De Zeventiende Eeuw. Jaargang 3

[p. 79]

De metriek in de Neolatijnse poëzie van Huygens^1.
Dirk Sacré

De versbouw in de Latijnse poëzie van Huygens is een zijde van zijn kunstenaarschap die bij mijn weten nog niet in het zoeklicht is gekomen. Die Neolatijnse poëzie van de Hagenaar is door haar omvang onoverzichtelijk: Huygens dichtte pakweg twintigduizend verzen in het Latijn, ongeveer een kwart van zijn gehele produktie - Vergilius totaliseerde met zijn eclogen, zijn leer- en heldendichten ‘slechts’ twaalfduizend achthonderd vierenveertig verzen. Van de Latijnse component van Huygens' oeuvre is de metriek slechts één van de vele facetten en zelfs dat facet kan ik slechts ten dele onthullen.

Ik geloof dat het een zinvolle bezigheid is de techniek van zijn versbouw te ontleden; zij biedt namelijk een antwoord op twee vragen. Kunnen Huygens' verzen door de klassieke beugel? Welk model heeft hij nagebootst? Daarbij is het interessant te bedenken dat metrische gewoonten en wetten pas sinds vorige eeuw in detail worden onderzocht. De Neolatijnse dichters moesten destijds vooral op hun goede smaak afgaan en beschikten niet over het arsenaal van voorschriften en verboden, waarop de classicus van vandaag (die overigens niet meer dicht) veilig kan terugvallen. Zo beschouwd legt de metriek van een Neolatijns dichter getuigenis af van zijn fijn aanvoelen, zijn bedrevenheid en zijn belezenheid.

Op dit gebied werd tot nog toe weinig onderzoek verricht, al is het mogelijk tot tastbare resultaten te komen. Zo heeft G. Duckworth aan de hand van objectieve gegevens aangetoond in welke mate Maffeo Vegio (in de vijftiende eeuw) Vergilius' gebruiken kon nabootsen;^2. ikzelf heb destijds nagegaan of de Lucretius imitator Aonio Paleario (in de zestiende eeuw) inderdaad Lucretiaanse hexameters heeft geschreven.^3.

Wat Huygens betreft moet ik me erg beperken. Ik wil hier enkel een vlugge blik werpen op zijn eerste Latijnse dichtoefeningen en de rijkdom aan metra, waarvan hij zich in zijn Latijnse gedichten bediend heeft, in het licht stellen, om de aandacht dan toe te spitsen op één enkele versmaat, de dactylische hexameter.

Huygens' eerste kennismaking met het Latijn is genoegzaam bekend. Hij vatte de studie van het Latijn in 1605 aan onder Brouart en Jacob Anraet - deze laatste liet hem vooral woordjes memoriseren -, maar vooral onder Dedel en Constantijns eigen vader, die een vurig verdediger van de Camena was. Met gemakkelijke, door zijn vader vervaardigde samenvattingen begon de jonge Huygens op 1 november 1607 de Latijnse versificatie te bestuderen. De lessen waren

1. Dit is de licht gewijzigde tekst van het tijdens het Huygenscongres gehouden referaat. Ik ben drs. Marcus de Schepper en dra. Paul Maris erkentelijk voor nuttige informatie.

2. G. Duckworth. ‘Maphaeus Vegius and Vergil's Aeneid: a Metrical Comparison.’ In: Classical Philology 64 (1969), pp. 1-6.

3. D. Sacré. Anoii Palearii Verulani De animorum immortalitate libri III. Kritische editie, met een Nederlandse vertaling en toelichtingen. Voorafgegaan door een biobibliografie van de auteur. Leuven 1986 (onuitgeg. doct. diss. K.U.L.). Dl. II, pp. 563-587.

[p. 80]

op de praktijk gericht: reeds in december schreef Constantijn (van meet af aan met veel genoegen, naar verluidt) zijn eerste versiculi^4.. Typische opdrachten waren het versifiëren van een gebed, het parafraseren van een psalm, het vertalen en ritmeren van een stukje Grieks of het componeren van een epistel in versjes^5.. De eerste in te studeren metra waren vanzelfsprekend de hexameter en het elegisch distichon. Welnu, in die prille composities zie je Huygens zwoegen en hoor je hem zondigen. Nu eens lees je als het ware proza dat inderhaast in versvoeten werd omgegooid, zoals ‘[...] ne corpora vestra / contaminetis vos dapibus puerilibus illis’ (‘bezoedel je lichaam niet met die kinderlijke spijzen’)^6., een wangedrocht waarin adjectief en substantief niet van elkaar gescheiden worden, waarin de voornaamwoorden (vos en illis) louter als stoplap worden toegevoegd en waarvan het eerste woord het vers bijzonder zwaar maakt - al ontmoet je dat fenomeen later nog in zijn hexameters. De parafrase van psalm 22 (‘God is mijn herder, 't ontbreekt me aan niets’)^7. gaat onder gelijkwaardige zwakheden gebukt; in deze elegische bewerking eindigt de hexameter bovendien soms op een één-lettergrepig woord (v. 3: ‘In viridi campo stabulat pater omnipotens me’), of de pentameter op een drielettergrepig woord (v. 2: ‘vereor’, enz.). Dan breekt Huygens weer het ritme met een opeenstapeling van monosyllaba - zo in een gedichtje aan zijn broer,^8. v. 2: ‘cur non vis’ en v. 6: ‘sed fac sit’ -, of staat hij harde elisies toe - zo laat hij in een gedicht aan zijn vader tweemaal een lange klinker ‘verdwijnen’ vóór een korte: ‘gratiae amabunt’ en ‘Musae et Apollo’;^9. het eerste geval is verstechnisch zeer ongewoon.^10. Soms treffen we synaloefe aan waar ze in de klassieke tijd haast uitgesloten is, met name in de tweede hemistiche van de pentameter: een dubbel voorbeeld in het halfvers ‘perpetuo incola ero’.^11. Overigens schrikt Huygens niet terug voor betekenisarme woorden (b.v. ‘non ego iam’; ‘et quoque nunc’),^12. zinloze verkleinwoorden of voor woordherhalingen.^13. Dat er af en toe prosodische fouten opduiken wekt dan ook geen verbazing, zo b.v. dĕsidem voor dēsidem en rātus voor rătus.^14. Ook later ontmoet je er nog, maar ik vermoed dat in veel gevallen veeleer Worp dan Huygens schuld treft - daarmee wil ik de verdiensten van Huygens' uitgever niet verkleind hebben.^15. Zelfs grammaticale fouten heeft de jonge Constantijn niet altijd kunnen vermijden - zo b.v. een conjunctief imperfectum in een doelzin die afhangt van een imperatief praesens (‘Ast ut corrigeres hos lege versiculos’).^16.

Constantijn zelf was niet altijd ontevreden. Luidens zijn Latijnse autobiografie uit 1631 durfde hij zijn bewerking in hexameters van Petronius' Weeuwtje van Efese met enige fierheid te tonen aan connaisseurs.^17. Een vergelijking met een andere omdichting, namelijk de vijfde satire door Antonius Łoz Poninski (Polen, 1741), suggereert evenwel dat Huygens' fierheid vrijwel uitsluitend berust moet hebben op de jeugdige leeftijd waarop hij die parafrase had gemaakt. Niettemin maakte Huygens uitzonderlijke vorderingen. Hij leerde alras de finesses van de metriek kennen en verfijnde tegelijk zijn talenkennis. Wat de metriek betreft wist hij bijvoorbeeld in welke gevallen een spondeïsch vers kon,^18. hij hanteerde in zijn door Hooft vertaalde satire Misogamos (1620) bewust een vrijere metriek^19. en hij ving aan die vol herhalingen, woord- en klankspel stekende epi-

4. Cf. De jeugd van Constantijn Huygens, door hemzelf beschreven. Uit het Latijn vert., toegel. en m. aantek. voorz. d.A.H. Kan. M. een bijdr. v.G. Kamphuis. Rotterdam 1946, pp. 32-41. Zie ook De gedichten van Constantijn Huygens. Naar zijn handschrift uitgeg. d.J.A. Worp. Dl. I 1607-1623. Groningen 1892, p. 1 noot 1.

5. Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 9-10 (Dialogus Luciani de Venere et Cupidine); pp. 17-18 (Gratiarum actio); pp. 3-4 (Psalm. XV); p. 3 (Const. Huygonides fratri S.D.).

6. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 1 (Pythagoras dicebat hominibus ut corpora non contaminarent delicijs, sunt enim fruges et herbae aliaque quae ignis mollire potest), vs. 2-3.

7. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 2 (Psalmus XXIIJ).

8. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 3 (Const. Huygonides fratri S.D.).

9. Ibid., vs. 1: ‘Gratiae amabunt me genitor sic Musae et Apollo’.

10. Zie hierna.

11. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 2 (Psalmus XXIIJ), vs. 12.

12. Ibid., vs. 2 en 5.

13. B.v. ibid., vs. 4 (aquulas) of de talrijke herhalingen van voornaamwoorden in die parafrase.

14. Desidem in Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 3 (Const. Huygens patri S.D.), 1 (‘Mene putas Leydae pigrum desidemve fuisse?’) - reeds gesignaleerd door de uitgever -; ratus in Huygens. Gedichten Dl. I, p. 7 (Diogenes Cynicus), vs. 4 (‘Taedebat misera vitae atque relinquere ratus’).

15. B.v. Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 46-48 (Ad Mauritium principem), waar vs. 4 (‘Cingere maiore dignos diademate crines’) en vs. 52 (‘Miratur, stupet ac portat grata honores’) waarschijnlijk niet zo door de dichter zijn geschreven - wellicht moet men in het eerste vers maiori lezen en in het tweede gratos tibi honores; in vs. 73 van dat gedicht zal Huygens wel ‘Haga quater felix tanti quae principis aulam’ bedoeld hebben in plaats van het metrisch defectieve tantique. In Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 16-17, een parafrase van ode 2, 16 van Horatius, is vs. 25 (‘Te deterunt tinctae Tyrio bis murice lanae’) metrisch onmogelijk; in Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 123 (Constantinus Huygens ex Magna Britannia redux patriam salutat) is het Sapphisch vers 14 (‘Annuit vir, puer, annuit puella’) foutief.

16. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 3 (Const. Huygonides I. Dedel S.D.), vs. 4. Begrijpelijk is het feit dat Huygens' woordenschat nog erg beperkt was; zo leest men b.v. in de eerste gedichten voortdurend het woord componere.

17. De jeugd van Constantijn Huygens, p. 35.

18. De eerste versus spondiacus vinden we in Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 19-23 (Hodoeporicon), vs. 76: ‘Stans celsa in prora video procul Amsterdamum’; verder b.v. in Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 188-190 (Misogamos Satyra), vs. 66 (‘Defraudata suis amplexibus Amphitrite’); met eigennamen, vooral Griekse, komt het spondeïsch vers regelmatig voor.

19. Huygens. Gedichten. Dl. I,, pp. 188-190. Alleen al de talrijke monosyllabische verseinden duiden in die richting (vs. 1, 7, 21, 24, 47, 52, 73 en 112).

[p. 81]

grammen op zijn Owens te dichten. Zó spreekt bijvoorbeeld het paard dat hij in 1633 van de vorst krijgt:

Hoc satis est: domitor dominus dominantis Iberi
quem voluit famulum ferre, fero dominum.^20.
Zo is het genoeg: mijn meester, die de Spaanse meester overmeestert, ver-
droeg hem als knecht, ik draag hem als meester.

Even ver in de Spielerei gaat ook het antwoord aan Barlaeus toen die Tesselschade aardbeien offreerde en een versje vol woordspelingen en herhalingen (van fraga en Tessela) toevoegde. Uit Huyges' repliek blijkt dat hij geen meerdere in dergelijke woordspelingen duldde.^21.

In de beste Neolatijnse traditie creëert Huygens nieuwe woorden, veel composita - zoals hij ook gedaan heeft in zijn Nederlands oeuvre -, bijvoorbeeld carminifex en ventifer.^22. Ook laat hij zich uit over de technische aspecten van de versificatie, bijvoorbeeld in een jeugdvers aan zijn vader, dat in vertaling als volgt luidt: ‘Vaak zegt u, vader, dat het de grote dichters vergund was zonder cesuren te schrijven; als dat waar is bent u een groot dichter, vader!’^23. Zo kan de lengte van een lettergreep de aanleiding vormen tot een epigram:

Pollicita est fore perfidam, fit perfida. Damnat

Iulia lex vitium nempe prosodiacum.^24.

Ze had beloofd dat ze ovverspel zou plegen en pleegt overspel.
Augustus' wetten veroordelen de fout - de prosodische.

Huygens zinspeelt met Augustus' wetten op 's keizers zedenwetten (18 v.Chr.) én op de klassieke elegie, die onder de ‘Augusteïsche’ dichters een hoogtepunt kende. Ik moge bij dit versje aanstippen dat het vijflettergrepig eindwoord van de pentameter Huygens einigszins kenmerkt, maar vermeden werd in de klassieke periode;^25. toch stoorde ook de door onze dichter bewonderde Janus Secundus zich niet altijd aan die norm.^26.

In een ander vers haalt Constantijn te zware woorden over de hekel. Zo spot hij tegenover Barlaeus in een hexameter die uit slechts drie woorden bestaat (een fenomeen waarvan ik maar een handjevol parallellen uit de klassieke tijd ken):^27. ‘ampullatarum vegrandiloquentia vocum’ (‘supergrootspraak van hoogdravende woorden’) ‘Vegrandiloquentia’ is opnieuw een door Huygens zelf gesmeed compositum.^28.

Hij keert zich tevens tegen poëtasters die hun verzen met stoplappen allerhande vullen, b.v. met illa suos; wie dat almaar schrijft, illa sues - vrij vertaald: ‘altijd schrijft hij “hij zijne”: hij hoort tot de zwijnen’.^29. Zo een metrische Spielerei wordt soms gecombineerd met inhoudelijke spitsvondigheden. Een prachtig specimen daarvan vindt men in een epigram aan Philips Doublet. Die had een gedichtje geschreven met de titel ‘Recubans sub tegmine fagi’ - dat is het tweede halfvers van Vergilius' eerste ecloge: ‘uitgestrekt onder 't bladerdak van een breedgetakte beuk’ - en had in dat vers de eerste syllabe van pǎrum ten onrechte als lang beschouwd. Huygens repliceert op die onterechte verlenging met een

20. Huygens. Gedichten. Dl. II, p. 273 (Equus dono mihi datus), vs. 3-4.

21. Huygens. Gedichten. Dl. III, p. 219 (Ad Tesselam viduam de viduo, vidui pros eulabeian prosphonesis), waarvan de onvertaalbare vss. 5-6 luiden: ‘Fragifero (een neologisme!) duo fraga refer, flagrantia fraga,/ queis fragor argutae flagrat ab ore phrasis.’ Het hoeft geen betoog dat zulke verregaande woordspelingen in de klassieke oudheid niet aangetroffen worden.

