De Zeventiende Eeuw. Jaargang 2

[p. 80]

Voetnoot bij Beeckman: een antwoord aan Kubbinga.
K. van Berkel

De heer Kubbinga heeft een aantal punten tegen mijn eerdere betoog aangevoerd, waarvan slechts de belangrijkste zich hier laten bespreken. Essentieel lijkt mij het verslag dat Beeckman in juli 1629 gegeven heeft van zijn ontmoeting met de Franse filosoof en natuuronderzoeker Pierre Gassendi. Op één volle pagina van het Journael (fo. 346^vo.) geeft Beeckman weer welke onderwerpen hij met Gassendi besproken heeft.^1. In het hele Journael is dit wel de belangrijkste plaats om te weten te komen wat Beeckman zelf als zijn belangrijkste denkbeelden heeft beschouwd. Zo ergens, dan zou hier moeten blijken of zijn ‘molecuultheorie’ werkelijk die centrale positie in zijn denken inneemt die Kubbinga haar toeschrijft. Het begrip homogenea physica komt in het verslag niet voor, maar Kubbinga meent toch dat Beeckmans aantekening zijn visie ondersteunt. Hij stelt dat Beeckman het met Gassendi heeft gehad ‘over zijn geluidtheorie [...] en over zijn opvattingen met betrekking tot licht, kleuren en magnetisme’.^2. De implicatie daarvan is - Kubbinga heeft immers eerder betoogd dat Beeckman ook meende dat licht-, geluids- en magneetdeeltjes moleculen waren^3.- dat Beeckman bij het bezoek van Gassendi zijn ‘molecuultheorie’ ter sprake heeft gebracht.

Hiertegen zijn twee bezwaren in te brengen. Het eerste is dat Kubbinga's bewijsvoering dat Beeckmans opvattingen over geluid moleculair waren niet steekhoudend is. Zonder enige bewijsplaats te noemen stelt Kubbinga:

Voor Beeckman is lucht een stof net als goud en water en dus opgebouwd uit karakteristieke homogenea physica, waarvan elk samengesteld is uit een bepaald aantal atomen van elk der vier soorten, verenigd in een specifieke structuur.^4.

Het enige dat uit de kort daarvoor besproken teksten kan worden afgeleid is echter dat een trillende snaar de luchtdeeltjes in kleinere luchtdeeltjes klieft, waarbij elke toon met een bepaalde grootte van een deeltje correspondeert. De luchtdeeltjes zijn dus in het algemeen samengesteld, maar dat houdt nog niet in dat ze ook samengesteld zijn uit atomen van verschillende soorten. Meer voor de hand ligt het om aan te nemen dat een luchtdeeltje een simpel aggregaat van kleinere luchtdeeltjes is die alle bestaan uit atomen van dezelfde soort, namelijk de luchtatomen. Een specifiek moleculaire structuur van een luchtdeeltje te veronderstellen is ook helemaal niet nodig, want in de geluidtheorie gaat het niet om de chemische eigenschappen van een luchtdeeltje, maar uitsluitend om de fysische eigenschappen: vorm, grootte en snelheid. Een luchtdeeltje dat uiteen valt in twee kleinere luchtdeeltjes verliest niet zijn karakteristieke eigenschappen (zoals bij de splitsing van een molecuul); zijn eigenschappen doen zich alleen in verminderde mate voor bij de kleinere deeltjes. In het algemeen moet men stellen dat ‘molecuul’ een chemisch begrip is dat in een

1. Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Publié avec une introduction et des notes par C. de Waard. (4 dln. 's-Gravenhage 1939-1953). Dl. III, p. 123-124.

2. Kubbinga. ‘Isaac Beeckman’, p. 78 (noot 51).

3. Ibid., p. 59-60, 66.

4. Ibid., p. 66.

[p. 81]

fysische theorie als de geluidsleer niet relevant is. Kortom, dat Beeckman met Gassendi (en met Descartes) zijn geluidsleer heeft besproken, impliceert allerminst dat daarbij ook zijn ‘molecuultheorie’ ter sprake is gebracht. Het zijn gewoon twee verschillende onderwerpen.

Een tweede reden om aan te nemen dat Beeckman met Gassendi niet over zijn ‘molecuultheorie’ heeft gesproken is de context waarbinnen hij over licht en magnetisme spreekt. Beeckman stelt dat de opvattingen van Kepler over de oorzaken van de planeetbewegingen (en met name de derde beweging, de ‘trepidatio’) correcter waren geweest ‘si lumen et vires magneticas corpora esse statuisset’,^5. dat wil zeggen als hij uitgegaan was van de stoffelijke aard van licht en magnetisme. Kepler had namelijk verondersteld dat licht een voortplanting van een verandering in het medium was en dat magnetisme een quasi-bezielde kracht was, terwijl Beeckman had aangetoond dat de planeetbewegingen zich zonder enig beroep op inwendige fictieve krachten lieten verklaren uit de druk en beweging van door de zon uitgestraalde vuurdeeltjes^6. (die zich tot grotere deeltjes konden laten samenvoegen en zich dan konden manifesteren als licht of magnetisme - licht- en magneetdeeltjes zijn namelijk volgens Beeckman niets anders dan aggregaties van vuur-atomen^7.). Het dispuut tussen Kepler en Beeckman betreft dus de vraag of licht en magnetisme van stoffelijke, corpusculaire aard zijn of niet. Of de corpora nu aggregaties van dezelfde atomen zijn of moleculen, doet in dit verband niet ter zake. Beeckman bespreekt een fysisch probleem en baseert zich op de fysische eigenschappen van de deeltjes; de chemische eigenschappen en de nadere chemische samenstelling doen simpelweg niet ter zake.

Dat is dunkt mij de crux van de materie. De moleculaire opvattingen van Beeckman doen bij de meeste problemen die hij bespreekt gewoon niet ter zake, zij zijn daar in het geheel niet aan de orde. Beeckman stelt de theorie van de homogenea physica alleen aan de orde in verband met medische of farmacologische, laten we zeggen chemische problemen, maar deze nemen in vergelijking met de fysische problemen die hij opwerpt een ondergeschikte positie in. Met Gassendi heeft hij ook alleen fysische problemen besproken. Geen wonder dan ook dat de in 1644 verschenen selectie van notities uit het Journael het begrip van de homogenea slechts één keer ter sprake komt, en dan nog in een betekenis die niet per se op een ‘molecuultheorie’ avant la lettre hoeft te wijzen.^8. Waar Kubbinga zich zo druk over maakt is niet veel meer dan een voetnoot bij het oeuvre van Beeckman.

En meer nog, een voetnoot bij de geschiedenis van de zeventiende-eeuwse natuurwetenschap in het algemeen. De zeventiende eeuw is, zo kunnen wij wel zeggen, vooral de eeuw van de fysica. De ontwikkelingen die zich toen voordeden betroffen vooral disciplines als de mechanica, de hydrodynamica, de pneumatica, de astronomie, de optica en de muziekleer. Problemen die zich op deze terreinen voordeden zijn in geen enkel opzicht dichter bij een oplossing gebracht door de introductie van een chemisch begrip als ‘molecuul’. Als er een eeuw van de scheikunde is geweest, is dat misschien de negentiende eeuw, maar zeker niet de eeuw van Galilei, Beeckman, Descartes, Huygens en

5. Journal. Dl. III, p. 123.

6. Ibid.. Dl. III, p. 108.

7. Kubbinga denkt er anders over. In noot 48 (Kubbinga. ‘Isaac Beeckman,’ p. 78) stelt dat uit Journal. Dl. III, p. 31 blijkt dat lichtdeeltjes ‘uit verschillende atomen bestaan met daar tussenin open ruimte; lichtdeeltjes zijn dus ook homogenea, dat wil zeggen: zeer elastische, uit atomen opgebouwde “moleculen”.’ Dit is allerminst doorslaggevend. Beeckman hoeft alleen maar aan te nemen dat lichtdeeltjes aggregaten zijn van kleinere deeltjes (atomen), niet per se dat ze samengesteld zijn uit atomen van verschillende aard. (Dit wordt nog eens bevestigd door een andere opmerking, waarin Beeckman stelt dat lichtdeeltjes uit elkaar kunnen vallen tot zulke kleine deeltjes met zulke lage snelheid dat ze geen sensatie in het oog meer opwekken. Het zijn hier dus fysische en geen chemische eigenschappen die een einde maken aan de lichtwerking van de deeltjes (Journal. Dl. I, p. 251)). Dit doet ook twijfelen of onder de ‘homogenea’ altijd moleculen moeten worden verstaan die uit vier soorten atomen zijn opgebouwd. Een voldoende omschrijving is in dit geval: ‘samenstel van deeltjes dat zich in fysisch opzicht als een geheel gedraagt.’ Bij splitsing hoeven de specifieke eigenschappen van zulke opeenstapelingen niet verloren te gaan en daarom is het niet zonder meer mogelijk om over moleculen te spreken. Niet alleen worden door dit ietwat anachronistische woordgebruik Beeckman denkbeelden in de schoenen geschoven die hij niet systematisch toepaste, ook wordt verondersteld dat hij systematisch dacht, wat niet het geval was. Overigens moet hierbij opgemerkt worden dat Beeckman met de aanname van de samengesteldheid van lichtdeeltjes het kernprobleem van de elasticiteit van de atomen niet opgelost, maar alleen verplaatst had. Het nieuwe probleem is namelijk hoe botsing en stoot binnen de samengestelde deeltjes (zeg tussen de atomen) elastisch kunnen zijn als de samenstellende deeltjes zelf ondeelbaar en onvervormbaar zijn. Beeckman heeft, anders dan Kubbinga meent, de problemen van het atomisme helemaal niet opgelost door een ‘molecuultheorie’ (Kubbinga. ‘Isaac Beeckman,’ p. 68 en 74).

8. Kubbinga vraagt om argumenten om aan te nemen dat Isaac Beeckman betrokken is geweest bij de samenstelling van de selectie die zijn broer Abraham in 1644 uit zijn Journael publiceerde. Die argumenten zijn:

a)

dat Beeckman zelf in 1628 een begin maakte met de ordening en systematisering van zijn aantekeningen, zoals blijkt uit notities in de marge van het Journael;

b)

dat hij in deze tijd rondliep met plannen om zijn kosmologische theorieën te publiceren ten einde aan te tonen dat de problemen die Kepler op onbevredigende wijze had behandeld beter konden behandeld worden met behulp van zijn traagheidsbeginsel, zijn corpusculaire materieopvatting etc.;

c)

dat de aantekeningen die in de selectie terecht kwamen alle dateren uit 1628 of eerder, met één uitzondering, het verslag van Gassendi's bezoek;

d)

dat ook in deze tijd (1629) Isaacs jongere broer Abraham als preceptor verbonden werd aan de Dordtse Latijnse school waar Beeckman rector van was.

Mijns inziens is de meest waarschijnlijke gang van zaken deze geweest dat Beeckman in 1628 met het oog op publicatie zijn notities is gaan ordenen, dat er toen niets van is gekomen en dat Abraham, die op de hoogte was van Beeckmans plannen, later diens werk heeft afgemaakt en de selectie gepubliceerd heeft. Toen heeft hij waarschijnlijk ook de notitie over Gassendi's bezoek opgenomen, als een soort samenvatting van het belangrijkste wat zijn broer geconcipieerd had.

[p. 82]

Newton. Voor een scheikundige met historische aspiraties als de heer Kubbinga is dat misschien jammer, maar het is nu eenmaal niet anders. Vandaar ook dat ik zijn voorstel om voortaan te gaan spreken over de ‘molecularisering van de microcosmos’ (een begrip dat nu al zoveel promotie heeft gemaakt dat het in de titel van het betoog van Kubbinga is opgenomen) een slag in de lucht heb genoemd.^9.

Laten we hopen dat de heer Kubbinga dit ook gaat inzien en de scherpzinnigheid en werkkracht die hem niet ontzegd kunnen worden gaat aanwenden voor onderzoekingen die meer ter zake doen. Ik wens hem daarbij wat meer relativeringsvermogen toe dan waarover hij nu beschikt. De toch zo kleine wetenschapshistorische gemeenschap in Nederland en elders kan zijn inbreng goed gebruiken.

9. Bij de ‘mechanisering van het wereldbeeld’ gaat het alleen om het gedrag van stoffelijke lichamen in het algemeen, ongeacht of het atomen, moleculen of rotsblokken zijn. Specifieke materietheorieën zijn daarom geen wezenlijk en onmisbaar onderdeel van het begrip van een mechanistische wereldbeschouwing. Ook de mathematisch-fysische filosofie die Beeckman voorstond laat zich definiëren zonder terug te grijpen op zijn corpusculaire opvattingen. Zo deed Beeckman dat in een rede in 1627, zo zouden wij het ook moeten doen. Zie: K. van Berkel. ‘Descartes, Beeckman et 'la philosophie physico-mathématique.’ In: Archives de philosophie 46 (1983), p. 620-626.