De Zeventiende Eeuw. Jaargang 5

[p. 89]

Het probleem van de christelijke inspiratie
M.A. Schenkeveld-van der Dussen

In Plato's denken over de waarde van poëzie had de idee van de goddelijke inspiratie een belangrijke plaats ingenomen, zij het dat hij zeker niet onkritisch tegen het dichterlijk enthousiasme had aangekeken. Wanneer in de Renaissance een herbezinning op wezen en waarde van de poëzie plaatsvindt, wordt aan Plato's denken een grote waarde toegekend en zonder zijn reserves wordt de gedachte overgenomen dat de dichter inderdaad een direct door de godheid geïnspireerde is die daaraan zijn hoge roeping ontleent de samenleving te leiden en te onderwijzen. Andere teksten uit de Oudheid leken deze zienswijze te steunen zoals de bekende versregel van Ovidius: ‘Est deus in nobis, agitante calescimus illo.’

Wanneer in de tijd van Reformatie en Contra-Reformatie christelijke denkers en dichters zich met deze problematiek gaan bezig houden, zien ze zich voor problemen gesteld. Wat kan het betekenen wanneer een heidense schrijver zegt dat ‘een god’ hem bezielt, en belangrijker nog, wat kan een dergelijke gedachte voor een christen betekenen?

In Italië en Frankrijk hebben zich op dit gebied diepgaande discussies voltrokken, met verschillende uitkomsten. De bevindingen van Bernard Weinberg omtrent het denken in Italië wijzen erop dat in deze context eigenlijk meer over het menselijk ingenium dan over de inspiratie wordt gesproken. De mens beschikt over een door God gegeven talent dat hij in Zijn dienst en tot lering van de mensheid dient te gebruiken. In Frankrijk was de door Du Bartas gepropageerde opvatting invloedrijk. Hij kende aan Urania, de hemelse muze, een christelijkinspiratieve rol toe.

Wat de Nederlanden betreft, kan men vaststellen dat men in de rederijkersperiode vertrouwd was met de gedachte van een relatie tussen God en de kunst van het woord. Retorica is een gave van de Heilige Geest, al is niet altijd uit te maken of in dit verband eerder aan het door God geschonken ingenium of aan momentane goddelijke inspiratie werd gedacht. In de ‘Lof van rhetorica’ van Roemer Visscher meen ik een kritische reactie te beluisteren op de inspiratiegedachte.

Buiten de officiële literatuur, in de kringen waar het christelijk lied werd geschreven, hoort men niets over directe goddelijke inspiratie. Daar was de enige eis dat men zich naar de geest, en met name wat de calvinisten betreft ook naar de letter, hield aan Gods woord. Eventueel beschikt men over een door God geschonken aanleg maar er is geen sprake van dat men zich daardoor zou onderscheiden van, laat staan verheffen boven zijn medemensen.

In het hier te lande invloedrijke denken van Calvijn neemt de dichter ook geen bijzondere plaats in. Net als alle andere mensen heeft hij de taak God te dienen en Zijn naam te verheerlijken en de kunst die hem daartoe in staat stelt, staat op

[p. 90]

dezelfde lijn als alle andere menselijke bekwaamheden. Er is geen sprake van dat de dichter als zodanig een speciale relatie met God zou hebben.

Dat neemt niet weg dat zelfs bij calvinistische dichters de gedachte aan de goddelijke inspiratie voorkomt.

In de eerste plaats dient dan aan Jan vander Noot gedacht te worden. Als geen ander heeft hij het verschijnsel van de goddelijke aanblazing van de dichter verwoord, in proza en in poëzie. In de opdracht voor de Lofsang van Braband valt bijv. te lezen: ‘heb’ alleenelijck ende bovenal, van mijnder ieughdet ane, een sunderlijc behaghen ghehadt tot de hemelsche cunste die Godt deur Phoebum ende voirdts deur de bequame gracie der neghen Musen, stort in t'vreedsaem herte der Godlijker Poëten'. Hier en elders volgt Vander Noot formuleringen van Ronsard al heb ik de indruk dat hij het christelijk karakter van de inspiratie zwaarder aanzet dan zijn Franse voorbeeld. Maar al zoekt hij aansluiting bij klassiek-getinte formuleringen, in laatste instantie is het toch de christelijke God, zoals ook uit de context van deze en andere passages blijkt, aan wie hij zijn dichterlijke gaven te danken heeft.

Bij Van der Noot is het dichterschap inderdaad iets bijzonders dat hem apart zet van zijn medemensen. Wat dit laatste betreft, is hij een uitzondering gebleven. Sommige christendichters laten de gedachte aan directe goddelijke inspiratie eenvoudig niet toe. Zo iemand is Camphuysen die vakbekwaam zijn dichterlijk handwerk uitoefent maar er geen enkele behoefte aan voelt zich tot een geroepene te verklaren.

Anderen wijzen iedere gedachte aan een goddelijke inspiratie via Apollo en de muzen af, maar verchristelijken de gedachte. Mogelijk was Van Mander de eerste in de Noordelijke Nederlanden die Helicon en Sion tegenover elkaar plaatste aan het begin van zijn op Du Bartas geïnspireerde gedicht Olijfbergh (1609). Toch meen ik dat ook in dat geval Van Mander toch eigenlijk niet bedoelt te zeggen dat de Heilige Geest hem poëtisch heeft geïnspireerd. Eerder gaat het erom dat de Geest borg staat voor de waarheid van de inhoud van het gedicht.

Revius kent wel het verschijnsel van de ‘furor poeticus’. Hij beschrijft het aan het begin van zijn ‘Triumph-liedt op Den Bosch’ en zelfs zijn daar ook wel tonen van een zekere dichterlijke zelfverheffing te bespeuren. Maar nergens wendt hij zich in dit geval tot God zelf. Wanneer hij net als David was en de losse snaren van zijn harp ook door een goddelijke hand aangedraaid werden, dan zou hij adequaat de in zijn ogen heilige oorlog tegen de Spaanse vijand kunnen bezingen, schrijft hij elders, maar die alleen aan de bijbelschrijvers geschonken inspiratie ontbreekt hem. Hij kan alleen steunen op zijn ‘lust’ tot dichten, de aardse kant ervan dus, en dat brengt met zich mee dat de hoogste vorm van poëzie, de bijbelse, met eeuwigheidswaarde, hem niet geschonken is.

Interessant is een passage uit de proza-opdracht voor Heinsius' Lofsanck van Jesus Christus. Daar bespreekt hij de mogelijkheid dat iemand een ‘hoog voornemen ende lust’ tot schrijven kan hebben, zelfs over het hoogste onderwerp, de lof van Gods Zoon, maar dat hem daartoe toch de dichterlijke gave ontbreekt. Zo iemand is in zijn ogen Tertullianus en met alle respect kan Heinsius er dan niet

[p. 91]

omheen duidelijk te maken dat de kerkvader geen dichter was. Er is dus, zo laat Heinsius uitkomen, een verschil tussen een typisch poëtische dichtgave en een christelijke lust tot dichten.

Vondel heeft zich, zoals bekend, vaak met het probleem van de gave van het dichterschap bezig gehouden. Soms refereert hij aan de al geciteerde Ovidiaanse versregel en kan ook hij verklaren ‘Een godheid troont mijn siel’. Maar wanneer men zijn hele oeuvre overziet is er voor begrippen als ‘furor poeticus’ en goddelijke agitatie toch maar betrekkelijk weinig ruimte. Wanneer hij het over ‘mijn muze’ heeft, dan betekent dat weinig meer dan ‘mijn dichterlijke natuur’ of ‘ik als dichter’.

Op sommige plaatsen in zijn werk heeft hij het ook over specifiek christelijke inspiratie. Veel vaker dan de muzen treden andere hemelse inspiratoren op: engelen, Maria, heiligen, Christus. Het gaat dan altijd om religieuze onderwerpen, van de wijding van een bisschop af tot het grote leerdicht Altaergeheimenissen toe. Soms heeft de bede om goddelijke hulp een polemische kleur (‘Ick ken geen’ zanghbergh dan het hemelsch paradijs').

Maar als de engelenkoren aangeroepen worden aan het begin van Joannes de boetgezant, bedoelt Vondel dan te zeggen dat hij in zijn kwaliteit als dichter steun van boven behoeft en spreekt hij erin uit dat hij zijn dichterschap als een specifiek goddelijke roeping verstaat? Of zijn dit de beden van een dichter die weet dat hij de heilige onderwerpen alleen adequaat kan behandelen wanneer hij zich door God geholpen weet? Het begin van Altaergeheimenissen lijkt op het laatste te wijzen. De dichter hoopt dat de hemel het werk zal willen aanvaarden terwille van het onderwerp en dat zijn dichterlijke tekortkomingen zullen worden gecompenseerd door de vlaag van een Pinksterzegen.

De conclusie luidt dat christendichters meestal niet veronderstellen dat zij in hun kwaliteit als dichter een momentane directe inspiratie van God ontvangen. Liever, zo lijkt het, begint men daarom bij het ingenium. Men heeft een gave des woords, een gave die God geschonken heeft en waarover men bij wijze van spreken vanaf zijn vroegste jeugd beschikken kan, en die gave dient men in dienst van God en de naaste te stellen. Soms wordt die gave door aardse gebeurtenissen geactiveerd, soms ook door hemelse onderwerpen. Er is geen mooiere taak voor de dichter dan zijn hem door God gegeven talent voor de hoogstdenkbare onderwerpen te gebruiken. Maar lang niet alle christendichters wensen, zelfs in dat laatste geval, een directe goddelijke inspiratie te veronderstellen. Weliswaar heeft men literaire middelen als bijvoorbeeld de muzenaanroeping verchristelijkt maar de verderstrekkende platonische gedachte dat de dichter de ware tolk der goden is en alleen onder hun directe inspiratieve kracht kan spreken, heeft men niet durven overnemen.

(Een uitgebreide en van een notenapparaat voorziene versie van de hier samengevatte lezing verschijnt in 1989 in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde)