bij vier titels zo'n netto-prijs opgegeven. Als voorbeeld noem ik een werk van Johannes Dallaeus uit 1655 dat blijkens het impressum op kosten van Van Ravesteyn was uitgegeven en dat voor drie gulden netto in de catalogus genoteerd staat.^38. Blijkens de aantekening van een boekverkoper in zijn handexemplaar van de magazijncatalogus van de firma Blaeu uit 1659 was de particuliere prijs van dit boek 5 gulden.^39. Aangezien ik natuurlijk niet boekhandels- en particuliere prijzen wilde vermengen, heb ik de vier titels met

33. Briefwisseling van de gebroeders Verdussen 1669-1672. Uitgegeven door Maurits Sabbe. Antwerpen [enz.] 1923-1936. 2 dln., dl. 1, p. 7, een brief aan de Parijse boekverkoper Pierre Piget uit 1669; vgl. Van Selm, a.w. (n. 16), p. 347.

34. Briefwisseling, ed. Sabbe (n. 33), dl. 1, pp. 118-19.

35. Bijvoorbeeld in de fondscatalogus van Daniel Elzevier uit 1675 (Willems. a.w. (n. 31), nr. 16; ex. Parijs, Bibliothèque Nationale, Q Réserve 964) en de fondscatalogus van Hendrick en Dirck Boom uit 1676 (zie n. 1).

36. Vgl. Gaskell. a.w. (n. 32), p. 179. Zie ook de analyse en de tabel van kost- en ver- koopprijzen bij Christoffel Plantijn in Voet. a.w. (n. 18), dl. 2, pp. 388-9.

37. Vanaf de zestiende eeuw was het in de boekhandel gebruikelijk om met particuliere eindprijzen te werken en uitdrukkelijk te vermelden als daar vanaf werd geweken. Toen in 1741 de Amsterdamse boekverkoper Gerrit Noordbeek zijn Naam-rol van veele Nederduytsche Boeken wilde publiceren ontstond er heel wat beroering en collega's wendden alle middelen aan om deze uitgave te beletten. Zij achtten zijn werk ‘schadelyk voor de negotie’, omdat hij in zijn lijst de handels- en niet de particuliere prijzen opgaf. Vgl. Van Eeghen, a.w. (n. 18), dl. 5¹, p. 56.

38. Joannes Dallaeus. Apologia pro duabus ecclesiarum in Gallia protestantium synodis nationalibus [...] Amstelaedami, sumptibus J. Ravesteynii, 1655. 8^o (ex. Amsterdam, UB, 2325 F 16). De andere drie titels met netto-prijzen zijn Samuelis libri duo Ebraice & Latine. Lugduni Batavorum, prost. apud J. Maire [1621]. 12^o (ex. Leiden, UB, 871 G 18) voor 2 gulden en 5 stuivers; Zacharias Ursinus. Het schat-boeck der verklaringhen over de catechismus der christelicke religie. Amstelredam, Hendrick Laurensz, 1641. 4^o (ex. Amsterdam, UB, 1079 B 1) voor 3 gulden en 5 stuivers; en de Catalogus Universalis ‘compleet tot 't Jaer 1653’, dat wil zeggen de 17 afleveringen die waren verschenen van 1640 tot en met 1653 voor 1 gulden en 16 stuivers; vgl. The Catalogus Universalis. A facsimile edition of the Dutch booktrade catalogues compiled and published by Broer Jansz Amsterdam 1640-1652. With an introduction and indexes by H.W. de Kooker. Utrecht 1986 [ = Catalogi redivivi 5].

39. Volgens het exemplaar, deels doorschoten, met de prijzen in handschrift toegevoegd, in 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, Verzameling Catalogi 16065.

[p. 104]

netto-prijzen in mijn berekeningen buiten beschouwing gelaten.

Om nu de prijzen per vel te kunnen berekenen, is het noodzakelijk de titels in de fondscatalogus te identificeren. Van elke uitgave die toen door Van Ravesteyn werd gedistribueerd, moet worden vastgesteld uit hoeveel bedrukte vellen de editie bestaat. Van de 119 titels in de fondscatalogus uit 1656 heeft mijn medewerker H.W. de Kooker er 80 met voldoende zekerheid geïdentificeerd en beschreven om een betrouwbare prijs per bedrukt vel te kunnen berekenen. De gemiddelde prijs van deze 80 titels is 0,961 stuiver, met andere woorden iets minder dan een stuiver per bedrukt vel. Met dit gemiddelde kunnen we nu naar diverse afwijkingen kijken om de factoren te beschrijven die de hoogte van de prijs beïnvloedden.

Een meer dan gemiddelde prijs per vel is te vinden bij wetenschappelijke standaardwerken met zetwerk in het Arabisch, Hebreeuws of Grieks. Ik noem als voorbeelden het Lexicon Arabico-Latinum van Jacobus Golius uit 1653 met een prijs van 1,319 st. per vel, de Theologia Judaica van Antonius Hulsius uit 1653 en de twee bijbelboeken van Samuël in het Hebreeuws en Latijn uit 1621.^40. Andere boeken met een velprijs boven het gemiddelde zijn werken in kleinere en kleinste formaten, waarvan sommige met enkele kopergravures. Een voorbeeld van een categorie boekjes die in absolute zin niet duur waren - namelijk tussen de 10 en 18 stuivers -, maar relatief wel zijn de befaamde Republieken uitgegeven door de Elzeviers. Het gaat hier om boekjes in het kleine viginti-quarto formaat (24^o) met een prijs van circa anderhalve stuiver per vel, indien er kopergravures in voorkomen zelfs nog meer.^41. Illustraties maken een boek uiteraard duurder, maar veel geïllustreerde werken zijn er in het fonds van Van Ravesteyn niet te vinden. Wel had hij een titel in voorraad die uit het fonds van Dirck Pieters Pers afkomstig was, namelijk de bekende Nederlandse vertaling van Cesare Ripa's Iconologia of uytbeeldingen des verstands. Dit boek kostte in 1656 vijf gulden, dat is 1,2 stuiver per vel.^42.

Duidelijk onder de gemiddelde prijs zitten de wat oudere werken uit de eerste decennia van de zeventiende eeuw. Zo is er een uitgave van Plutarchus, De libris educandis verschenen in Arnhem 1606 met een prijs van 0,35 stuiver per vel. Ook het derde Boeck van de Amadis-roman, verschenen in 1613, is met een halve stuiver per vel spotgoedkoop. De twee delen van het omvangrijke Frans-Nederlandse en Nederlandse-Franse woordenboek van d'Arsy kostten samen 4 gulden en 10 stuivers, maar de prijs van 0,6 stuiver per vel was bepaald aan de lage kant.^43. In het algemeen kan men stellen dat de wat oudere werken vaak een wat lagere velprijs hebben, vooral als het om Nederlandstalige werken gaat, terwijl de werken die vlak voor 1656 waren verschenen en dus vrij nieuw waren, een velprijs hebben van even boven de stuiver. De uitgaven van Van Ravesteyn zelf zijn vaak iets duurder dan die van andere boekverkopers.

Deze constateringen leiden bijna vanzelfsprekend naar de volgende vragen. Is de lage velprijs van de oudere boeken het gevolg van een prijsvermindering? Anders gezegd: heeft Johannes van Ravesteyn de oorspronkelijk hogere prijs van deze werken verlaagd, omdat hij op veilingen deze werken voor een aantrekkelijk bedrag heeft kunnen verwerven? Of zijn de boekprijzen in de zeventiende eeuw voortdurend gestegen en heeft Van Ravesteyn eenvoudig de oude lage prijzen gehandhaafd?

40. Zie voor Golius n. 31; Antonius Hulsius. Theologiae judaicae pars prima. Bredae, typ. A. Subbingii, 1653. 4^o (ex. Amsterdam, UB, Ros. 1870 E 5) met een prijs van 1,392 stuivers per vel; ondanks het feit dat voor de twee bijbelboeken van Samuel een nettoprijs van 2 gulden en 5 stuivers wordt vermeld komt de prijs per vel (30,5 vellen) uit op 1,475 stuivers; vgl. hierboven n. 38. Gezien de prijs van slechts 1 gulden en 2 stuivers voor dit werk in de magazijncatalogus van Hendrick Laurensz uit 1647, p. 218 moeten we rekening houden met de mogelijkheid dat de catalogus van Van Ravesteyn een foute prijsopgaaf bevat.

41. - Donatus Jannotius. Dialogi de repub. Venetorum. Lugd. Batav., ex officina Elzeviriana, 1631. 24^o (Willems, a.w. (n. 31), nr. 353 bestaande uit 10 of 11 vellen met 2 kopergravures buiten de collatie voor 18 stuivers, dat is 1,8 of 1,636 stuivers per vel).

-

Helvetiorum respublica. Lugd. Bat., Ex officina Elzeviriana, 1627. 24^o (Willems, a.w., nr. 278 en 278 noot, bestaande uit 11 of 11,5 vellen voor 12 stuivers, dat is 1,09 of 1,043 stuivers per vel).

-

Sabaudiae respublica et historia. Lugd. Batav., ex officina Elzeviriana, 1634. 24^o (Willems, a.w., nr. 411, bestaande uit 7 vellen voor 10 stuivers, dat is 1,428 stuivers per vel).

-

Suecia sive de Suecorum regis dominiis et opibus. Lugd. Batav., ex officina Elzeviriana, 1633. 24^o (Willems, a.w., nr. 394, bestaande uit 6,5 vellen voor 10 stuivers, dat is 1,538 stuivers per vel).