22. Carminifex (‘gedichtenmaker’) in Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 23; ventifer (‘windbrengend’) in Huygens. Gedichten. Dl. III, p. 155. De nieuwvormingen in het Nederlands vermeldt o.a. J. Buitenhof. Bijdrage tot de kennis van Constantijn Huygens' letterkundige opvattingen. Diss. Groningen. Gouda 1923, p. 70.

23. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 6.

24. Huygens. Gedichten. Dl. IV, p. 3 (Adultera).

25. B.v. Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 87-88 (Constantinus Huygens Iano Dedelio suo S.), vs. 32 (amicitiae); Huygens. Gedichten. Dl. III, p. 243 (Epitaphium in Caroli Morgan hydrope extincti), vs. 6 (aqualiculum); Huygens. Gedichten. Dl. IV, p. 254 (Ad Schurmannam Delphis), vs. 2 (Casembrotiam). De vijflettergrepige clausule komt vrijwel uitsluitend in de eerste boeken van Propertius voor. Ook drielettergrepige eindwoorden werden zeer spaarzaam toegelaten, door Ovidius volledig vermeden. In zijn latere gedichten vermijdt Huygens dan ook dergelijke clausules, maar in zijn jeugdwerk zijn ze legio: zie b.v. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 2 (Psalmus XXIIJ), vs. 2 (vereor) en vs. 4 (aquulas); ibid. (Ad patrem), vs. 4 (faciam) en vs. 6 (vitia); Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 3 (Const. Huygens patri S.D.) vs. 4 (referas); Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 23, (z.t.), vs. 4 (statui); Huygens. Gedichten. Dl. VI, p. 110 (Recueil), vs. 6 (ratio). Zie over dergelijke verseinden M. Platnauer. Latin Elegiac Verse. A Study of the Metrical Usages of Tibullus, Propertius and Ovid. Hamden 1971, pp. 15-17.

26. B.v. in een epigram voor Erasmus' dood, Fun. 28, bij A.M.M. Dekker. Janus Secundus (1511-1536 ). De tekstoverlevering van het tijdens zijn leven gepubliceerde werk. Nieuwkoop 1986 (Bibl ioth. Hum. et Ref. 38), p. 226: op zeven pentameters komen er drie drielettergrepige eindwoorden (vs. 4 (lachrymis), 8 (socium) en 10 (meritum)).

27. B.v. Lucretius 3, 907: ‘Insatiabiliter deflevimus aeternumque’.

28. Huygens. Gedichten. Dl. IV, p. 8.

29. Huygens. Gedichten. Dl. III, p. 242 (Ad poetastrum).

[p. 82]

zeldzame, zij het geoorloofde verlenging, namelijk met een spondeïsch vers (eindigend op ‘large producis’); bovendien schrijft hij een epigram terug dat wemelt van citaten uit diezelfde herderskout van Vergilius. In vertaling:

Toen jij onlangs op je tengere rietfluit 't landelijk lied beoefende (ecl. 1, 2) en toen de lettergreep, lang van afkomst (parum is afgeleid van parvus, waarvan de eerste syllabe in poëzie lang is) en befaamd van herkomst (een ironische antifrase!) tot een tengere werd verminderd, heb jij Grammatica dat verlies betaald gezet en een kroost van tengere fortuin, van behoeftige afkomst, niet al te groots (hij gebruikt hier parum) rijkelijk uitgebreid (d.i. ‘verlengd’). Moet ik me daarover verbazen of het je misgunnen? Mijn beste vriend (dulcissime rerum verwijst hier wel naar de ironische context van Horatius' negende satire), ik misgun het je, wanneer ik zie (paronomasie invideo/video!) in welke mate de vrijheid, de boeien losgegooid, zij het laat, heeft neergezien op je kunsteloosheid (ecl. 1, 27) en je heeft toegelaten op je fluit te spelen wat je lust (ecl. 1, 10).^30.

Uit die voorbeelden blijkt duidelijk dat Huygens zich vlug de knepen van prosodie en metriek heeft eigen gemaakt. De jonge Latinist begon overigens vrij vroeg in minder courante metra te experimenteren. Van 1608 dateren zijn eerste jambische dimeters, hendecasyllabi, jambische trimeters;^31. in 1609 komen daar de Sapphische strofen bij, de strofe hexameter en jambische trimeter, de Alcaeïsche strofe,^32. later trochaeïsche dimeters en hinkjamben.^33. Hoewel de Sapphische strofe in die tijd erg populair was, heeft Huygens zich minder van die versmaat (en van de andere lyrische dichtmaten) bediend; dit houdt wel verband met de aard van zijn Latijnse poëzie.

Opmerkelijk is dat de dichter soms gebruik maakt van metra die in de klassieke periode niet stichisch worden aangewend, zoals de adoneus, die pas vanaf Boethius zo wordt gebruikt;^34. maar ook Secundus heeft stichische adonii.^35. Ook de glyconeus komt soms buiten een strofe voor, wellicht naar het voorbeeld van Prudentius.^36. Ten slotte vindt men zelfs een éénregelig gedicht in de vorm van een pentameter: ‘Papicolis est pro numine papa: papae’ - vrij vertaald: ‘De pausvereerders lijkt een god de paus: applaus?!’:^37. de pentameter bevat het neologisme papicola, dat echter vóór Huygens al gebruikt moet zijn.

Bovendien dient aangestipt dat Huygens meer dan eens polymetrische gedichten heeft geschreven. Het bekendste is wel het lijkdicht voor zijn vrouw, dat in 1973 heruitgegeven werd door Zwaan.^38. Het is opgebouwd uit elegische disticha, jambische trimeters, katalektische trochaeïsche tetrameters, Alcaeïsche hendecasyllabi (wier stichisch gebruik weer naar de late oudheid verwijst),^39. hexameters en jambische trimeters. Huygens schreef echter al geruime tijd vóór 1637-1638 een polymetrisch vers, namelijk als vijftienjarige, toen hij als nieuwjaarsgift voor zijn familie een gedichtje aanbood, waarin de Muzen elk in een verschillend metrum aan bod komen; ook hier tref je niet-klassieke strofen aan, zoals een Sapphische hendecasyllabus in combinatie met een pherecrateus.^40. Het lijkt me zeer waarschijnlijk dat Huygens zich hier heeft laten inspireren door Erasmus, die in zijn Colloquia een gelijkaardig polymetrisch vers opnam, waarin

30. Huygens. Gedichten. Dl. III, p. 247.

31. Huygens. Gedichten. Dl. I, p. 5 (In Iannettam); dl. I, p. 7 (Ad Cinnam); Dl. I, p. 8 (In Euclionem).

32. Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 17-18 (Gratiarum actio); dl. I, p. 25 (S.); dl. I, p. 242 (Conclusio ad D. Brouartium).

33. Huygens. Gedichten. Dl. IV, p. 243 (z.t.); Dl. II, p. 314 (Nodus in scirpo. Ad Barlaeum).

34. Huygens. Gedichten. Dl. III, pp. 112-113 (Constantinulo meo).

35. Zie A.M.M. Dekker. Janus Secundus, p. 59 (en noot 158).

36. Huygens. Gedichten. Dl. III, p. 232 (Soliloquium amantis).

37. Huygens. Gedichten. Dl. III, p. 153 (In Pontificios).

38. F.L. Zwaan. Dag-werck van Constantijn Huygens. Assen 1973, pp. 32-41.

39. Claudianus, Prudentius en Ennodius.

40. Huygens. Gedichten. Dl. I, pp. 26-31 (Strena utrique parenti...).

[p. 83]

eveneens de Muzen optreden.^41. Erasmus zelf heeft zich mijns inziens laten leiden door Martianus Capella (5^e eeuw n.Chr.), in wiens De nuptiis Philologiae et Mercurii (2, 117-126) de Muzen in gelijkaardige omstandigheden verschijnen. Het hoeft geen betoog dat de Neolatijnse dichters meermaals polymetrische gedichten naar laat-antieke voorbeelden hebben geschreven, zoals Jacob Balde (1604-1668), Richard Crashaw (1612-1649) of Daniel Heinsius (1580-1655).

Na dit beknopte overzicht van Huygens' metra en zijn metrische vaardigheden vat ik mijn bevindingen over zijn hexameter samen. Die conclusies stoelen op een grondige analyse van iets meer dan zeshonderd verzen uit de poëtische autobiografie, De vita propria sermones inter liberos.^42.

Ik situeer dit werk even. Zoals Cats dichtte Huygens op hoge leeftijd een autobiografie in verzen. Dit werk dateert uit 1678: op 22 juni van dat jaar kondigde Huygens Nicolaus Heinsius aan dat hij al vijftienhonderd verzen had voltooid;^43. op 5 december zendt hij hem het begin en het einde van het gedicht; hij belooft snel de rest te zullen bezorgen, want hij vreest dat hem onvoldoende tijd rest om de autobiografie overeenkomstig Horatius' voorschrift negen jaar te laten rusten;^44. uiterlijk op 11 maart 1679 is het werk voltooid.^45. Heinsius is enthousiast; begin september 1679 wil hij het voor de derde maal lezen;^46. even later zendt hij Huygens zijn aanmerkingen.^47.

Huygens wilde het werk niet publiceren: het was voor zijn kinderen bedoeld - de editio princeps dateert inderdaad uit 1817. Benevens Heinsius kreeg echter ook Petrus Francius het gedicht in 1681 in handen.^48.

Dat Huygens die autobiografie in het Latijn schreef beantwoordde aan een traditie; in een brief aan Heinsius deelt de dichter bovendien mee dat hij het Latijn had verkozen wegens het recente succes van zijn Latijnse epithalamium - bedoeld wordt het bruiloftsdicht voor Willem III en Maria Stuart (november 1677).^49. In De vita propria zelf zegt hij daarover (in de vertaling van Loosjes): ‘Men vraagt, misschien te regt, waarom ik mijn bedrijf,/ een stof van klein gewigt, in 't Hollandsch niet beschrijf;/ maar 'k wilde in dit verhaal mijns levens nog 't vermogen/ beproeven mijner kunst [...]’.^50. Op grond van die mededeling alleen al is het gerechtvaardigd het kunstige van deze brok Latijnse poëzie te bestuderen.

Vooraf wil ik er alleen nog op wijzen dat Huygens' autobiografie in dubbel opzicht lijkt af te wijken van de gewoonten van het genre.^51. Ten eerste is het een zeer lang gedicht (tweeduizendhonderdtweeënzestig hexameters), daar waar enkele honderden verzen normaal het maximum vormen; maar ook Cats heeft bijna drieduizendvijfhonderd verzen nodig. Ten tweede is er het metrum: in het model, de tiende elegie van het vierde boek van Ovidius' Tristia wordt het elegische distichon gebruikt, hier de hexameter - toch vind je ook hier parallellen, zoals Cicero's De consulatu suo.

Ik wens ook nog aan te stippen dat de titel (sermones) onze aandacht vestigt op het feit dat Huygens losser, ongebondener heeft willen schrijven en zichzelf niet erg heeft willen ophemelen. De openingsverzen van het gedicht bevestigen dit al:

41. Cf. The poems of Desiderius Erasmus. Intr. and ed. by C. Reedijk. Leiden 1956, pp. 384-385.

42. Huygens. Gedichten. Dl. VIII, pp. 179-236. Ik analyseerde de verzen 1 tot 304 van het eerste boek en 991 tot 1294 van het tweede boek. Over Cats' autobiografie handelde K. Porteman. ‘Jacob Cats' Twee-en-tachtigjarig leven als autobiografie.’ In: Eer is het lof des Deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra. Onder red. v.H. Duits, A.J. Gelderblom en M.B. Smits-Veldt. Amsterdam 1986, pp. 154-161.

43. Zie De briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687). Uitgeg. d. J.A. Worp. Dl. VI 1663-1687. 's-Gravenhage 1917 (Rijks Geschiedkundige Publicatiën 32), nr. 7087.

44. Ibid., nr. 7096.

45. Ibid., nr. 7109.

46. Ibid., nr. 7133.

47. Ibid., nr. 7135.

48. Ibid., nr. 7176.

49. Ibid., nr. 7087.

50. Constantini Hugenii De vita propria sermonum inter liberos libri duo. Primum ed. et ann. ill. P. Hofman Peerlkamp etc. Belgicis versibus adumbravit A. Loosjes. Harlemi 1817, p. 6.

51. Zie voor de wetten van het genre J. IJsewijn, ‘Humanistic Autobiography.’ In: Studia humanitatis Ernesto Grassi zum 70. Geburtstag. Hrsg. v.E. Hora und E. Kessler. München 1973 (Humanistische Bibliothek I 16), pp. 209-219.

[p. 84]

 

Quod fuerim terrae pondus, quam vivere, quam non

 

vivere dignus eram, versu memorare Latino

 

fert animus longumque metris includere vitae

 

curriculum, heroa de non heroe poesi.^52.

 

Wat een klomp van aarde ik geweest ben, in welke mate

 

ik het leven verdiende, in welke ik het niet verdiende,

 

dat lust het mij in een Latijns gedicht te verhalen,

 

en het lange relaas van mijn levensloop in versvoeten

 

te sluiten, in heroïsche verzen over een niet-heroïsche man.

Ik wijk hier af van de te vrije vertaling van Loosjes en citeer ook graag het Latijn, omdat deze verzen veel zeggen over Huygens' techniek: het onvermijdelijke herhalen, het onvermijdelijke spelen met woorden, in welk genre hij ook schrijft, de kunstige imitatie (quod fuerim herinnert duidelijk aan Ille ego qui fuerim, het vers waarmede Ovidius' autobiografie aanvangt, en fert animus verwijst naar het openingsvers van Ovidius' Metamorphoses: In nova fert animus mutatas dicere formas). Voor de woordspelingen moet alles wijken: met vivere - non vivere dignus geeft Huygens meteen een verlichtende toets aan het werk; om te kunnen spelen met heros en herous staat de dichter iets toe wat in goede poëzie eigenlijk niet kan: een ontkenning (non) die enkel op een substantief (heroe) slaat.^53.

Overigens behandelt de autobiograaf de traditionele thema's van het genre, wanneer hij het heeft over genus (afkomst, ouders, geboorteplaats en -dag), educatio (verschillende studies), res gestae (met herhaaldelijke inlassing van de toen erg geliefde hodoeporica), familia (geboortes en overlijdens, huwelijk), fortuna (vrienden) en een deel ad posteritatem.

Ik beschouw nu eerst de verzen afzonderlijk en vervolgens de afwisseling binnen de verzen.^54.

In de eerste voet van de hexameter gaat Huygens zeer klassiek te werk. Hij begint meestal met een dactylus (70%, een percentage dat tussen Vergilius en Ovidius in ligt), geeft zoals Vergilius de voorkeur aan een dactylisch woord boven een dactylische combinatie en vermijdt een dactylische combinatie van drie monosyllaba (1, 56: sic et ab; 2, 1167: si quid ad; Vergilius zou echter nog spaarzamer omspringen met een dergelijke opbouw).^55. In de tweede voet plaatst Huygens zoals Vergilius graag een (lange) monosyllabe in het begin (type 1, 7: ‘Aptius et quali[...]’).^56. In de derde voet vermijdt hij zoals de klassieke dichters de coïncidentie van voet en woord.

Wat echter het meest opvalt in de eerste hemistiche is het feit dat de dichter soms begint met zeer lange woorden, wat in de klassieke poëzie zeer weinig voorkomt, b.v. 1, 24: ‘quinquagenari nondum patris altera prolis’ en 1, 96: ‘declinaturus videor qua vixero vita’.

Zeer opvallend in de vierde voet is het uiterst lage percentage homodyne verzen (d.w.z. verzen waarin het versaccent samenvalt met het woordaccent), namelijk 26,5%: daarvoor vind je geen parallel in de klassieke poëzie. Dit valt des te meer op omdat Huygens blijkens de titel een eerder colloquiaal vers wil plegen

52. De vita propria 1, 1-4.

53. Zie desbetreffende I.C. Rossi. ‘Commentatio de libello cui titulus “Latein Aktiv”.’ In: Latinitas 34 (1986), pp. 247-253; C. Eichenseer. ‘Annotationes.’ In: Vox Latina 23 (1987), pp. 94-99.

54. Een overzichtelijk werk met heel wat (geïnterpreteerd) cijfermateriaal voor de dichters uit de oudheid is G. Duckworth. Vergil and Classical Hexameter Poetry. A Study in Metrical Variety. Ann Arbor 1969. Dit werk heb ik als vertrekpunt van mijn analyse benut.

55. Duckworth. Vergil and Classical Hexameter Poetry, pp. 147-150.

56. Cf. Titi Lucreti Cari De Rerum Natura Libri Sex. Ed. by C. Bailey. 1. Oxford 1947 (= 1972), p. 111.

[p. 85]

en dat precies in die verzen de homodynie normaal hoog ligt (tot 50% in Horatius' Sermones).^57.

In de vijfde voet heeft Huygens een zeer groot aantal spondeïsche verzen, namelijk één op zestig verzen. Horatius heeft er maar twee in heel zijn oeuvre, Vergilius één om de vierhonderd verzen; met Huygens kan alleen een laat dichter als Avienus worden vergeleken.^58. Wat de eindclausule betreft, vermijdt Huygens een einde op één monosyllabe (ongeveer zoals Vergilius, maar Horatius staat het vaak toe), maar is kwistig met verseinden op twee monosyllaben (nl. in 2,8% van de verzen; bij Vergilius komt dit slechts in 0,3% van de verzen voor).^59. Voor het overige zijn de verseinden klassiek. Wat de aard van het eindwoord betreft, valt het op dat Huygens zijn vers minder dan de klassieke dichters beëindigt met een substantief, en veel meer met een adjectief - wat betekenisvol is voor de opbouw van het vers.

Ik wens niet alle bijzonderheden in de metriek te behandelen. Toch wil ik vermelden dat Huygens driemaal (in de door mij onderzochte verzen) een korte lettergreep in arsi verlengt vóór de cesuur, b.v. in 1, 182: ‘Regula conciliāt et non fallentis honesti’.^60. Wat de cesuur betreft houdt Huygens zich angstvallig aan de klassieke normen: men treft vrijwel steeds een semiquinaria aan of een semiseptenaria met een semiternaria. In het gebruik van de monosyllaben daarentegen stoort hij zich niet altijd aan de gebruiken en somt hij er soms drie of vier na elkaar op.^61. In een ander gedichtje las ik er zelfs zes na elkaar, wat vrijwel uitgesloten is in de oudheid: ‘Hic es et hic non es, Schurmanna, et fallis amica’.^62.

Ook het gebruik van de elisie heb ik doorgelicht. Uit de steekproef blijkt dat de dichter spaarzaam was met elisies,^63. maar anderzijds toch acht keer op zeshonderd verzen een monosyllabe durfde te elideren (deze verhouding gelijkt op die van de als hard gebrandmerkte Lucretius).^64. Bovendien schrok hij er niet voor terug een lange klinker te elideren vóór een korte, zelfs - en dat is vrijwel onbestaande in de klassieke oudheid - in de tweede mora van een dactylus, b.v. 1, 124: ‘Audio Aristotele gravidum, fortem atque ferocem’ en 1, 146: ‘Atticae et ut vestro totum me fervidus auro’.^65.

Wat tenslotte de afwisseling betreft tussen de verschillende hexameters, dient er slechts weinig te worden opgemerkt dat afwijkt van de klassieke normen. Zoals bij de meeste dichters bekleedt het patroon dactylus (D) - spondee (S) - spondee - spondee in de vier eerste voeten de eerste plaats met een goed gemiddelde van 17,1%. De eerste vier patronen zijn eveneens klassiek, namelijk DSSS - DSDS - DDSS - SDSS, en halen een klassiek percentage (51,09%). Hetzelfde geldt voor de acht eerste patronen. Zoals bij de oude dichters komen onmiddellijke herhalingen van hetzelfde patroon voor, vooral van het lievelingspatroon DSSS, dat op een totaal van zevenenveertig herhalingen veertienmaal wordt hernomen - dit gemiddelde kan vergeleken worden met dat van Vergilius. Teveel herhalingen van één patroon vermijdt Huygens uitgesproken: zo vind je op zeshonderd verzen slechts één ‘tros’ van vier onmiddellijk op elkaar volgende herhalingen van het patroon DSDS (2, 1089-1092).^66.

Samenvattend durf ik te stellen dat Huygens er goed in geslaagd is een monoto-

57. Duckworth. Vergil and Classical Hexameter Poetry, table 2.

58. Ibid. p. 3 (en table 1).

59. Titi Lucreti Cari, 115.

60. Zo ook De vita propria 1, 296 (ērat. Accingor) en 2, 1158 (fuīt insania); verder b.v. nog in De vita propria 2, 258 (fuerāt, expugnata).

61. B.v. De vita propria 1, 287 (et quo nil dat).

62. Huygens. Gedichten. Dl. IV, p. 254 (Ad Schurmannam Delphis), vs. 1; zo ook Huygens. Gedichten. Dl. VI, p. 110 (Recueil). vs. 1: ‘Quid fidei sit commissum, quid non sit et an sit’.

63. Ik telde slechts een honderdvijftigtal elisies op zeshonderd verzen.

64. B.v. De vita propria 2, 1005 (te offendo); 2, 1188 (si a).

65. Cf. J. Soubiran. L'élision dans la poésie latine. Paris 1966 (Études et commentaires 63), p. 209.

66. Zie de tabellen in Duckworth, Vergil and Classical Hexameter Poetry.

[p. 86]

ne dreun te vermijden, maar dat zijn vers-an-sich daarentegen zeer heterogeen is. Door sommige kenmerken vertoont hij enige verwantschap met de oudere poëzie van Lucretius, sommige karakteristieken verwijzen naar de klassieke tijd (Vergilius) en naar de vrijere satire (Horatius), terwijl andere alleen in de late Oudheid of helemaal niet worden aangetroffen.

Huygens' vers doet dus enigszins hybridisch aan en dit grondkenmerk vind ik bevestigd door het woordgebruik. Ik tref hier archaïsmen of archaïserende trekjes aan, zoals pote voor potis of potest, mage voor magis, duxti voor duxisti, irritassit voor irritaverit, reliquus met een lange eerste lettergreep, naast late woordvormingen als sciolus (‘halfweter’), scripturire, een woord uit Sidonius Apollinaris, verbulum, een verkleinwoord dat enkel in een tekst van pseudo-Augustinus is betuigd, of typische prozawoorden (b.v. anniculus).^67.

Ik ben het dan ook wezenlijk eens met P. Hofman Peerlkamp, die in de inleiding tot zijn uitgave van De vita propria^68. stelde dat de beste Neolatinisten één model kozen naargelang het genre waarin ze hun sporen wilden verdienen, en dat Huygens alle dichters zonder onderscheid navolgde. Eén van de gevolgen hiervan is dat men bij Huygens soms een echt Romeinse toon mist.^69.

67. Pote in De vita propria 2, 1162; mage in 1, 209; duxti in 1, 303; irritassit in 2, 1132; reliquus in 1, 37; scripturire in 1, 19; verbulum in 1, 81; anniculus in 1, 40; sciolus in 2, 1212 (opmerkelijk is dat dit zeldzame woord in Neolatijnse poëzie vaker voorkomt, o.a. bij C. Celtes en C. Musius).

68. De vita propria, X.

69. Het spreekt vanzelf dat ik in dit beknopte overzicht niet alle bijzonderheden van Huygens' prosodie en metriek heb kunnen belichten. Zo zou men b.v. de volgende bijzonderheden kunnen bespreken: het sigmatisme (b.v. De vita propria 1, 298: ‘docte Zueri’ en 1, 74: ‘nempe scientia’); de abnormaal lange verseinden(b.v. De vita propria 1, 254: ‘conficiendae’ en 2, 1118: ‘medicinae’); hypermetrische verzen (b.v. De vita propria 1, 221); de prosodische afwisseling tussen de ŏ en ō als uitgang (Huygens verkiest in het spoor van de na Ovidius werkzame dichters bijna altijd een korte uitgang); het gebruik van stoplappen (b.v. via het polysyndetische -que), enz. enz.