Logo DBNL
De Zeventiende Eeuw. Jaargang 3 (1987)

De Zeventiende Eeuw. Jaargang 3

(1987)– [tijdschrift] Zeventiende Eeuw, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Anti-idealistische poetica bij Huygens?
A. van Strien

In deze bijdrage zou ik willen ingaan op een suggestie van M.A. Schenkeveldvan der Dussen in haar artikel ‘De anti-idealistische poetica van een christenburger, Joannes Six van Chandelier.’1. Six, zo laat zij zien, noemt zichzelf opzettelijk ‘rijmer’, niet ‘dichter’. Hij zegt met zijn gedichten niet meer te willen geven dan verslagen-op-rijm van privé-ervaringen, privé-overwegingen; hij heeft niet de pretentie dat het persoonlijke daarin staat voor het algemeen-geldige. Daarom is het slechts ‘rijmen’ wat hij doet, niet ‘dichten’ in de eigenlijke betekenis van het woord. We herkennen het klassieke onderscheid tussen versificator en poeta: tussen degene die gebeurtenissen in versvorm navertelt enerzijds, en de ware dichter, de geïnspireerde, anderzijds, die de diepe betekenis van de gebeurtenissen onthult en zo poëzie schrijft van universele geldigheid. De versificator geldt eigenlijk als tweederangsdichter. Het is dan ook iets bijzonders dat Six met zoveel nadruk stelt dat hij niets anders is of wil zijn dan dat. Hij vraagt erkenning voor het eigen recht van zijn ‘rijmkunst’. Mevr. Schenkeveld spreekt in dit verband van een ‘realistische’ of ‘anti-idealistische’ poetica, en suggereert dat sporen van een dergelijke poetica ook bij andere zeventiende-eeuwers zijn aan te treffen, ‘Huygens met name’.2.

In dit verband zou ik om te beginnen willen wijzen op een opmerking van Huygens in een brief aan Nicolaas Heinsius, een brief van 22 juni 1678.3. Huygens schrijft in die tijd aan zijn grote autobiografische gedicht Sermones de vita propria4. en daarover vertelt hij iets aan Heinsius: ‘de inhoud is heel mijn leven; het gaat over mijn ouders, mijn geboorte, opvoeding en opleiding, reizen, ambten en liefhebberijen, voor- en tegenspoed.’ En meteen daarop: ‘Dat is historische stof, zult u terecht zeggen [...].5. Het lijkt mij onmiskenbaar een toespeling op het bekende onderscheid, dat teruggaat op Aristoteles, tussen geschiedenis en poëzie; een onderscheid dat parallel loopt met dat tussen versificator en poeta dat ik daarnet aangaf. De historicus vertelt wat er gebeurd is, de dichter staat daar niet bij stil maar toont de essentie van de dingen. Huygens' opmerking mag dan ook wel als volgt vertaald worden: ‘Dat is geschiedenis, zult u terecht zeggen, geen poëzie.’ Als schrijver van de Sermones heeft hij het over dingen die alleen hemzelf en zijn kinderen aangaan - is hij dus eigenlijk niet meer dan versificator. In het vervolg van deze brief weidt Huygens uit over het grote succes van zijn Epithalamium voor Willem III en Mary Stuart, een half jaar tevoren geschreven;6. en het is alsof hij zeggen wil: ‘ik kan gelukkig ook nog echte poëzie schrijven...’

Huygens zal de Sermones niet onbelangrijk gevonden hebben. Hij stuurde Heinsius stukken toe met het verzoek om commentaar.7. Anderzijds legt hij er

nogal de nadruk op dat het gedicht alleen voor zijn zoons geschreven is.8. Is er een grens die hij trekt: ‘ware poëzie’ voor publikatie, en ‘geversificeerde geschiedenis’ voor privé-gebruik? Zo eenvoudig ligt het niet. Hij heeft tenminste heel wat gedichten laten drukken die moeilijk anders dan als ‘geversificeerde geschiedenis’ te karakteriseren zijn, privé-ervaringen op rijm, zoals verslagen van vakantiereisjes.9. Men zou daarbij kunnen spreken van ‘realistische poëzie’. Maar Huygens heeft niet, zoals Six van Chandelier, een poetica ontwikkeld die van zulke pretentieloze ‘rijmkunst’ de verantwoording vormt. Mijns inziens heeft hij helemaal geen eigen poetica ontwikkeld, al heeft hij dikwijls op originele manier over poëzie geschreven.

 

‘Sijn opper oogh-merck is profijtelick vermaeck.’10. Huygens zegt het van zichzelf als ‘print-schryver’ en hetzelfde zegt hij telkens opnieuw, in allerlei variaties. De formulering is zijn vondst, niet de inhoud; bijna iedereen zal hem hierin zijn bijgevallen: dat is het doel van de dichter. Ook Six van Chandelier wil ‘stichten en vermaken’. Maar Six doet het door, naar eigen zeggen, ‘waarheid’ te spreken op het niveau van de gewone werkelijkheid.11. Huygens daarentegen zegt, tenminste in het gedicht dat aan de Zede-printen voorafgaat, dat hij als dichter de werkelijkheid heeft ‘geïdealiseerd’.12. Hij zegt: ik heb typen van deugd en ondeugd willen maken, door alle mogelijke deugden in het ene karakter te verzamelen, alle mogelijke ondeugden in het andere. Het ideaalbeeld van de deugd zal voor de goeden een voorbeeld zijn; het negatieve ideaalbeeld van de ondeugd zal de kwaden tonen wat ze in wezen zelf zijn, en dat zal hen ertoe brengen hun leven te beteren.

Huygens spreekt hier, dunkt mij, volkomen in de geest van de poetica van Scaliger waar deze spreekt over aard en functie van poëzie: poëzie is een vorm van ‘idealiserende nabootsing’ van de werkelijkheid, met het hoofddoel, te ‘stichten en vermaken’.13. Dat is niet de enige opvatting die men omtrent de taak van de dichter kon hebben, maar toch wel een zeer algemeen aanvaarde; het is zeker geen originele poetica die Huygens hier ontvouwt. Daarmee is uiteraard niets over zijn poetica in het algemeen gezegd. Hij heeft het in deze ‘Voorspraeck’ alleen over de ‘printen’. Hij wilde zichzelf op voorhand verdedigen tegen de verdenking dat hij er concrete personen mee wilde hekelen, en hij doet dat met een beroep op de algemeen-bekende dichterspraktijk: ‘ik ben immers een dichter, ik heb niet de werkelijkheid, maar een hogere werkelijkheid op het oog.’ Zo spreekt hij voorzover ik weet nergens anders over zijn gedichten. De reden daarvan is echter niet dat hij elders poëzie schrijft op basis van een andere poetica. Hij spreekt er niet zo over, omdat er elders voor hem geen aanleiding is dat te doen.

Daarmee komen we op wat volgens mij het belangrijkste punt is bij het interpreteren van Huygens' poeticale uitspraken: ze zijn nooit onderdeel van een systematisch betoog over poëzie. Ze treden op als ad-hoc argumenten in een betoog dat eigenlijk over iets anders gaat, of het zijn losse uitspraken, vondsten, spitsvondigheden, die Huygens doet zonder rekening te hoeven houden met wat hij op andere momenten heeft gezegd. Ik geef een paar voorbeelden. Op 1 au-

gustus 1642 schrijft hij aan Barlaeus: ‘[...] mensen die in ernst verzen schrijven wil ik niet eens voor dichters laten doorgaan [...]. Spel is het en gekheid, waarmee wij (dichters) ons bezighouden [...].14. Elders schrijft hij dat hij zijn avondmaalsgedichten heeft geschreven als voorbereiding op de viering in de kerk.15. Als dat waar is, dan is de eerste uitspraak niet waar; en ik vermoed dat Huygens tegen Barlaeus een beetje ‘jokt’ - en dat niet alleen in de zeventiende-eeuwse betekenis van dat woord. Waarom? De context is: Huygens heeft een aantal epigrammen geschreven naar aanleiding van de dood van Maria de Medicis, waarin Richelieu er bijzonder ongunstig afkomt.16. Of Huygens deze gedichten ‘in ernst’ schreef, dat wil zeggen uit oprechte deernis met het lot van de Franse koningin-moeder, is niet zozeer de vraag. Het gaat erom dat hij zich, als de gedichtjes circuleren en commentaar uitlokken, realiseert dat hij in dienst is van Oranje, dat er een bondgenootschap bestaat tussen Frankrijk en de Republiek. Elke mogelijke verdenking van een gezindheid die niet strookt met die van hem verwacht wordt, schudt hij dan zo krachtig mogelijk van zich af, waarbij hij veiligheidshalve ook maar de ernst van àl zijn gedichten ontkent: stel je voor, het zijn maar invallen van het moment, ‘partijdigheid, wat zeg ik, zelfs waarheid verwacht ik niet in een gedicht [...].17. Een ander voorbeeld: het verschil tussen de verschrikkelijke bescheidenheid waarmee Huygens de Otia als ondertitel geeft ‘versus inopes rerum nugaeque canorae’, dat wil zeggen ‘verzen arm aan inhoud, welluidende prullen’; en het zelfbewustzijn waarmee hij in zijn jeugdautobiografie stelt in zijn Nederlandse gedichten (het gaat over die in de Otia) ‘min of meer’ dat bereikt te hebben, wat hij bij de meesten mist, ‘dat ik namelijk het nuttige met het aangename heb verenigd en niet een vers arm aan inhoud, d.w.z. welluidende prullen, heb gemaakt.’18. Aan de ene kant hebben we de sociale rol die Huygens wil spelen: hij schrijft gedichten, maar hij is geen echte dichter. Voor zijn kinderen constateert hij toch maar dat hij in de poëzie wel degelijk aan de hoogste eisen - zij het ‘min of meer’ - voldoet. Dan is hij eerlijk, maar bescheidenheid is nog niet oneerlijk. Wat moet in welk verband gezegd worden, dat is de vraag. Zo lezen we ook, nu eens, de boodschap dat de dichtvorm bij uitstek geschikt is om de mensen de waarheid te zeggen, omdat de dichtvorm dwingt tot pregnante en pakkende formuleringen;19. en dan weer, dat de dichter principiëel niet in staat is de waarheid te spreken, omdat hij omwille van het rijm altijd iets anders zal moeten zeggen dan hij van plan was.20. Het hangt er maar van af wat Huygens in een bepaalde context wil, welk argument hij nodig heeft; of hij bijvoorbeeld een boek ‘Sneldicht’ bij de lezer wil aanbevelen, of waarschuwen wil dat Hofwijck (het buiten) in werkelijkheid niet zo'n welig lustoord is als de beschrijving ervan in het gedicht zou doen vermoeden.21. Al die onderling tegenstrijdige en vaak paradoxale uitspraken zijn geen bouwstenen voor een poetica.

Ze moeten natuurlijk wel allemaal in hun context au sérieux genomen worden. Neem de passage in Oogentroost: ‘De Dichter zijn dicht blind; sij sien maer door het Rijm [...]’22. en vervolgens de argumentatie die ik daarnet samenvatte: het rijm neemt de dichter op sleeptouw, de rede heeft het nakijken. Hierbij staat in het commentaar van De Kruyter: ‘Huygens als dichter kan onmogelijk se-

rieus bedoeld hebben, dat alle dichters blind genoemd moeten worden.’23 Zo doen we Huygens tekort. Hij bedoelt het wel degelijk serieus, net zoals hij meent dat de anderen van de lijst van blinden in het gedicht echt ‘blind’ zijn. Op een subtiele manier doet hij wat de satiricus betaamt, ‘lachend de waarheid zeggen’24., en brengt hij tegelijk een sterk troostargument in het spel: ‘in wezen zijn alle mensen blind, ook ikzelf.’ Maar de passage behelst niet een poetica, maar een credo. Wat de poëzie betreft, doet de dichter niet minder dan wat men van de ‘ware’ dichter verwacht: universeel geldige waarheid onder woorden brengen.

