Yang. Jaargang 39

[p. 461]

Stefan Hertmans

Mijn eerste reactie is zoiets als trappen in een open val: ik wil ironisch afwimpelend reageren, omdat de vraag me alleen maar herinnert aan interviewers zonder gespreksstof. Een vraag ironisch afwimpelen doet een schrijver omdat hij de vraagsteller niet au sérieux neemt maar ook niet wil kwetsen, of omdat hij niet wil prijsgeven wat gevraagd wordt, het onderwerp als te privé beschouwt, of, en dat is misschien het meest veelzeggend, omdat de schrijver het gevoel heeft dat de vraagsteller hem zélf niet ernstig neemt, anders zou hij hem niet zo'n malle vraag stellen in de trant van ‘waarom schrijft u’. Om de vraagsteller niet publiekelijk onvriendelijk te behandelen, maakt de auteur een grapje. Of om hem een koekje van eigen deeg te bakken, antwoordt hij op een malle vraag met een mal antwoord. Leuk voor het publiek, maar loos.

De grappenmakende auteur wil namelijk niet doorgaan voor naïef; wie op de vraag ‘waarom schrijft u’ serieus antwoordt, is een argeloze debutant die nog denkt dat de wereld zit te wachten op de geheimen van zijn ziel.

De oudere auteur - een soort die door zijn jongere collega's sowieso met enige ironie wordt benaderd - slaat een al even belachelijk figuur als hij ernstig op de vraag zou ingaan: die denkt voorwaar dat de jongere vraagsteller wérkelijk nog in hem en zijn werk geïnteresseerd is terwijl de vraag eerder bedoeld is als een special case van gedragsstudie. Nee, hij kan dus afwijzend reageren, maar dat wil nog niet zeggen dat hij uit de voor hem opgeworpen impasse is geraakt. Het gevaar bestaat namelijk dat hij door het maken van een kwinkslag een al even naïeve indruk maakt, omdat hij niet beseft dat in de malle vraag misschien ook wel een ondertoontje, een graantje, een korreltje te vinden is van die oeroude, haast metafysische vraag waar de vragensteller, toch ook geen jongen die of meisje dat uit de bomen komt vallen, geregeld ook wel

[p. 462]

eens last van heeft. Misschien wil de vragensteller helemaal geen ironie, wil hij een nieuwerwetse heldendaad geuit met een goede ouderwetse toetertoon, een hedendaags-archaïsch ‘Omdat Ik Niet Anders Kan’, eender wat, maar geen grap. Hij beseft dat men die vraag eigenlijk niet uit de weg hoort te gaan, maar dat het moeilijk is ze te stellen met een uitgestreken gezicht. Als het stellen van de vraag al zo ingewikkeld is, ingesponnen in een onzichtbaar en subtiel web van retorische listen, wat kan je dan van een antwoord verwachten? Het is moeilijk antwoorden op ernstige vragen waar je de relativerende aanhalingstekens als duivelse horentjes omheen voelt groeien. Het antwoord kan alleen een valkuil zijn.

De schrijver denkt dus eerst aan een elegant afleidingsmanoeuvre, tot hij zich realiseert dat het narcistisch gehalte van een dergelijk antwoord toch iets té voor de hand liggend is (en bovendien behoort tot het verwachtingspatroon van de gedragsstudie waarvan hij het object geworden is), meteen daarna bedenkt dat narcisme niet zo banaal is als het lijkt, dat het integendeel vele gezichten kent - van dat van de vraagsteller tot dat van de ondervraagde. Ze zitten samen in de val. Reden genoeg om er toch maar op in te gaan. Banaliteit is niet banaal. We wisten het al, daarom zien we zoveel banaliteit rondom ons. Leve de culturele homeopathie.

Als hij de vraag nu eens ernstig nam, deed alsof hij de ironische tonen wel hoorde, maar er soeverein aan voorbijging en grootmoedig het risico wilde lopen voor naïef te worden aangezien omdat hij ernstig antwoordt? En dan, uiteindelijk, door met open ogen in de valkuil te springen, daar een kwikbolletje te vinden waarmee hij, zuchtend en half tegen zijn zin, weer zou bovenkomen, en daarmee een band tussen vraagsteller en ondervraagde zou smeden?

Men smeedt nu eenmaal niet met kwik, punt uit.

