De Zeventiende Eeuw. Jaargang 5

[p. 103]

‘Geene vredemaeckers zijn zonder tegenspreeckers’
Hugo Grotius' buitenkerkelijke positie
H.J.M. Nellen

Van jongs af aan heeft Hugo Grotius zich voor de eenheid onder de christenen beijverd.^1. Ter wille van dit streven verkondigde hij in dogmatische controverses telkens weer dezelfde, rekkelijke overtuigingen;^2. alleen op het punt van de strategie, de methode om zijn ideaal te verwezenlijken, maakte hij een opmerkelijke ontwikkeling door. Keer op keer paste hij zich aan de situatie van het moment aan en soms ging hij zelfs met een onmiskenbaar opportunisme te werk. Ook is hij zich steeds meer met zijn strijd voor de kerkelijke eenheid gaan vereenzelvigen. Zijn eenheidsstreven groeide op het laatst van zijn leven zelfs uit tot een ware obsessie die zijn gehele optreden ging bepalen en overheersen. Om deze ontwikkeling, die in de literatuur alleen nog maar globaal is aangeduid, nauwkeuriger te beschrijven, zullen hier Grotius' opvattingen over kerk en confessie, eenheid en verdeeldheid, isolement en gemeenschapszin aan de hand van gegevens uit zijn Briefwisseling^3. worden behandeld. Deze belangrijke bron staat ons immers toe tot het leven van alledag af te dalen en in details na te gaan hoe Grotius zijn optreden in de loop der jaren aan de veranderde omstandigheden heeft aangepast.

Welke biografische gegevens zijn voor ons thema van belang? Bekend zal zijn dat Grotius' eerste optreden als bemiddelaar tussen remonstranten en contraremonstranten op een totale mislukking is uitgelopen: Oldenbarnevelts partij werd in 1618 uitgeschakeld, de godsdiensttroebelen van het Bestand vonden in 1619 op de Synode van Dordrecht een afsluiting, het remonstrantisme werd uitgebannen en Grotius' rol in de vaderlandse politiek was voorgoed uitgespeeld. Na zijn vlucht en vestiging in Frankrijk^4. bleef hij zijn principes evenwel trouw: toen de Franse calvinisten in 1620 op de Nationale Synode van Alès de Dordtse besluiten integraal overnamen, distantieerde Grotius zich openlijk van deze beslissing. Zijn doelwit stond vast: hij zette zich in voor een herstel van de kerkelijke eenheid op basis van wederzijdse tolerantie. Omdat een leer als die van de remonstranten door de eeuwen heen getolereerd was geweest, kwam haar nu binnen de gereformeerde kerk een onvoorwaardelijk recht van bestaan toe.^5. Deze opvatting bepaalde ook Grotius' houding tot de Parijse hugenoten, die hun verzamelpunt in Charenton hadden. Toen vertegenwoordigers van deze geloofsgemeenschap, vermoedelijk in de hoop op propagandistisch voordeel, voorzichtige pogingen ondernamen om de beroemde staatsman-geleerde in hun midden op te nemen, vonden zij geen gehoor. Zolang als Dordrecht en de Franse tegenhanger Alès gehandhaafd bleven, achtte Grotius toetreding een verraad aan de re-

1. Vgl. A.H. Haentjens. Hugo de Groot als godsdienstig denker. Amsterdam 1946. Voorts zij verwezen naar H. Bots en P. Leroy. ‘Hugo Grotius et la réunion des Chrétiens: entre le savoir et l'inquiétude.’ In: XVII^e Siècle 35 (1983), p. 451-469, en G.H.M. Posthumus Meyjes. ‘Hugo Grotius as an irenicist’ In: The World of Hugo Grotius (1583-1645). Proceedings of the international colloquium organized by the Grotius committee. Amsterdam en Maarsen 1984, p. 43-63.

2. Zie bijvoorbeeld P.C. Molhuysen e.a. (edd.). Briefwisseling van Hugo Grotius. [Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie]. 's-Gravenhage 1928 - (hierna geciteerd als BW). Dl. I, nos. 365 en 409, Grotius aan J. Hotman en J.A. de Thou, 26 augustus 1614 en 5 juni 1615. In deze brieven verwoordt Grotius denkbeelden die hij veel later, na 1640, ook in zijn publicaties zal uitdragen.

3. De uitgave is nu tot het jaar 1642 gevorderd.

4. Zie voor het navolgende ook H.J.M. Nellen. ‘Grotius' relations with the Huguenot community of Charenton (1621-1635).’ In: Lias 12 (1985), p. 147-177, en idem. ‘Grotius et les Luthériens parisiens. Contribution à l'histoire des premières années de la communauté luthérienne à Paris.’ In: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 67 (1987), p. 156-185.

5. Grotius keerde zich ook in een anonieme publicatie tegen de in de Dordtse besluiten neergelegde opvatting dat de remonstrantse genadeleer pelagiaans en dus heterodox was. Vgl. J. ter Meulen en P.J.J. Diermanse. Bibliographie des écrits imprimés de Hugo Grotius. 's-Gravenhage 1950, no. 937: Disquisitio an pelagiana sint ea dogmata... Parijs 1622.

[p. 104]

monstrantse zaak en aan de kerkelijke eenheid. Hij vergenoegde zich derhalve met zijn isolement, in de verwachting dat de harde calvinisten onder politieke druk ooit tot inkeer zouden komen en een revisie van de Dordtse besluiten zouden toestaan.

Dit optimisme vond echter geen bevestiging in de praktijk van alledag, want voorlopig bleef de situatie eender. Dordt belette een protestantse verbroedering en de vaderlandse theologen volhardden in hun onverzoenlijkheid, zodat Grotius zijn poging eerherstel af te dwingen door in 1631 onverhoeds in Holland terug te keren, deerlijk zag mislukken. Met een prijs op zijn hoofd moest hij het jaar daarop vanuit Amsterdam naar Hamburg uitwijken. Enige tijd later gloorde er echter plotseling licht aan de duistere kim. In 1635, kort nadat Grotius zich als ambassadeur van Zweden in Parijs had gevestigd, polsten de predikanten van Charenton hem opnieuw over een toetreding en nu gaven zij de stellige indruk dat hun opstelling tegenover aanhangers van het remonstrantisme principieel veranderd was. Alès was een vergissing geweest, zo heette het; zij wilden verdraagzaam zijn en daarom beriepen zij zich op een beslissing van de enkele jaren daarvóór, in 1631 te Charenton gehouden Nationale Synode, die verordonneerd had dat lutheranen zonder afzwering van hun gevoelen aan de diensten mochten deelnemen. Deze bepaling opende voor Grotius een prachtig perspectief. Tot dusver had hij steeds zijn eenheidsidealen beleden zonder enige vooruitgang te boeken. Nu werd het hem, notoir aanhanger van het remonstrantse gevoelen, vergund in de kwaliteit van vertegenwoordiger van het lutherse Zweden aan de godsdienstoefeningen der calvinisten deel te nemen. Zo kon hij door niet minder dan drie geloofsrichtingen in zich te verenigen een voorbeeld stellen, dat hopelijk door vele vredelievende gelovigen toegejuichd en nagevolgd zou gaan worden.

De onderhandelingen waren reeds in een vergevorderd stadium, toen er opeens problemen opdoemden. Grotius kreeg in de kerk van Charenton een plaats toebedeeld die hij beneden zijn diplomatieke status achtte. Hij protesteerde, maar vond de tegenpartij in deze protocollaire kwestie niet tot concessies bereid. Vermoedelijk zijn de Charentonisten op het laatste nippertje voor een overeenkomst teruggeschrokken. Omdat Grotius zijn rekkelijke ideeën niet wilde verloochenen en die zelfs bij gelegenheid dacht uit te dragen, zullen zij hebben ingezien dat het onverstandig was gastvrijheid te bieden aan een dissident, wiens opvattingen als een splijtzwam zouden gaan werken, zeker nu hun eigen geloofsgemeenschap over leerstellige kwesties in een hevige beroering was geraakt.^6.

Grotius peinsde er niet over met zijn diplomatieke status te schipperen. Hij bleef zo met lege handen zitten en besloot daarom maar uitvoering te geven aan een plan dat hem door vrienden al veel eerder als de meest logische oplossing was aanbevolen. Hij trok een eigen predikant aan. Als Zweeds ambassadeur voelde hij zich gehouden een lutheraan te benoemen, maar omdat hij zijn persoonlijke overtuigingen niet wilde verzaken, zocht hij naar een kandidaat, wiens opvattingen zó rekkelijk waren dat hij zich onder aanmoediging van zijn heer voor de vereniging der christenen wilde inzetten. Uiteindelijk beriep Grotius een zekere Brandan Daetri, afkomstig van de meest rekkelijke Duitse universiteit, Helmstedt. Daetri was een veelbelovende leerling van de gematigde lutherse

6. Juist in deze tijd brak in de Franse gereformeerde kerken een heel scherpe controverse uit over de genadeleer. Vgl. F. Laplanche. Orthodoxie et prédication. L'oeuvre d'Amyraut et la querelle de la grâce universelle. Parijs 1965.

[p. 105]

theoloog Georg Calixt, in wie Grotius een nauwe geestverwant zag. Zo bezat de nieuwe predikant antecedenten die werkelijk onberispelijk waren, en daarom zal Grotius' teleurstelling des te heviger zijn geweest, toen bleek dat dogmatische verschillen opnieuw een goede samenwerking beletten: Daetri betoonde zich weldra minder verdraagzaam dan was voorzien. In zijn preken voer hij heftig tegen katholieken èn calvinisten uit, en gooide zo de reputatie van zijn heer te grabbel. Ofschoon hij zich op de Heilige Geest als inspirator beriep, kon hij niet in zijn functie gehandhaafd worden.

Na Daetri's ontslag heeft Grotius geen andere predikant meer in vaste dienst genomen, al toonde hij zich dan wel bereid de Zweedse pastor Jonas Hambraeus in de ambassade te laten preken. Hambraeus bezat sinds 1630 een privilege, dat hem door de Franse overheid was verleend en dat hem vergunde in Parijs voor Zweden en Duitsers lutherse erediensten te organiseren. Omdat hij evenwel in Grotius' ogen doctrinair en veel te onverdraagzaam was, kwam hij als huispredikant voor de ambassadeursfamilie niet in aanmerking. Vermoedelijk heeft Hambraeus in de periode dat Grotius in Parijs Zweden vertegenwoordigde, niet of slechts incidenteel, bij officiële gelegenheden, in de ambassadewoning gepredikt.

Hoewel zijn diplomatieke status hem toestond een predikant naar eigen smaak aan te stellen, heeft Grotius van dit privilege geen gebruik meer gemaakt. In de praktijk bleek het onhaalbaar een regeling te treffen die zowel met de eisen van het ambt als met zijn persoonlijke voorkeur strookte, en Grotius legde zich na enkele vruchteloze pogingen een vervanger voor Daetri aan te trekken bij de realiteit neer. Wel gaf hij zich tegenover zijn bezorgde relaties in het vaderland nog moeite zijn buitenkerkelijke positie te rechtvaardigen. Daarbij wees hij op zijn heilige afkeer van scheurmakerij. Wie buiten zijn schuld was verstoten, deed er slecht aan een eigen geloofsgemeenschap in het leven te roepen. Het was beter te berusten en ondertussen door de lectuur van stichtelijke werken zijn zieleheil veilig te stellen. Voor zijn familie achtte hij in deze situatie het Nieuwe Testament, Thomas à Kempis, Erasmus en de remonstrantse predikant Eduard Poppius voldoende om zich de essentiële of allernuttigste inzichten eigen te maken.^7.

Opmerkelijk is in dit verband dat Grotius zich zo nu en dan geroepen voelde zijn buitenkerkelijke positie te rechtvaardigen en dan telkens naar twee grote voorbeelden verwees: Melanchthon en Erasmus. Bij herhaling, bijvoorbeeld in het overleg met de predikanten van Charenton, bestempelde hij zich tot een volgeling van Melanchthon om aan te geven hoe zijn inzichten van die van de orthodoxe calvinisten verschilden.^8. Het arminianisme of remonstrantisme was in zijn ogen zelfs een regelrechte voortzetting van Melanchthons overtuigingen.^9. Zijn schatplichtigheid aan de grote humanist Erasmus heeft Grotius evenzeer beklemtoond, al is het dan wel moeilijk precies aan te geven hoe Erasmus zijn houding beïnvloed heeft. In ieder geval was Erasmus volgens Grotius vooral te prijzen omdat hij, ondanks zijn scherpe kritiek op de misstanden in de kerk, niet tot een reformatorische afscheiding had willen bijdragen, maar steeds de eenheid had nagestreefd.^10. Afsplitsingen hadden in het verleden geen verbetering gebracht, integendeel, en daarom betaamde het de ware, tegen zijn wil verbannen

7. Vgl. BW IX, no. 3473, aan W. de Groot, 27 februari 1638, alsook ibidem VIII, no. 3135, aan W. de Groot, 26 juni 1637. Zie voorts BW IV, nos. 1491, 1492 en 1502; ibidem VI, no. 2207; ibidem VIII, no. 3310; ibidem X, no. 3951. In de laatstgenoemde brief (aan A. Oxenstierna, 29 januari 1639) geeft Grotius uitgebreid verslag van een gesprek dat hij met Henri de Bourbon, prins van Condé, over de wenselijkheid van kerkelijke vrede gevoerd had; duidelijk blijkt dan hoe druk Grotius in deze periode achter de schermen in de weer is geweest om zijn idealen verspreiding te geven.

8. BW V, no. 2024, aan N.v. Reigersberch, [23 maart 1635], ibidem, no. 2055, aan N.v. Reigersberch, [12 april 1635], ibidem VI, no. 2207, aan P. Holing, 1 augustus 1635.

9. Vgl. R. Fruin (ed.). Verhooren en andere bescheiden betreffende het rechtsgeding van Hugo de Groot [Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht, Nieuwe reeks 14]. Utrecht 1871, p. 355 e.v.

10. Vgl. R. Pintard (ed.). La Mothe le Vayer, Gassendi - Guy Patin..., Appendice: Textes inédits de Guy Patin; II Grotiana. Parijs [1943], p. 77, 78. Zie voorts BW V, no. 1735, aan J. Wtenbogaert, 26 januari 1632.

[p. 106]

christen lijdzaam af te wachten tot de scheuring verholpen was. Heel opmerkelijk is wel dat Grotius, vormelijk als hij was, juist om deze reden ervoor terugschrok een predikant in dienst te nemen die het veroordeelde arminianisme aanhing en verkondigde, derhalve de bepalingen van de officiële gereformeerde kerk negeerde en zo geen onberispelijke status bezat. Zolang als een benoeming met inachtneming van alle formaliteiten niet te regelen viel, wilde hij geduldig afwachten uit vrees dat hij zich anders aan een schismatiek optreden zou bezondigen. Hij was van mening dat hij onder druk der omstandigheden van de diensten van een predikant kon afzien, totdat de tegenpartij, nu nog geteisterd door een ‘morbus calvinisticus’, zich toegeeflijker betoonde.

Maar hoe lang zou dat niet duren, want de calvinisten bleven evenals trouwens de lutheranen een onmiskenbare onwilligheid ten toon spreiden. De ervaringen met Charenton en de lutherse predikanten Daetri en Hambraeus zullen Grotius' optreden ongetwijfeld hebben beïnvloed, en wel op zo'n manier dat hij het op den duur onvermijdelijk achtte zijn vizier te verstellen en de roomskatholieken in zijn eenheidsstreven te betrekken. Deze stap heeft hij echter met de grootste aarzelingen gezet, omdat hij terdege besefte dat hij zo de Reformatie losliet en zijn remonstrantse vrienden van zich zou vervreemden. Uit alles blijkt dat hij een sterke innerlijke remming had te overwinnen, en wanneer er zich ook maar even een mogelijkheid aandiende eerst de protestanten voor zijn ideaal van eenheid te winnen, greep hij die met beide handen aan. Daarbij prefereerde Grotius aanvankelijk nog een werkwijze achter de schermen. Dit wordt duidelijk uit de correspondentie tussen de Engelse gezant in Parijs, John Scudamore, en de aartsbisschop van Canterbury, William Laud. Scudamore fungeerde als tussenschakel in het contact met Laud, toen Grotius in de tweede helft van 1637, in het derde jaar van zijn Parijse ambassade, opeens een heel reële kans op verwezenlijking van zijn eenheidsideaal ontwaarde en de Engelse politici hierop wilde attenderen. De aanleiding tot dit optreden lag in recente geruchten over een politiek verbond tussen Zweden en Engeland. Als beide landen dit plan zouden realiseren, kon hun samenwerking de basis voor een kerkelijke eenwording gaan vormen. De verschillen tussen de dogma's van beide geloofsgemeenschappen achtte Grotius niet zo wezenlijk dat zij een samengaan zouden beletten. Was die eenheid eenmaal een feit, dan zouden ook landen als Denemarken kunnen toetreden. In een later stadium kon dan het katholieke Frankrijk zich aansluiten, mits de invloed van de paus op het Franse kerkelijke leven werd ingeperkt.^11.