42. Dit bekende werk, gedrukt door Jacob Lescailje voor de boekverkoper Dirck Pietersz Pers, bestaat uit 82,75 vellen.

43. In de catalogus staat het ‘Dictionarium Frans en Duyts. 4.’ geprijsd voor 4 gulden en 10 stuivers. Ik heb aangenomen dat hiermee niet alleen het Frans-Nederlandse deel van het grote woordenboek van J.L. d'Arsy is bedoeld, maar ook het Nederlands-Franse deel, beide verschenen in Rotterdam, bij Pieter van Waesberge, 1651. 4^o (ex. Leiden, UB, 721 C 10: 1,2)

[p. 105]

Gelukkig zijn er bronnen beschikbaar om een voorlopig antwoord op deze vragen te formuleren. Nu ik een indruk heb gegeven van de prijzen bij Van Ravesteyn in het midden van de eeuw, wil ik eerst 25 jaar terug gaan om daarna de prijzen van een kwart eeuw later te onderzoeken. Op basis van drie meetpunten, namelijk 1628, 1656 en 1675, is het verantwoord om voor de zeventiende eeuw een hypothese te formuleren met betrekking tot de ontwikkeling van de boekprijzen in de Republiek.

De boekprijzen in 1628 en 1675

Voor het onderzoek in het jaar 1628 zal ik twee fondscatalogi gebruiken, namelijk een Leidse van de Elzeviers en een Amsterdamse van Hendrick Laurensz. In deze laatste staan 506 titels, waarvan er 139 vrij eenvoudig geïdentificeerd konden worden. Als het op gemakkelijke vindbaarheid aankomt, zijn dure boeken sneller te identificeren dan goedkope, aangezien dure nu eenmaal veel beter bewaard zijn gebleven. Die 139 geïdentificeerde titels zullen daarom eerder leiden tot een te hoog dan tot een te laag gemiddelde. Dat gemiddelde is 0,6 stuiver. Bekijken we de afwijkingen hiervan dan blijken ook bij Laurensz boeken met kopergravures aanzienlijk duurder te zijn, oudere werken aanzienlijk goedkoper. Ook boeken die bestemd waren voor een breed publiek en altijd wel aftrek vonden, zoals schoolboekjes, liedboekjes, catechismussen, bijbels en psalmboeken, hebben meestal een lage prijs per vel.^44. Zoals geconstateerd komen er in het fonds van van Ravesteyn maar weinig uitbundig geïllustreerde werken voor. Om een goede vergelijking mogelijk te maken is het juister de echte (en dure) plaatwerken van Laurensz buiten beschouwing te laten en alleen te rekenen met de 104 niet of schaars geïllustreerde werken. De gemiddelde velprijs van deze 104 edities is 0,492 stuiver, met andere woorden bijna een halve stuiver per vel.

Een andere bron uit 1628 is de oudstbekende fondscatalogus van de Leidse Elzeviers. In tegenstelling tot reeds genoemde catalogi bevat dit document geen gedrukte prijzen. Het enig bekende exemplaar dat bewaard wordt in het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen bevat echter wel handgeschreven prijzen.^45. Die moeten door een deskundige, naar ik aanneem een boekverkoper, zijn aangebracht. Helaas weten we niet op welk moment dat is gebeurd, maar aangezien zo'n catalogus vrij snel verouderde en achterhaald werd door de verschijning van nieuwe aangevulde drukken zullen deze prijzen zeker voor de jaren rond 1630 hebben gegolden. Deze fondscatalogus bevat heel wat dure boeken. Ik denk daarbij aan de hierboven genoemde Republieken die gemiddeld meer dan een stuiver per vel kostten en aan de werken in Oosterse talen met een prijs van 1,3 stuiver per vel. Desondanks is de gemiddelde velprijs van 125 boeken in deze catalogus ‘maar’ 0,73 stuiver. In vergelijking met het midden van de eeuw waren de boeken aan het eind van het eerste kwart inderdaad aanzienlijk goedkoper. Stellen we het gemiddelde van de catalogi van Laurensz en Elzevier op 0,6 stuiver, dan zijn de prijzen gemeten aan de catalogus van Van Ravesteyn met meer dan 50% - om precies te zijn 57% - gestegen.

Hoe is de situatie rond 1675? In zijn fondscatalogus van 1675 heeft Daniel Elzevier bij de titels niet alleen het boekformaat en het corps - dat is de lettergrootte

44. Zie voor de fondscatalogus van Hendrick Laurensz uit 1628 Van Selm, a.w. (n. 16), p. 352, nr. 1. en enkele voorbeelden van prijzen op pp. 344-9.

45. Vgl. Willems, a.w. (n. 31), nr. 1; exemplaar: Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, R 34.17.

[p. 106]

- vermeld, maar ook de omvang in bedrukte vellen, de prijs per vel (of zoals hij dat noemde per ‘blad’) en tenslotte de particuliere prijs van het boek.^46. In dit geval leek het mij niet nodig om de vermelde titels zelf in handen te nemen om de omvang in vellen vast te stellen. Op basis van de velprijzen van 118 titels die door Elzevier zelf in deze bron worden vermeld, kan men snel komen tot een gemiddelde van 1,33 stuiver.^47. Bij dit hoge gemiddelde moet men bedenken dat deze kwaliteitsuitgever een vrij duur fonds had met werken in het Latijn en Frans bestemd voor de internationale markt, een fonds ook waarbij de nodige zorg werd besteed aan papier en grafische vormgeving. Het is mogelijk niet juist om zo'n fonds op één lijn te stellen met produkten bestemd voor massale distributie in de Nederlandse gewesten. Het is daarom beter om na te gaan of ook Nederlandstalige boeken rond 1675 zo duur waren.

Ook in de fondscatalogus van Hendrick en Dirck Boom uit 1676 zijn bij vele titels de prijzen per vel vermeld.^48. De 50 Nederlandstalige werken die in het tweede gedeelte van zijn catalogus worden opgesomd, kostten gemiddeld 1,14 stuiver per vel. Overigens blijkt reeds bij vluchtige beschouwing dat de particuliere eindprijs die wordt opgegeven, vaak hoger is dan de som van het aantal geprijsde vellen. Helaas zijn deze en andere bronnen nog niet diepgaand geanalyseerd, zodat ik moet volstaan met een voorlopige indruk. De velprijzen zijn mogelijk boekhandelsprijzen en dat zou het verschil met de particuliere prijzen verklaren. Gezien de berekeningswijze die ik voor de vroegere catalogi heb gehanteerd, moet ik eigenlijk met een velprijs van 1,18 stuiver of meer rekenen; kortom een bedrag dat iets lager ligt dan het gemiddelde bij Elzevier, maar aanzienlijk hoger dan bij Van Ravesteyn in 1656.

Op basis van deze bronnen stel ik vast dat de prijs per bedrukt vel van Nederlandse boeken in de halve eeuw tussen 1628 en 1675/6 grofweg is verdubbeld, namelijk van ca. 0,6 naar ca. 1,25 stuiver per vel. Deze prijsstijging van meer dan 100% vraagt om een verklaring. Kijken we naar de lange golfbeweging in prijzen en lonen, de zogenaamde seculaire trend, dan zien we hoe in de 16de en de eerste helft van de zeventiende eeuw evenals in andere Europese landen het algemeen prijsniveau in de Republiek omhoog is gegaan. Vanaf circa 1650 tot circa 1740 schijnen de prijzen niet meer te zijn gestegen, in het algemeen zelfs iets gedaald.^49. De stijging van de boekprijs in het derde kwart van de zeventiende eeuw moet dus een specifieke oorzaak hebben. De nominale lonen hebben vanaf 1580 in ons land over het algemeen een sterke stijging ondergaan die zich tot in het tweede of derde kwart van de zeventiende eeuw heeft voortgezet.^50. Voor zover bekend zijn de lonen van zetters, correctoren en drukkers vanaf de jaren dertig van de zeventiende eeuw niet meer gestegen. Ze bleven nominaal op hetzelfde peil en de stijging van de boekprijs kan dus niet door loonsverhogingen in de drukkerij verklaard worden.

De oorzaak moet gezocht worden in de prijzen van de belangrijkste grondstof van de grafische industrie: het papier. Volgens de papierhistoricus Voorn zijn geschikte bronnen voor serieel prijsonderzoek niet bewaard. Hij kwam tot de slotsom dat er over papierprijzen maar weinig te zeggen viel ‘omdat de hierover gevonden gegevens te schaars en vooral te onduidelijk zijn’. Wel constateerde hij dat tussen 1654 en 1671 de papierprijzen in het algemeen stegen en dat daarna een duidelijke daling inzette.^51.

46. Zie voor deze fondscatalogus n. 35.

47. Bij de berekening van de gemiddelde prijs zijn boeken met meer dan één kopergravure buiten beschouwing gelaten. Het document dat als uitgangspunt voor dit onderzoek diende, de fondscatalogus van Van Ravesteyn uit 1656, vermeldt immers opvallend weinig geïllustreerde werken. Om een zo betrouwbaar mogelijk beeld te krijgen mochten de (kostbare) werken met vele kopergravures in andere catalogi het gemiddelde niet beïnvloeden.

48. Zie de gegevens vermeld in n. 1.

49. J.A. Faber. ‘De noordelijke Nederlanden van 1480 tot 1780: structuren in beweging.’ In: Algemene geschiedenis der Nederlanden, dl. 5 (Haarlem 1980), pp. 196-251, met name p. 199.

50. Faber. art. cit., p. 199; W. Brulez. ‘De prijs van cultuur in de Nieuwe Tijd.’ In: Spiegel Historiael 21 (1986), 556-63 stelt het jaarloon van ongeschoolde stedelijke arbeiders in de Noordelijke Nederlanden in 1600, 1650 en 1700 overanderd op 260 gulden.

51. H. Voorn. De papiermolens in de provincie Gelderland als mede in Overijssel en Limburg. Haarlem 1985, pp. 164-6, het citaat op p. 164. Ik wil er echter op wijzen dat het archief van Plantijn en de Moretussen in Antwerpen nog vele waardevolle gegevens kan bevatten.

[p. 107]

Zoals reeds opgemerkt waren de prijzen in de zeventiende-eeuwse boekhandel afhankelijk van de kostprijsberekening bij de produktie. De extreem hoge boekprijzen in de jaren zeventig zullen vooral veroorzaakt zijn door het invoerverbod van papier uit Frankrijk dat in 1671 werd uitgevaardigd en pas in 1674 werd ingetrokken.^52. Weliswaar was de produktie van wit papier omstreeks 1670 in Noord-Holland goed op gang gekomen en steeg het aantal papiermolens ook op de Veluwe gestaag, maar toch moest in 1674 het drukpapier nog voor circa 40% ingevoerd worden.^53. De grote behoefte aan papier bij het schaarse aanbod in die jaren moet tot extreem hoge prijzen hebben geleid. De geweldige opbloei van de papierindustrie aan de Zaan en op de Veluwe in de laatste twee decennia van de zeventiende eeuw leidde weer tot lagere prijzen.^54. Verschijnselen als de sterke prijsschommelingen van levensmiddelen hadden in het geheel geen invloed op de boekprijzen.^55.

52. Voorn. a.w., pp. 155-6; vgl. Van Eeghen. a.w. (n. 18), dl. 5¹, p. 36.

53. H. Voorn. De papiermolens in de provincie Noord-Holland. Haarlem 1960, p. 74 en Voorn. a.w. (n. 51), p. 158.

54. Totdat de enorme overproduktie in de jaren 1739-1740 tot een crisis leidde; vgl. Voorn. a.w. (n. 51), p. 149. Die lagere prijzen treft men bijvoorbeeld aan in Gerrit Noordbeek. Naam-rol van veele Nederduytsche Boeken. Amsterdam 1741 (ex. Amsterdam, UB, 285 G 31), maar aangezien Noordbeek boekverkopersprijzen vermeldt, moeten die met ca. 20% verhoogd worden om vergelijkbare particuliere prijzen te krijgen. Zie ook de verwijzingen hierboven n. 32. Graag had ik mijn bevindingen vergeleken met die van Peter Bloch. Entstehung und Entwicklung des Ladenpreises im Buchhandel. Berlin 1923, maar helaas heb ik deze studie nog niet in handen kunnen krijgen.

55. Vgl. reeds de bevindingen van Johan Hanselaer. ‘De prijs van antieke teksten gedrukt door Plantijn.’ In: De Gulden Passer 66-67 (1988-1989) [ = Ex officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589) ediderunt Marcus de Schepper & Francine de Nave. Antverpiae MCMLXXXIX], pp. 337-348, met name pp.342-3.

Het boek- en cultuurhistorisch belang van prijsonderzoek

De kennis van de gemiddelde velprijs in de zeventiende eeuw maakt het ons mogelijk om vast te stellen of een bepaald boek relatief duur dan wel goedkoop was. Volgens een rekening uit 1610 blijken de daar vermelde pamfletten per vel uitgesproken duur te zijn.^56. Die prijzen maken het begrijpelijk waarom het produceren van deze drukwerkjes een lucratieve bezigheid was. Ook een spectatoriaal tijdschrift als de Haegse Mercurius verschenen van 1697-1699 was met een prijs van 2 stuivers per vel erg kostbaar.^57. Het uitgeven van dit soort blaadjes moet zelfs winstgevend zijn geweest bij kleine aantallen verkochte exemplaren.

Uit een rekening van de Haagse boekverkoper Jan Veely blijkt dat de Haagse magistraat in 1648 per geleverde krant anderhalve stuiver moest betalen.^58. Kranten bestonden op dat moment slechts uit een half vel, zodat er naast de stuiver voor het bedrukt vel maar liefst twee stuivers werd berekend voor de zo gewaardeerde nieuwsvoorziening. Nog sprekender is het voorbeeld van de Mercure Anglois, een Franstalige krant met Engels nieuws, op de markt gebracht door Samuel Brown, boekverkoper te 's-Gravenhage. De Staten-Generaal kochten elke week twaalf exemplaren en zij betaalden meer dan 4 stuivers per stuk, dat was voor dit halve vel in-octavo maar liefst 8 stuivers per vel.^59.

Zoals bekend had een publikatie- of verkoopverbod in de Republiek meestal slechts economische gevolgen. Het aanbod kon niet gelijke tred houden met de sterk gestegen vraag en de handelaren profiteerden daar onmiddellijk van. Toen het gerucht de ronde deed dat de Staten-Generaal het drukken en verspreiden van De Groots Apologie, zijn Verantwoordingh van de wettelijcke regieringh van Hollandt, wilden verbieden werd de prijs in de Haagse boekwinkels prompt met 20 (!) stuivers verhoogd en dan mocht je volgens Nicolaes van Reigersberch nog dankbaar zijn als je er één kon kopen.^60. Het werk is tenminste zesmaal herdrukt, tot groot profijt van de handelaren. Blijkens de catalogus van Hendrick Laurensz uit 1647 kostte het boek toen 2 gulden en 5 stuivers, dat is met een prijs van bijna 1,2 stuiver per vel duidelijk boven het gemiddelde van dat moment.^61. Met een toespeling op een artikel van Groenveld moet de zeventiende-eeuwse Republiek in elk geval als ‘Het Mekka der boekverkopers’ worden betiteld.^62.

56. Zie de prijzen in W.P.C. Knuttel. Catalogus van de pamfletten- verzameling berustende in de Koninklijke bibliotheek. Herdruk, met handgeschreven verbeteringen, aanvullingen en varianten [van de editie 's-Gravenhage 1890-1920]. Utrecht 1978, dl. 1, eerste stuk etc., pp. 340-341 onder nr. 1757 uit de boekverkopersrekening voor ‘Sr pieter vander elst 1610 de 28 Jannewarij’.

57. P.J. Buijnsters. Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Veertien verkenningen. Utrecht 1984, p. 49.

58. J.G. Frederiks. ‘Eene oude boekverkoopers rekening.’ In: De Navorscher 28 (1878), pp. 329-334.

59. 's-Gravenhage, Algemeen Rijksarchief, Resolutiën Staten Generaal, nr. 3211, fol. 3r, d.d. 2 januari 1651; zie ook idem, nr. 3212, fol. 11, d.d. 6 januari 1652. De Engelse boekverkoper Samuel Browne zal elke week voor 12 exemplaren ‘vande Engelsche Nouvelles in de France’ een rijksdaalder ontvangen. Deze krant van een half vel in-octavo verscheen eenmaal per week. Ik dank mw. drs. Marika Keblusek die mij transcripties van deze resoluties ter hand stelde.

60. Nicolaes van Reigersberch. Brieven aan Hugo de Groot. Uitgegeven door H.C. Rogge. Amsterdam 1901, p. 6 in een brief van 15 december 1622.

61. S. Groenveld. ‘Het Mekka der schrijvers? Statencolleges en censuur in de zeventiende-eeuwse Republiek.’ In: Eer is het lof des deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra. Amsterdam 1986, pp. 225-245.

62. Dit is de prijs ontleend aan de magazijncatalogus van Hendrick Laurensz uit 1647 (vgl. n. 5), p. 262. Zie voor de zeven Nederlandstalige edities van de Apologie, Jacob ter Meulen et P.J.J. Diermanse. Bibliographie des écrits imprimés de Hugo Grotius. La Haye 1950, pp. 421-7, nrs. 872-878. Deze edities bestaan minimaal uit 38 vellen hetgeen resulteert in 1,184 stuivers per vel. Alvorens te snel conclusies te trekken over een hogere velprijs van ‘verboden’ boeken - in Amsterdam heeft de afkondiging van het plakkaat van de Staten-Generaal van 24 november 1622 tegen de Verantwoordingh volgens Geeraert Brandt niet plaats gehad! - is het noodzakelijk te wijzen op de prijs van ‘Grotii Apologia, ofte Verantwoordimghe aen de Staten van Holland, 4.’ in de magazijncatalogus van Hendrick Laurensz van 1638 (ex. Amsterdam, BVBB), p. 167 voor slechts 1 gulden en 16 stuivers; met andere woorden aanzienlijk lager dan in 1647. Naar de mogelijke oorzaken van dit verschil kan men slechts gissen.

[p. 108]

Voor de particulier zal de prijs meestal een rol hebben gespeeld bij zijn beslissing een boek al dan niet te kopen. Kennis van die prijzen kan ons veel leren over het bereik van bepaalde werken. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht was de beroemde uitgave van het Groot lied-boeck van Gerbrand Adriaensz Bredero uit 1622 geen verkoopsucces.^63. Met een prijs van 1 gulden en 14 stuivers in 1628 was dit werk in quarto-oblong voor een Nederlandstalig boek vrij kostbaar. Ook de prijs per vel van 0,85 stuivers laat zien dat het ging om een luxe-object voor liefhebbers die bereid waren om voor het grote formaat en de kopergravures het nodige te betalen.^64. De uitgave van Alle de Spelen van Bredero die in 1622 bij Pieter van Waesberge in Rotterdam verscheen, kostte iets minder, namelijk 1 gulden en 10 stuivers, maar men kreeg wel veel meer tekst en de gemiddelde prijs per vel is met 0,462 stuiver de helft van die van het Lied-boeck. Het geestelijk liedboekje van Karel van Mander, De gulden harpe (1626), kostte in 1628 slechts 12 stuivers, dat is een kwart stuiver per vel, met andere woorden minder dan een derde van Bredero's Lied-boeck.^65. Hoofts Neederlandsche Histoorien is in absolute zin met zijn 10 gulden en 10 stuivers een kostbaar werk, slechts binnen het financiële bereik van de maatschappelijke bovenlaag: regenten, kooplieden, hoge ambtenaren en andere welgestelde burgers. Relatief was dit werk met z'n prijs van 0,88 stuiver per vel beslist redelijk geprijsd.^66.

Het boek is een economisch produkt en er is geld en dus inkomen nodig om het te verwerven. We weten dat sommige boeken vrij laag in de sociale pyramide terecht zijn gekomen. Ik denk daarbij niet alleen aan testamenten en psalmboeken, datgene wat in de zeventiende-eeuwse boekhandel werd aangeduid met ‘Kerck-goet’, maar ook aan ‘Boere-Catsen’, almanakken, school- en liedboekjes.^67. Lijnslagers, stadsmetselaars, schoenmakers, koopmansboden, kalkbranders en schippers - mensen die we kennen als bezitters van enkele boeken - moeten toch ernstig rekening hebben gehouden met de hoogte van boekprijzen.^68. Door ze te vergelijken met prijzen van eieren, roggebroden, kippen of turf krijgen we enig idee van het financiële offer dat eenvoudige mensen bij de aanschaf van boeken moesten brengen.

De uitkomst van mijn onderzoek naar de ontwikkeling van de boekprijzen in de Republiek wil ik uitdrukkelijk presenteren als een hypothese. Door in de komende jaren de prijzen in nieuwe bronnen te analyseren kan deze geverifieerd dan wel gefalsifieerd worden. Het lijkt niet waarschijnlijk dat het boek zo duur is gebleven als in de jaren 1675/6. Deze tijd was voor de boekhandel wel uitzonderlijk ongunstig en op de crisis van de jaren zeventig volgde een periode van herstel.^69. Vermoedelijk is de prijs in de laatste twee decennia van de eeuw weer gezakt tot ongeveer een stuiver per bedrukt vel, het gemiddelde dat we ook in de jaren rond 1650 aantreffen.

In het kader van deze bijdrage kan ik de factoren die van invloed waren op de prijsvorming van het zeventiende-eeuwse boek, helaas niet diepgaand en genuanceerd analyseren. Voor het belangrijkste deel werd die prijs bepaald door de produktiekosten. De prijs van het papier was daarbij verreweg het belangrijkste kostenelement, maar ook de lonen van zetters en drukkers, de kosten van illustratie en correctie speelden een rol. Dat de zetterslonen van invloed waren blijkt overduidelijk uit de prijzen per vel die in de fondscatalogi van Daniel Elze-

63. Ik leid dat af uit het feit dat deze editie door Hendrick Laurensz te koop werd aangeboden in zijn fondscatalogus uit 1628 en in zijn magazijncatalogi uit 1638 en 1647. Toen zijn magazijnvoorraad in juli 1649 werd geveild, was het ‘Liedt-boeck Bredero 4. Amsterdam 1622’ volgens de veilingcatalogus p. 186 nog steeds aanwezig; zie voor deze catalogi, Van Selm, a.w. (n. 16), pp. 352-5.

64. Bredero's Groot lied-boeck bestaat uit 40 vellen. De prijs van 1 gulden en 14 stuivers wordt ook vermeld in de magazijncatalogus van Hendrick Laurensz uit 1638, p. 170; in de magazijncatalogus van 1647 is die prijs verhoogd naar 1 gulden en 16 stuivers; vgl. B. van Selm. ‘Prijzen van Bredero's liedboeken.’ In: Dokumentaal 11 (1982), pp. 18-19. Een - waarschijnlijk gebonden - exemplaar van het Groot lied-boeck werd op de veiling van Orlers' boeken in 1647 verkocht voor 1 gulden en 6 stuivers; vgl. de veilingcatalogus (n. 9), rubriek In Quarto, nr. 103.

65. Karel van Mander. De gulden harpe. Ghedruckt t'Amsterdam, by Barent Otsz. Voor Cornelis Lodewijcksz. vander Plasse, 1626 (bevat ook: Karel van Mander. Bethlehem dat is het Broodhuys, 1626; exemplaar: Amsterdam, UB, 1066 F 22). De 46,5 vellen van deze editie kosten volgens de fondscatalogus van Hendrick Laurensz uit 1628 12 stuivers, dat is 0,258 stuivers per vel.

66. Deze foliant is opgebouwd uit 239 vellen, inclusief een gegraveerde titelpagina en zonder verdere illustraties. In de fondscatalogus van Van Ravesteyn uit 1658, fol. A6v staat ‘Hoofts Historie Compl. Fol.’ genoteerd voor 12 gulden en 10 stuivers, met andere woorden de editie 1642 samen met het Vervolgh uit 1654. Aangezien het Vervolgh uit 1654 (Leendertz, a.w. (n. 8), nr. 124) uit 88 vellen bestaat, is het geheel compleet te koop voor 250 stuivers : 327 vellen, dat is slechts 0,76 stuivers per vel.

67. In de fondscatalogus van Hendrick en Dirck Boom uit 1676 (vgl. n. 1) zijn de bijbels, testamenten en psalmboeken vermeld in de rubriek ‘Kerck-goet’ op fol. A12v. Zie ook de grote hoeveelheden kerkgoed in de boedel van de drukker Paulus Aertsz van Ravesteyn uit 1662, Kleerkooper-Van Stockum, a.w. (n. 13), dl. 1, p. 593.

68. Deze worden als bezitters van werken van Schabaelje en Cats vermeld door Piet Visser. Broeders in de geest. De doopsgezinde bijdragen van Dierick en Jan Philipsz Schabaelje tot de Nederlandse stichtelijke literatuur in de zeventiende eeuw. Deventer 1988. 2 dln. Dl. 2, pp. 262-8; de gegevens zijn ontleend aan de onder leiding van Ph.H. Breuker van de Fryske Akademy te Leeuwarden aangelegde verzameling van boedel- en bibliotheekinventarissen uit het 17e- en 18e-eeuwse Friese rechtsgebied.

69. Vgl. Van Eeghen. a.w. (n. 18), dl. 5, p. 83 en Otto S. Lankhorst. ‘Le rôle des libraires-imprimeurs néerlandais dans l'édition des journaux littéraires de la langue française (1684-1750).’ In: La diffusion et la lecture des journaux de langue française sous l'ancien régime. Amsterdam [etc.] 1988, pp. 1-9.

[p. 109]

vier uit 1675 en de firma Janssonius Van Waesberge uit 1677 worden vermeld. Bij de meeste titels wordt namelijk ook het lettercorps vermeld waaruit het werk is gezet en dan blijkt dat globaal gezien een vel duurder is naarmate het gekozen lettercorps kleiner is.

Behalve de directe produktiekosten hebben ook marktoverwegingen bij de prijsbepaling een rol gespeeld. Angst voor goedkopere herdrukken, de aanwezigheid van concurrerende uitgaven, het gevaar om beboet of bestraft te worden bij de verkoop van verboden boeken, de grotere waarde van nieuws en de te verwachten omzetsnelheid, het zijn evenzovele factoren die van invloed waren bij het vaststellen van de particuliere eindprijs. Die prijs blijkt ook voor ons opmerkelijk goed te berekenen. Veel beter dan in onze tijd was het voor de zeventiende-eeuwse consument mogelijk om vast te stellen of de prijs van een boek ‘civiel’, dat wil zeggen redelijk en billijk was.

Onderzoekers op het gebied van de economische geschiedenis betreuren dat zij over zo weinig detailhandelsprijzen beschikken. Daarom zijn er maar weinig mogelijkheden ‘om te kunnen becijferen wat de precieze budgettaire mogelijkheden voor [bijvoorbeeld] dagloners waren’.^70. Noodgedwongen moeten zij voor het onderzoek van de koopkracht gebruik maken van de overgeleverde groothandelsprijzen van bijvoorbeeld roggebrood. In tegenstelling tot die van de primaire levensbehoeften kennen we wel veel detailhandelsprijzen van boeken. Beter dan voor andere goederen kunnen we daarom een beeld krijgen van de prijsontwikkeling in de boekhandels. Nu zijn boeken als objecten van onderzoek beslist veelzijdiger dan rogge, boter en haring. Het zijn immers niet alleen economische produkten, maar in de eerste plaats werken waaruit onze zeventiendeeeuwse voorouders lering en troost putten, die zij verachtten of lief hadden, hekelden of bewonderden. De aandacht voor prijzen vormt daarom slechts een onderdeel - voor de handel echter een wezenlijk onderdeel - van het onderzoek naar de betekenis en functie van boeken in de zeventiende-eeuwse samenleving.

70. Noordegraaf. a.w. (n. 2), pp. 96-7.