Er zijn dus alleen maar theoretische antwoorden mogelijk op de vraag waarom iemand schrijft. Dat als stelling poneren, impliceert op zich al een verborgen existentiëel antwoord; het betekent dat men niet aan de werkelijke reden van het schrijven kan raken zonder aan die van het bestaan zelf te raken. De Heideggerkloof gaapt breed en diep, haar muil krioelt van de gemeenplaatsen. Veel auteurs zijn er dan ook van overtuigd dat het antwoord op de diepste vraag alleen maar clichés kan opleveren. Wat je maar wilt: psychoanalytische (in de trant van Kamagurka's grap: mijn vader at en mijn moeder dronk, zeer populair terrein in televisiedebatten over kunst). Kunsttheoretische: omdat de auteur in kwestie overtuigd is van de absolute noodzaak van zijn eigen generatie, zijn eigen persoon, zijn eigen schrijfsels. Alles wat voor zijn tijd kwam is

[p. 463]

slecht en in verval; hij komt zelf op het juiste moment. Hij herschrijft de geschiedenis met zijn geboortedatum als jaar nul. Koud kunstje. Hij schrijft bovendien omdat hij een opdracht heeft: de wereld der schrijvenden en lezenden veranderen. Iedere schrijver voor hem is corrupt of geniaal, alleen hij is de zuivere mens. Hij is de getalenteerde schoolmeester, de artistieke fundamentalist, liefst met enige dramatische overacting om toch ook van enige ironie te getuigen. Veiligheid troef. Waarom schrijf je? Er bestaan zelfs gestudeerde lui die beweren dat ze kwaadaardige recensies schrijven om schrijvers op het juiste pad te houden. Werkelijk, je kunt het zo gek niet bedenken. Maar laten we het rijtje verder af gaan. Ideologische redenen: omdat de auteur hoopt dat literatuur er iets toe doet in de wereld van mensen die nooit een boek lezen. Meestal aangeduid als ‘engagement’. Gedoemd cynische opmerkingen te maken na hun vijftigste. Retorische redenen: omdat men een hekel heeft aan de stijl van voorgangers of collega's, omdat men vindt dat de ene stijl waarheid bevat en de ander leugen, omdat men een hekel heeft aan bepaalde woorden en andere woorden juist heel prachtig vindt. Anekdotische: omdat men een ongeluk in de familie heeft, een verre reis heeft gemaakt, beroemd is en wel een villa met zwembad in Toscane maar nog geen boek heeft. Omdat men gelooft in werkelijkheid die niét door zichzelf gemanipuleerd zou zijn. Zoiets als hersens zonder mensen. Eindeloos en monotoon.

Nog veel monotoner is elke poging tot het geven van een diepzinnig antwoord. De schrijver met de mond vol tanden. Hij heeft de vraag al wel beantwoord - o ja, vaak, toen hij achttien was en voor de spiegel stond en daarin de kern van de wereld zag. Maar nu hij zelfs geen vragensteller voor zich heeft, nu de vraag in al haar ongeloofwaardige directheid in zijn mailbox wordt geplempt, zit hij te staren en denkt: wat zit hier achter. Moet hij in zijn vroege jeugd gaan roeren, over herinneringen spreken die elk opmerkzaam lezer al wel in zijn werk gelezen heeft? Over de afgezaagde pedante hoogstandjes in verband met eenzaamheid en inspiratie leuteren? Of stellen dat hij elke dag één zin schrijft, om de lezers te imponeren? Elke schrijver knipoogt even als hij dat antwoord hoort. Wat valt er te melden over iets waaraan men zijn leven begint te vergooien nog voor men er goed en wel over heeft nagedacht?

Niets, u raadde het al. Zo weinig als er achter de werkelijkheid zit.

Het enige antwoord op de vraag wordt gevormd door het werk in zijn geheel, met alle geslaagde, mislukte, veelkantige facetten. Het antwoord is dat men er zijn leven aan vergooit om een reden die in de duisternis verdwenen is. Ze doet er niet meer toe; dat probleem wel proberen open te trekken lijkt op het openscheuren van een liefdesbriefje van heel lang geleden. Niets dan

[p. 464]

muffe lucht. Het gaat om wat het doet, om wat het geeft, om wat het van dag tot dag betekent. Een inmiddels ingebakken manier van bestaan. Een reden om zich af te zonderen en stilte om zich heen te hebben. Een excuus om lang na te kunnen denken zonder gestoord te worden. Een manier om het leven door te komen. ‘Niet geluk, maar geslaagd werk’. Hölderlin.

Neem nu het schrijfplezier - al even bekend als de onmacht, die haar onmiddellijke pendant vormt. Waar komt het vandaan? Van Deijssel dacht ooit dat het met het juiste dieet van worstjes, sigaren en likeurtjes te maken had. Het experiment liep faliekant af. Een medisch antwoord zou misschien nog het meest van mijn sympathie kunnen hebben. Metabolisme, idiosyncrasie, een afwijkingetje hier en een hersenkronkeltje daar. Na te meten, over te laten aan mensen met specialisatie. De lezer met een kluitje in het riet gestuurd, de auteur nieuwsgierig of daar iets uit zou komen waarmee hij ook maar een centimeter zou opschieten.

Schrijvers die weten waarom ze schrijven, kunnen zeer achtenswaardig zijn. Ze maken diepe indruk. Ze hebben een boodschap, een taak, een antwoord. Schrijvers die het moeilijker hebben met de waarom-vraag, zijn wellicht meer ‘artistiek’ gericht - een enigszins verdachte categorie, ze komen dus in moeilijkheden met de fundamentele vraag waarom er kunst is. ‘Artistiek’ betekent blijkbaar ook ‘existentieel’, anders zou het antwoord niet zo schimmig zijn. Waarom schrijven we? Zo maar, antwoordde Gottfried Berm. Zoals we verstrooid een akelig lang muurtje tekenen tijdens het telefoneren. Hoger doodling. De retoriek van Altamira en Lascaux voor moderne tijden. Nog zo'n voorlopige constructie. Darwinisme met een nihilistisch-metafysische tik. Doet het nooit langer dan een generatie goed; dan komt er weer een oorlog en raakt de esthetica in de war.

Mimesis, zeiden de Grieken, meer niet. Oefening baart kunst. Wie origineel wil zijn, zal nabootsen. Het kunstwerk komt voort uit het feit dat er kunst is. Alleen de oorspronkelijk cultische kunst kwam rechtstreeks uit ervaring voort. Maar die was religieus, niet esthetisch. Esthetica is iets van na de primaire ervaring. Is dat van toepassing op literatuur? Ongetwijfeld. Maar niet iedereen voelt zich daardoor aangesproken. Waarom de ene wel en de andere niet? Wat is het geheim van het esthetisch surplus dat sommigen uit hun slaap houdt, en dat in boekenbijlagen steeds minder waardering krijgt, terwijl het toch de basis vormt van elk werkelijk tekstplezier? Het antwoord valt buiten het bereik van tekststudie, hermeneutiek en exegese. Zo lang men schrijft is het ook niet be-

[p. 465]

langrijk. Waarom-vragen zijn een gezelschappspel, meer niet. En niets is zo slecht voor het geheugen als luid en lang praten.

Creatio ex nihilo, bauwden de romantici de godsgeleerden na. Out of the blue. Of zo u wilt: out of the blues. Maar ook het janken tegen de maan bevat geen antwoord.

Ik ben begonnen met schrijven omdat ik alleen wou zijn met mijn emoties en herinneringen, en omdat ik niets van mezelf begreep; het heeft me een nogal hectisch sociaal leven opgeleverd, waardoor ik nog minder van mezelf begrijp. Als ik nu en dan al iets van mezelf begrijp, komt dat bovendien toch door de reacties van die anderen, mijn onontbeerlijke hel. Ik schrijf soms om een paar ogenblikken aan de gevolgen van de onttovering te ontkomen; maar over een heel leven bekeken, leidt dat tot nog groter onttovering dan bij de niet-schrijvenden. Ook een mogelijk antwoord, maar allemaal onvolledig. Morgen heb ik wel iets anders klaar.

Dames en heren van de redactie, zoals u ziet heb ik mijn hersenen gepijnigd, maar ik weet het werkelijk niet. Dit is het meest eerlijke antwoord dat ik u, althans voor het ogenblik, kan geven. Ironisch, niet? Waarom vraagt u ook zoiets? En, nog veel belangwekkender voor mij: Waarom leest u toch? Waarom bestaan er dierentuinen en wenende clowns? Wimperdiertjes en dansende beren? Uw antwoord graag op een A-viertje. Deadline volgt. Dank.