De bescheidenheid waarmee Huygens zijn gedichten de wereld in stuurt, is ook van een heel andere orde dan die van Six van Chandelier. Six gaat heel ver in de relativering van de betekenis van poëzie. Op de meest onverwachte plaatsen wordt de topos van de eeuwigheidswaarde van het literaire kunstwerk door hem ontkracht.25. Bij Huygens vind ik daar niets van. Ik hoor tenminste geen ironie in het slot van een gedichtje als ‘Nae-leven’:26.

 
Lust menschen wat te lesen,
 
'Ksal inde wereld zyn als ick'er niet sal wesen.

- of in de proloog van Hofwijck:27.

 
De tijd slijt struijck en steen: eens salmen seggen, Hier,
 
Hier was't daer Hofwijck stond, nu Puijn en Queeck en Aerde.
 
En dan sal Hofwijck noch staen bloeijen in sijn' waerde:
 
Ja waerde, sooder oijt ijet waerdighs van mijn' hand
 
De Jaren heeft verduert en ouderdom vermant.

Daar tegenover staan dan wel heel wat versjes waar hij zijn dichtbundels aanbiedt als pakpapier of nog erger, maar het lijkt mij geen vraag waar we de meeste waarde aan moeten hechten. Dat zijn gelegenheidsrijmpjes van een ‘hoveling’; in Hofwijck spreekt de dichter.

 

Het is een dichter die meestal op zeer ontspannen toon over poëzie spreekt. ‘De Poesie [...] is de taele der Goden’,28. ‘een Dichter behoort hemelval en de spraeck der Goden te spreecken’:29. dat zijn formuleringen die we bij Huygens niet tegenkomen. In de vele epigrammatische ‘dichtlesjes’ die hij op papier heeft gezet ontbreekt elke verwijzing naar de verhevenheid van poëzie.30. Maar dat is niet omdat Huygens een andere opvatting over aard en functie van poëzie wilde propageren dan zij die op die verhevenheid wel een accent legden. Als hij ‘jonge liên’ enige aanwijzingen wil geven inzake de eisen waaraan een goed gedicht moet voldoen, dan is het ingenium dat nodig is om werkelijk grootse poëzie te schrijven, eenvoudig niet aan de orde. Bovendien (maar dit wordt wat speculatief): waar hij zichzelf beschouwde als een der weinigen in Nederland die de Klassieken op enigszins acceptabel niveau navolgden,31. vond hij het misschien ook niet zo zinvol over poëzie te schrijven in termen die op het merendeel van de Nederlandse produktie waarschijnlijk nooit van toepassing zouden zijn. ‘De

poëzie, de taal der Goden [...].’ Men moet al een groot dichter zijn om zoiets te kunnen zeggen zonder zichzelf bespottelijk te maken.

Zo sprak Huygens niet over zijn eigen werk. Hij wilde zijn liefhebberij op hoog niveau beoefenen, maar besefte wel dat het hoogste niveau - dat van de Klassieken,32. van Petrarca,33. van Janus Secundus34. - niet door hem bereikt werd. Niettemin waren zijn gedichten op zichzelf goed genoeg, en het was zeker niet de status van zijn ambt, dat zijn dichterschap glans verleende.35. Dat was de aard van zijn poëzie: op de Klassieken geïnspireerde poëzie in de moderne tijd. De poetica die daaraan ten grondslag ligt is niet ‘anti-idealistisch’. ‘Idealistisch’ is een woord dat niet goed past bij de toon waarop Huygens over poëzie pleegt te spreken. Met de aanduiding ‘conventioneel-renaissancistisch’ doen we zijn opvattingen over de aard en functie van poëzie niet te kort.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs