Logo DBNL
De Zeventiende Eeuw. Jaargang 3 (1987)

De Zeventiende Eeuw. Jaargang 3

(1987)– [tijdschrift] Zeventiende Eeuw, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De omzwervingen van Trijntje Cornelis door Antwerpen
H.M. Hermkens

Je kunt een tekst op verschillende manieren bestuderen. Ik kies vandaag voor een heel zakelijke manier: we gaan uit allerlei aanduidingen de gebeurtenissen in Constantijn Huygens' komedie Trijntje Cornelis reconstrueren.1.

Huygens heeft zijn ‘klucht’ zeer concreet gecomponeerd naar tijd en plaats. Wat de plaats betreft: Antwerpen was hem zeer vertrouwd, evenals het Antwerpse dialect. Zijn moeder, Suzanna Hoefnagel, was uit een Antwerps koopliedengeslacht: ze is geboren in Antwerpen in 1561; ze heeft daar gewoond tot 1585. De Antwerpse familie bezat een aanzienlijk buitengoed, de Lantaernhof,2. gelegen bij de eerste mijlsteen buiten Antwerpen vanaf de St.-Jorispoort. Constantijn erfde het; tot zijn grote opluchting kon hij dit kwetsbare bezit in vijandelijk gebied in 1645 verkopen.3. We weten niet zeker of de jonge Constantijn gedurende het Twaalfjarig Bestand in Antwerpen is geweest; wel in Brussel.4. Na de vrede van Munster (1648), vlak voordat hij Trijntje Cornelis schreef, heeft hij verschillende keren in Antwerpen vertoefd.5. Ik beschrijf verderop de gebeurtenissen zoals ze zich in de voorstelling van de auteur kunnen hebben afgespeeld.

 

De eerste fase van de tekst, tot en met Trijns terugkeer op het schip, is tot stand gekomen in de periode van zaterdag 20 september tot en met zaterdag 27 september 1653. De eerste regel luidt: ‘De Vrede was in 'tland, den uijtslagh van Westphalen’. De Vrede van Munster was in Antwerpen plechtig afgekondigd op 5 juni 1648.6. Spoedig daarop waren de handelsrelaties tussen Noord- en Zuid-Nederland hersteld, maar de Hollandse vloot bleef de ingang van de Schelde bewaken.7.

Klaas Gerritsen is, voor het eerst na de Peis (v. 1546), in een zomer naar Antwerpen gereisd;8. allerlei details, waaruit blijkt dat het laat donker en vroeg weer licht was, bewijzen dat; een bevestiging vinden we in de mededeling dat Trijn ‘hiel verhitt van wangdele’ was en van dorst verging toen ze in de Lepelstraat arriveerde (v. 1232). In welk jaar moeten we de gebeurtenissen situeren? Het kan moeilijk binnen enkele maanden na de Peis geweest zijn. Van de andere kant weten we zeker dat de Hollanders niet lang gewacht hebben. We kunnen dus veilig aannemen dat Klaas in de zomer van 1649 naar Antwerpen reisde. De passus in v. 2 (De Vrede) ‘Dien 'tvreloos Engeland in d'aschen soeckt te malen,’ slaande op de Eerste Engelse Oorlog, van 1652 tot 1654, is geen tegenbewijs: het is een opmerking van Huygens, geldend op het moment dat hij

deze regels schreef.9.

Klaas Gerritsen van Zaandam stouwde zijn schip vol met handelswaar: Hollandse produkten als bier en gezouten haring, boter en kaas; maar ook Spaanse waar als sinaasappelen en citroenen; die waren vers uit Spanje in Amsterdam gearriveerd (v. 1415, 1451).10. Hij zou met zijn knecht Kees naar Antwerpen varen. Klaas had een eigen schip (v. 262), vermoedelijk een kaag,11. in Zaandam gebouwd.12. Het gezin Gerritsen behoorde tot de gegoede burgerij (v. 252). Maar Trijn wou ook mee: ze wilde de vreugde beleven om roomse toestanden en praktijken te horen en te zien (v. 12 e.v.). Voor de veiligheid van Trijn en haar kuisheid liet Klaas het jonge, pasgetrouwde vrouwtje liever niet in Zaandam achter. Hij deelde dus met Trijn Cornelis-dochter, zijn koe, zijn dartele honingbij, om kort te zijn: zijn vrouw, het vooronder als eet- en slaapverblijf. De knecht sliep op het dek.

De eerste morgen na hun aankomst in Antwerpen gingen Klaas en Kees aan het werk met lossen en venten (v. 30); ze lagen aan het Bierhoofd, oftewel de Bierkaai (v. 232). Trijn maakte zich al heel vroeg op voor een ontdekkingsreis door de stad.

Trijns religieuze avontuur

Toen haar ‘toetakeling’ als van een zeilschip klaar was, trok ze eropuit. Het moet een doordeweekse dag geweest zijn: Klaas en Kees waren volop aan het werk met lossen, rollen, slepen en venten; de winkels in de stad waren open: Trijn zou versnaperingen kopen voor oma thuis en spulletjes voor een baby die ze binnenkort wellicht zou krijgen (v. 44, 54). Het zal ongeveer 8 uur in de ochtend geweest zijn.

Ze vertrok vanaf het Bierhoofd door de grote poort die vandaar toegang gaf tot de stad.13. Die kwam uit in de Klaverstraat; Bonaparte zou hierdoor ook zijn intrede doen in de stad, anno 1803.14. Trijns eerste ontmoeting was een bellend geval. Klaas had haar gewaarschuwd voor het paapse gevaar van de priester die met zijn bellende en kaarsdragende dienaars de communie naar de zieken bracht. Daar mocht ze niet voor knielen zoals de Antwerpenaars dat deden: dat vond de dominee in Zaandam niet goed (v. 57 e.v.).15. Trijn sprong dus een zijstraatje in (de Botermakersstraat). Toen ze om het hoekje gluurde, zag ze dat ze op de loop was gegaan voor een mestkar, getrokken door een paard met bellen aan de haam (v. 63 e.v.).

Vandaar ging ze naar het centrum, door enkele ruime straten: eerst door de Peerpotstraat, waaraan het Godshuis van Pieter Pot lag, en verder in de richting van de Grote Markt. Ze keek haar ogen uit toen ze al die stenen huizen zag, met baliën en poorten van hardsteen. Zelfs aan de vensters zag ze geen hout. Hoe was het mogelijk? In Zaandam woonden alleen maar een paar schatrijke lui in een stenen huis! Vooral de gildehuizen aan de Grote Markt zullen haar aandacht hebben getrokken. Daar reden deftige dames in hun koetsen af en aan (v. 75). En toen stond ze voor het Stadhuis,16. dat ze rondom bekeek.

Ze bezocht verschillende kerken. De Walburgiskerk (Burchtkerk)17. hoorde daar zeker bij. Mogelijk ook de Dominikanenkerk bij de Veemarkt, de Jezuïetenkerk, de Franciscanenkerk, misschien zelfs de St.-Jacob. Aan het eind van haar kerkepad belandde ze om ongeveer 11 uur in de O.-L.-Vrouwekerk. Daar kwam ze midden in de preek terecht gedurende de Hoogmis.18. De plebaan zelf moet aan het woord geweest zijn. Volgens voorschrift19. mocht hij niet langer dan een uur preken, maar Trijn kon het einde niet afwachten: ze verstond geen woord van dat Antwerpse taaltje (v. 89). Ze deed dus of ze dreigde flauw te vallen en liep naar buiten. Omhoogkijkend naar de spitse toren voelde ze het verlangen in zich opkomen om die te bestijgen, om de Vlaamse kusten te overzien.20. Maar de angst voor de torenwachter21. weerhield haar: torenwachters hadden, net als molenaars, een slechte reputatie.

Dus trok ze verder. Ze belandde, geheel volgens haar wens, in een nonnenklooster (v. 111) om ongeveer 12 uur, waar ze zowat twee uur vertoefde (v. 1205). Dat moet het klooster van de Witte Vrouwen geweest zijn in de Cammerstraat.22. Deze ‘Albae Sorores’ behoorden tot een penitentenorde, met als bijzondere taak: de opvang van gevallen vrouwen.23. Trijn werd goed onthaald op eten en drinken (v. 113). De nonnen hadden, onder toezicht van moederoverste, de mater, hun middagrecreatie na het eten. Ze vermaakten zich best met die Hollandse Trijn. Ze hadden veel te kijken aan ‘Trijnens vreemd gewaed’ (v. 115) en veel te vertellen over hun manier van leven: hun maagdelijke staat, hun onthouding, hun versterving. Ze lieten Trijn de novicenuitrusting zien om haar over te halen tot intreden (v. 119). Maar Trijn hield het bij Klaas: ze was netjes getrouwd en als ze hier geen mannen hadden, dan was dat niet fatsoenlijk (v. 123). Hier moest ze ook maken dat ze wegkwam (v. 129). En nu ze toch bezig was met rondkijken, wilde ze het kasteel zien (v. 130). Eymael veronderstelt ten onrechte dat dit het Steen is.24. Het is de Spaanse citadel, ten zuiden van de stad, buiten de stadsmuren.25.

Trijns profane avontuur

De kortste weg daarheen ging langs de IJzerwaag,26. waar de Fockers (Fuggers) hun metaalmagazijnen hadden gehad (in 1649 niet meer); over de Luijsemert, de Boecxsteeg;27. bij de Blijen Hoeck rechtsaf, de lepelstraat in (v. 133). Deze straat is in het begin van de veertiende eeuw aangelegd op grond die Willem Lepel van de kerk had gepacht. Na de sanering heeft men ze, om onaangename reminiscenties weg te werken, voluit ‘Willem Lepelstraat’ genoemd; op een zeventiende-eeuws hoekhuis na is ze volledig gemoderniseerd.28. Er lagen verschillende charitatieve instituten: Ter Zieken, gesticht als leprozenhuis, St.-Elisabeth-godshuis, toevluchtsoord voor paupers. In het eerste kwartaal van de zestiende eeuw zorgde een concentratie van hoeren voor de volledige verloedering. In onze literatuur wordt geregeld over dit verdachte straatje gesproken. Trijn was nog maar net de Lepelstraat ingegaan, of ze werd al opgemerkt door een van de geraffineerdste bewoonsters (v. 135, 1214).

Hier begint de handeling. Al het voorgaande is verteld door de proloogspreker. De snol heeft meteen in de gaten, dat Trijn een Hollandse schippersvrouw is. Ze vist op een geraffineerde manier uit, wie ze is en waar ze vandaan komt, waarbij ze het weet te doen voorkomen alsof ze familie is. Dat moet gevierd worden met overdadig eten en drinken. Van het eerste komt niets,29. van het tweede alles terecht: samen met haar helper, de pol Frans, weet ze Trijn naar binnen te lokken en dronken te voeren.30. Ze maakt haar ondertussen wijs dat ze Klaas ook heeft laten uitnodigen. Dat was 's avonds om circa 8 uur (v. 1247). Het is duidelijk, dat de op het toneel verstreken tijd aanmerkelijk korter is dan de verbeelde tijd.31.

Na een aantal kostelijke scènes is het dan zover: Trijn ligt voor Pampus (v. 463 e.v.). Ze wordt uitgekleed en van haar sieraden en geld beroofd. Ondertussen begint de dageraad zich aan te kondigen (v. 546). Ze moeten Trijn zien kwijt te raken (v. 549). Francisco moet dat karwei klaren; hij zal haar op een mesthoop deponeren, vijf, zes straten verder, zodat niemand kan vermoeden wie daar achter zit (v. 689 e.v.). Maar eerst moet ze getransformeerd worden tot man. De tijd gaat dringen: het zal niet lang meer donker zijn (v. 672, 748). Dat zal over een uur zijn (v. 784). Om ongeveer 4 uur sleept Frans zijn dronken ‘kameraad’ de Lepelstraat uit. De richting die hij kiest, kan niet die van de stadsmuur zijn: de Lepelstraat grensde daar bijna aan; bovendien ligt het niet voor de hand dat de dappere Francisco een confrontatie met de Spaanse bezetting aan zou durven. In westelijke richting, naar de Schelde toe, is de afstand ook te kort. De oostelijke richting, naar de St.-Jorispoort, kunnen we uitsluiten, omdat bij het informeren naar Trijns bestemming die poort door Hanneken-Uijt als een van de mogelijkheden genoemd wordt; dat zou hij niet gedaan hebben als die voor hun ogen lag. Trijn moet dus in noordelijke of noordoostelijke richting gevoerd zijn, de stad in. Ze moet in de buurt van de Augustijnen of St.-Andries beland zijn. In beide gevallen was ze niet ver verwijderd van het nonnenklooster van gistermiddag. Het meest voor de hand liggend is, dat Frans de nauwe straatjes van de volksbuurt St.-Andries heeft gekozen. De plek waar ze werd neergepoot, herkende ze in ieder geval: ‘Ksie daer de selfde Poort van gustere, dat's waer. De selfde winckels’ (v. 865).

Als we aannemen dat Frans niet de nogal open Kloosterstraat koos, dan is hij door de meer kronkelachtige, enge Boecxsteeg gegaan, waar hij een zestal straten kruiste of passeerde, totdat hij in de buurt van de ‘Albae Sorores’ kwam. Daar legde hij haar neer op een mesthoop in een van de obscure straatjes, mogelijk op het pleintje bij de IJzerwaag. De genoemde poort en de winkels (werkplaatsen) waren op dit pleintje wel aanwezig: de Fuggers hadden daar hun magazijnen gehad; in 1648 werd in een deel daarvan een herberg met grote hoving gevestigd, die in het bijzonder was ingericht voor het houden van grote huwelijksfeesten; paarden zullen dus in de buurt hun stalling hebben gehad. De poort kan zelfs de ingang van het nonnenklooster zijn, die vanuit het pleintje zichtbaar was.32. In ieder geval was de plek gelegen aan een punt dat belangrijk genoeg was als passage voor de burgerwacht en de nachtwaker (v. 804).

Trijn ontwaakt op de mesthoop na een korte slaap. Er is al wat daglicht, want ze denkt dat het luik openstaat (v. 857). Dan volgt de schitterende mest-



illustratie

hoopscène, waarin Trijn haar lot verwerkt. Plotseling verschijnt de klapperman,33. Hanneken-Uijt, met zijn roep ‘Tis now bekans draij ure, / Den dôgherood goôt op’ (v. 968). Dat moet volgens de oude kerkelijke tijdsaanduiding zijn: ‘hora tertia’ is circa 6 uur in de ochtend. Trijn vraagt hem om hulp bij het zoeken van het schip (v. 1020). Ze weet hem te vertellen, dat ze bij een poort aan de waterkant moet zijn. En dan gaan ze op weg, Trijn op blote voeten (v. 1028, 1063). De zon komt ondertussen op (v. 1036).

Ik neem aan dat Hanneken de weg koos over de Steenhouwersvest, langs het bankiershuis van de Fockers34. en de Vrijdagsmarkt, waar de drukkerij annex boekhandel van Plantijn/Moretus gevestigd was,35. maar daar waren ze zo vroeg nog niet aan het werk. Vervolgens moeten ze langs de St.-Jansvliet in de richting van het Maeygat (= Mariapoort) gesukkeld zijn. Op de hoek langs het water, circa honderd passen van het schip (v. 1065) konden ze de toppen van de masten over de muren goed zien (v. 1066). Trijn herkent haar vlag en neemt afscheid van haar begeleider.

Ze gaat door de kadepoort naar het schip en stapt aan boord. Het is ongeveer 7 uur (v. 1081). Ze wekt Kees, die op dek ligt te slapen. Die denkt dat hij een bedelaar voor zich heeft, maar na de herkenning is hij een en al hulpvaardigheid.

Hier eindigt de klucht in eerste instantie: ‘finis, 27 Sept. 1653, ante meridiem.’ De eindregel was: ‘De Vrede was in 'tland, den uijtslagh van Westphalen.’ Daarmee was de kringloop gesloten: Trijn was weer in veilige haven. Ruim een week later, op zondag 5 oktober, de dag waarop Huygens het avondmaal mee vierde, is het happy end eraan toegevoegd.36. Maar daar wilde ik het nu niet over hebben.



illustratie


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs


plaatsen