Dat Grotius juist in deze periode voor eenheid tussen de Zweedse en Engelse kerken opkwam, is niet verwonderlijk: hij vond in de Schot John Durie^12. een geestverwant die in dezelfde richting activiteiten ontplooide. Grotius waagde het zelfs Durie's plan voor een protestantse eenheid bij zijn grote baas, rijkskanselier Oxenstierna, te bepleiten. Opmerkelijk is dan wel dat hij zich nog op de vlakte houdt. Wat Durie wilde, was in zijn ogen veelomvattend, maar bij een gunstige politieke ontwikkeling bestond er zeker een kans op succes. Zelf beperkte hij zich er echter toe de onderneming aan te bevelen, en dit dan nog op voorwaarde dat de rust in de Zweedse staat en kerk er niet door in gevaar zou komen. Dat laatste wilde hij koste wat kost voorkomen, want - zo stelde hij - het hemd was nu een-

11. Zie voor de correspondentie van Scudamore met Laud de Memoirs of John Lord Viscount Scudamore. In: Matthew Gibson. A view of the ancient and present state of the churches of Door. Londen 1727, p. 77-94 (geciteerd in H.R. Trevor-Roper. Archbishop Laud 1573-1645. Londen 1940, p. 269, 270).

12. Zie voor een biografische notitie over John Durie (1596-1680) G. Krause e.a. (edd.). Theologische Realenzyklopädie. Dl. IX. Berlijn etc. 1982, p. 242-245.

[p. 107]

maal nader dan de rok.^13.

Uiteindelijk kreeg Durie nul op request. Hij vond in Zweden geen gehoor voor zijn plannen en moest het land al snel weer verlaten. Grotius accepteerde deze mislukking op dat moment nog als een onontkoombare realiteit.^14. Niet lang daarna, omstreeks 1640, treedt hij echter zelf in de openbaarheid als de grote verzoener, alsof het tij inmiddels gekeerd was en een vredesmissie nu wèl kans van slagen had. Veel factoren hebben in deze omslag een rol gespeeld. Grotius heeft in de periode dat hij zijn taak als vredestichter op zich nam onderkend dat een herstel der betrekkingen met Holland, onder meer vanwege de onverzoenlijkheid der calvinisten, een illusie was. Tegelijkertijd kwam zijn diplomatieke loopbaan in dienst van Zweden op een dood spoor. Meer dan ooit voelde Grotius zich geïsoleerd en in de wetenschap dat zijn sterven naderde, heeft hij dit isolement aangegrepen om zijn eenheidsidealen uit te dragen. Dat hij daarbij rekende op wezenlijke steun van de gallicaans gezinde kringen in de Franse geestelijkheid en intelligentsia, staat buiten kijf. Uit zijn correspondentie valt zelfs op te maken dat hij bemoediging verwachtte van kardinaal Richelieu, die omstreeks deze tijd op een hereniging van de Franse calvinisten met de moederkerk leek aan te sturen.^15.

Ongetwijfeld heeft Grotius zich veel van zijn eenmansonderneming voorgesteld. Superieur als hij zich voelde door zijn grote historische en theologische kennis, zelfbewust, maar in al zijn optimisme zeker ook wereldvreemd, dacht hij dat hij succes zou boeken, wanneer hij in navolging van humanistische irenici als Erasmus, Melanchthon en Cassander^16. benadrukte dat de verschillen in dogma's, riten en kerkbestuur niet zo wezenlijk waren dat zij de verregaande confessionele versplintering van dat moment rechtvaardigden. Uit de Briefwisseling blijkt dat Grotius een heel praktische aanpak voorstond. Hij verwees naar de dagelijkse gang van zaken, die leerde dat de H. Schrift steeds tot een veelheid van de meest uiteenlopende interpretaties aanleiding had gegeven. Ook over de vraag welke dogma's voor het verwerven van het heil essentieel waren bestond er geen enkele overeenstemming. Daarom was het raadzaam zich te richten naar een tijd waarin de eenheid onder de christenen nog niet verbroken was geweest; de gelovigen moesten de beste uitleg van de vroege oecumenische concilies overnemen en op andere punten de algemeen heersende opinie accepteren of een wijs stilzwijgen in acht nemen, in het besef dat dit voor de lieve vrede het beste was.^17. Volstrekt onjuist was het omwille van afwijkende inzichten de kerk te verlaten. Wie verstoten werd, moest zijn lot in lijdzaamheid dragen en van de stichting van een eigen geloofsgemeenschap afzien.^18. Ofschoon Grotius het verval in de kerk van Rome onderkende, meende hij dat de Reformatie aan haar doel was voorbijgeschoten en in plaats van een geloofsverdieping alleen maar onheil over de christenen had gebracht.^19.

De respons op de publicaties ter bevordering van de christelijke eenheid was onverdeeld negatief. Opmerkelijk is dat in de reacties Grotius' buitenkerkelijke positie telkens weer aan de orde kwam, want de ongelukkige verzoener had niet verheeld dat hij vanuit een strikt neutrale positie voor de eenheid in het strijdperk was getreden. In plaats van tastbare resultaten bewerkstelligde deze onpar-

13. BW VIII, no. 3248, aan A. Oxenstierna, 12 september 1637: ‘Ego nunc contentus ero eius (sc. Duraei) propositum hactenus commendare, quatenus id neque regni Suedici neque ecclesiarum eius tranquillitati obstiturum iudicabitur. Nam tunica propior pallio.’ Vgl. ibidem, no. 3313, aan A. Oxenstierna, 24 oktober 1637.

14. BW IX, no. 3556, aan W. de Groot, 1 mei 1638: ‘Feci quod potui ad promovendum pacis negotium, consilio, hortatu, exemlo. Res non succedit: feram ut antehac.’

15. Vgl. H. Bots en P. Leroy. ‘La mort de Richelieu vue par des protestants. André Rivet et ses correspondants.’ In: Lias 4 (1977), p. 85-98, en de in dit artikel aangehaalde literatuur. Zie ook BW XII, nos. 5005, 5018, 5153, 5168, 5295, 5319, 5332.

16. Vgl. F.W. Kantzenbach. Das Ringen um die Einheit der Kirche im Jahrhundert der Reformation. Vertreter, Quellen und Motive des ‘ökumenischen’ Gedankens von Erasmus von Rotterdam bis Georg Calixt. Stuttgart 1957.

17. Voor een brief met een informatieve beschrijving van Grotius' visies zij verwezen naar Rotterdam, Gemeente Bibliotheek, Cat. van Hss., no. 647, f. 45^v, aan J. Wtenbogaert, 12 maart 1644. Een Latijnse vertaling van deze in 't Nederlands gestelde brief is opgenomen in Praestantium ac eruditorum virorum epistolae ecclesiasticae et theologicae. Amsterdam 1684, p. 827, no. 582.

18. Vgl. ook BW XI, no. 4794, aan G.J. Vossius, 21 augustus 1640.

19. Op het laatst van zijn leven kwam Grotius steeds duidelijker voor zijn overtuiging uit dat de Reformatie veel te radicaal was geweest. Zie bijvoorbeeld de inleiding van het Votum pro pace ecclesiastica. In: Opera Omnia theologica. Amsterdam 1679. Dl. III, p. 653 e.v.

[p. 108]

tijdigheid echter alleen een verdere vereenzaming, die des te heviger gestoken moet hebben, aangezien zelfs naaste familieleden de kruistocht voor de eenheid onomwonden afwezen. Grotius' broer Willem de Groot liet in vele brieven zijn scepsis blijken.^20. Zwager Nicolaes van Reigersberch gaf als zijn mening te kennen dat het eenheidsstreven ‘in sijn selven’ zeer loffelijk was, maar gezien de onoverbrugbare dogmatische tegenstellingen de vredestichter alleen maar smaad kon brengen. Rome was volgens Reigersberch toch niet tot concessies bereid, want hervormers die binnen de kerk wilden blijven, waren in het verleden steeds monddood gemaakt. Pas door de Reformatie was het verval gestuit en het ware licht doorgebroken.^21.

Bij deze kritiek van naaste familie bleef het niet. De remonstranten keerden zich van Grotius af,^22. en ook geleerde vrienden als Gerardus Joannes Vossius staken kun afwijzing niet onder stoelen of banken.^23. Terwijl in het katholieke kamp gereserveerdheid de houding bepaalde, toonden de luthersen zich afkerig van samenwerking en troffen de orthodoxe calvinisten voorbereidingen voor een scherpe polemiek. Vooral van deze laatste geloofsgroep kwam een waar salvo schotschriften los. De produktiefste tegenstander, André Rivet, wees erop dat Grotius de gereformeerden in discrediet bracht en als een opstandige secte brandmerkte, terwijl hij zelf geen huispredikant in dienst had, niet tot een geloofsgemeenschap wilde toetreden, maar ondertussen wel in 't geniep met de jezuïeten confereerde. De vinnigheid, waarmee Grotius gecritiseerd werd, blijkt ook uit een passage in een brief van de Franse literator Jean Chapelain. In een volledig onbegrip voor Grotius' motieven voerde deze zegsman het verzoeningsstreven op een ongeremd sectarisme terug: Grotius was zo arrogant dat hij er een eigen christelijke godsdienst op wilde nahouden; hij was zelfs met het arminianisme als bijzondere variant niet tevreden geweest en had toen een eigen secte gesticht die zo exclusief was dat zij slechts enkele leden telde.^24.

En Grotius zelf? Het is wel duidelijk dat de geleerde van de onverdeelde afwijzing geschrokken is. Zijn teleurstelling over de felle tegenstand klinkt in veel brieven door, maar tegelijkertijd treft dan de vasthoudendheid, waarmee hij zijn taak wilde volvoeren. Tegenover Willem, die hem dierbaar was, verdedigde hij zijn optreden in lange brieven.^25. Reigersberch moest het met bitse terechtwijzingen doen: de Reformatie was te ver doorgevoerd en had geen wezenlijke verbeteringen gebracht. Wie de Ouden las, beschikte over voldoende stof om ‘sichselven te reformeren’.^26. De remonstranten verweet Grotius partijzucht en separatisme,^27. terwijl hij van Vossius beweerde dat die uit eigenbelang en angst handelde.^28. Rivet kreeg antwoord op zijn schotschriften en werd zo verplicht tot een langdurige polemiek waaraan, zoals gezegd, ook andere tegenstanders hun steentje bijdroegen. Een van de opmerkelijkste scribenten heette Johan Seyffert, een lutheraan geboortig uit Ulm, die in 1642 een tweetal pamfletten publiceerde, waarin hij een hoop gemene roddel over Grotius uitstortte.^29. Zijn lastertaal had zo'n bedenkelijk niveau dat zelfs een verbeten polemist als André Rivet er zijn neus voor ophaalde.

Seyfferts pamfletten veroorzaakten veel deining. Het eerste, dat de vorm had van een brief aan de Zweedse predikant Joannes Christophorus Hengerus, vond

20. Zie bijv. BW XI, no. 4615, van W. de Groot, 23 april 1640; ibidem XII, no. 5267, van W. de Groot, 8 juli 1641: ‘Ego semper veritus sum et etiamnum vereor tua de concordia ecclesiae vota parvi fructus fore, magnam vero tibi conflatura invidiam. Sed haec Deo committo.’

21. Zie H.C. Rogge (ed.). Brieven van Nicolaes van Reigersberch aan Hugo de Groot [Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, Derde serie, no. 15]. Amsterdam 1901, p. 684, no. 270, en p. 698, no. 274, van N.v. Reigersberch, 13 januari en 11 februari 1642.

22. Zie bijvoorbeeld BW XII, nos. 5235 en 5267, van W. de Groot, 17 juni en 8 juli 1641.

23. BW X, no. 3965 en ibidem XI, no. 4530, van W. de Groot, 7 februari 1639 en 27 februari 1640.

24. Ph. Tamizey de Larroque (ed.). Lettres de Jean Chapelain. Dl. I [Collection de documents inédits sur l'histoire de France, 2^e série]. Parijs 1880, p. 691, 692, Chapelain aan J.-L. Guez de Balzac, 23 september 1640.

25. Vgl. de correspondentie tussen beide broers in de jaren 1642-1645. Zie bijvoorbeeld H. Grotius. Epistolae quotquot reperiri potuerunt. Amsterdam 1687, p. 958-960, Appendix, nos. 671, 674, 677 en 678, aan W. de Groot, september-november 1643.

26. Hs. Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, collectie Remonstrantse Kerk, H 25c, aan N. van Reigersberch, 26 januari 1642.

27. Zie bijvoorbeeld BW X, no. 4405, aan W. de Groot, 26 november 1639; H. Grotius. Epistolae quotquot, p. 946, Appendix no. 633, aan W. de Groot, 3 januari 1643.

28. Zie onder meer BW X, no. 3980, aan W. de Groot, 19 februari 1639; ibidem XI, no. 4552, aan W. de Groot, 10 maart 1640.

29. Vgl. J. ter Meulen en P.J.J. Diermanse. Bibliographie des écrits sur Hugo Grotius imprimés aux XVII^e siècle. 's-Gravenhage 1961, nos. 314-317.

[p. 109]

zijn weg naar Stockholm en kwam daar op 18 november 1642 ter sprake in de vergadering van de Rijksraad, die zich op dat moment beraadde over de vraag of het Parijse gezantschap moest worden opgeheven.^30. De Rijksraad voelde veel voor terugroeping van de Parijse ambassadeur. Behalve de hoge kosten van de ambassade en Grotius' bedorven relatie tot de Franse autoriteiten werd als argument ook aangevoerd dat Grotius blijkens Seyfferts pamflet het papisme aanhing.

Waarom de gezant nog tot het voorjaar van 1645 op zijn post gehandhaafd bleef, wordt uit de bronnen niet duidelijk. Het lijdt echter geen twijfel dat hij mede om de controverse rond zijn irenische geschriften bij zijn superieuren in ongenade raakte. Grotius stelde evenwel het belang van zijn vredesmissie op dat moment al lang boven dat van zijn carrière. Zijn diplomatieke post in Parijs beschreef hij zelfs als een van God ontvangen vrijplaats (asylum), van waaruit hij ongehinderd aan de kerkelijke eenheid kon werken.^31. Hij zal hebben berust in een afloop, waarvoor hij door vrienden al heel vaak gewaarschuwd was: wie zich als vredesapostel opwierp, werd van alle kanten met kritiek overspoeld en compromitteerde zich zo zeer, dat hij in een openbare functie niet langer te handhaven viel. In het voorjaar van 1645 teruggeroepen, nam Grotius in Zweden ontslag uit de diplomatieke dienst, verliet het hof, maar werd op de terugreis ziek en stierf op 28 augustus 1645 in Rostock. De Parijzenaar Gui Patin, een goede kennis, die bij het vernemen van het doodsbericht hevig ontsteld raakte, beschreef in een brief Grotius' uitzonderlijke positie nog eens kort en krachtig. Sinds twintig jaar wist men niet welke godsdienst de geleerde had beleden. In zijn polemiek met Rivet had Grotius de roomsen bevoordeeld, in Holland was hij arminiaan geweest, later diende hij een lutherse koningin; in een lutherse stad had hij in de armen van een lutherse predikant de dood gevonden, terwijl hij Luther evenals Calvijn geweldig haatte. Sommigen beweerden zelfs dat hij als sociniaan was gestorven.^32. Elders citeerde Patin de gezaghebbende Parijse magistraat Bignon, die uit Grotius' mond zou hebben opgetekend dat, àls hij van religie zou veranderen, hij zich joods zou willen laten maken.^33. Zo gaf Grotius' onbestemde confessionele kleur in de Republiek der Letteren nog lang na zijn dood aanleiding tot de wildste speculaties. Van groot belang zijn ze in feite niet, want dat Grotius tot op het eind van zijn leven een buitenkerkelijke positie bleef innemen, staat wel vast. Daarom zij hier ter afsluiting nog verwezen naar de eigen woorden van de grote geleerde, die in een arbeidzaam leven vele theologische werken had gepubliceerd en bijgevolg in zijn testament zelfbewust kon verklaren dat hij steeds trouw gebleven was aan het christelijk geloof, zoals hij dat op grond van de Bijbel en de traditie zelf in zijn eigen werken had uitgelegd.^34. Is er een duidelijkere aanwijzing voor de stelling dat Grotius vanuit een onafhankelijke, boven de confessies verheven plaats de eenwording heeft nagestreefd?

30. Vgl. S. Bergh (ed.). Svenska Riksrådets protokoll. Dl. IX (1642) [Handlingar rörande Sveriges historia, tredje serien]. Stockholm 1902, p. 448.

31. BW XI, nos. 4599 en 4663, aan W. de Groot, 14 april en 26 mei 1640.

32. P. Triaire (ed.). Lettres de Gui Patin (1630-1672). Dl. I. Parijs 1907, p. 477-478, aan Ch. Spon, 24 oktober 1645.

33. Naudaeana et Patiniana. Amsterdam 1703. Dl. II, p. 118.

34. C. Brandt en A. van Cattenburgh. Historie van het leven des heeren Huig de Groot. Dordrecht, Amsterdam 1727. Dl. II, p. 403: ‘Ik, Hugo de Groot, wetende dat wij zijn gebooren om over te gaan tot een beter leven, wensche dit tegenwoordige te eindigen in den christelijken godsdienst, gelijk ik denzelven heb uitgelegt in mijne boeken, overeenkomende met de Heilige Schriftuur en de leeraars bij de kerk goetgekeurt; God biddende dat hij de christenen wil vereenigen tot eene kerk, onder een heilige reformatie [...].’