Yang. Jaargang 39

[p. 51]

Daniél Rovers
Kinderspel
Inleiding bij David Foster Wallace's ‘Eschaton’

Seminaries, de vroegere kost- en kweekscholen voor aankomende priesters, werden door psychiater Kees Trimbos ooit gekarakteriseerd als ‘broedplaatsen van het infantiele’ en als herbergen ‘van ongezonde ontwikkelingen’. Bij het eerste deel van de karakterisering heb ik mijn twijfels. Zijn seminaries, of kostscholen werkelijk infantiliserend? Is het infantiele niet eerder een zaak van volwassenen? Ontwikkelen kinderen op een kostschool of seminarie onder invloed van het institutionele kader waar zij zich tegen wil en dank in bevinden niet juist zeer complexe omgangsvormen, spelletjes en rituelen? Kijk naar de kleinseminarist Louis Seynaeve in Het verdriet van België en het door hem geïnitieerde spel van de ‘Vier Apostelen’. Het kabbalistische spel van de Apostelen met de ‘verboden boeken’ lijkt ver te staan van de kinderlijke spelletjes (tikkertje, soldaatje, verpleegstertje) die men tot voor de komst van de Gameboy aantrof op de speelplaatsen in ons land. Deze vaststelling maakt overigens het laatste deel van Trimbos' karakterisering niet minder aannemelijk. De complexe kostschoolspelen die aan een volwassen, ideologische kader ontleend zijn, zijn misschien niet altijd ongezond, maar toch vaak een beetje pijnlijk. Ervaart dit Apostel Vlieghe niet als Louis hem na het verraad aan het heilige verbond van vrienden voor straf - maar met liefde - een harde bikkel in de ‘droge opening tussen zijn billen’ stopt?

David Foster Wallace's meesterwerk Infinite Jest, dat in 1996 verscheen en tot op heden niet in het Nederlands vertaald werd, speelt zich voor een groot deel af op een soort van hedendaagse kostschool in het Amerika van de nabije toekomst. De

[p. 52]

kostschool in kwestie heet de Enfield Tennis Academy (E.T.A.). Het zou te ver voeren ook maar te pogen de roman, die 1079 pagina's telt, inclusief 388 eindnoten, samen te vatten. Laat ik me hier beperken te zeggen dat de roman onder meer handelt over de ontvankelijkheid van de televisuele mens voor allerhande vormen van verslaving, over het leven op de naast E.T.A. gelegen afkickkliniek Ennet House, over het filmisch oeuvre van de voormalig directeur van de tennisacademie én medeuitvinder van de koude kernfusie James O. Incandenza, de maker van de mysterieuze, dodelijk amusante videofilm ‘Infinite Jest’, over het Québecaanse terrorisme en over het isolationistische, a-sociale Amerika van na de uitvinding van de koude kernfusie, de invoering van de gesponsorde jaartelling én de vereniging van de V.S., Canada en Mexico in de zelfbevlekkende Organisation of North-American Nations (O.N.A.N.).

Op E.T.A. tracht het hoofdpersonage van Infinite Jest, Harold (Hal) Incandenza, de zoon van de voormalig schooldirecteur James O. Incandenza, een tenniscarrière op te bouwen, maar bezwijkt daarbij in de loop van het verhaal onder de hoge prestatiedruk en een marihuanaverslaving. Zoals de meeste twaalfjarige seminaristen zich in vroeger tijden uit overtuiging, uit een roeping lieten inlijven in de opleidingsinstituten van de katholieke Kerk, zo laten de jongens en meisjes op E.T.A. zich dagelijks uit ambitie afbeulen door de Oostenrijkse tenniscoach Gerhardt ‘self-transcendence through pain’ Schtitt. De tennistalenten hebben weinig moeite zich te schikken in het Spartaanse regime dat heerst op E.T.A., waar amper ruimte voor de gebruikelijke jeugdige vormen van vermaak wordt ingeruimd. Een van de weinige gelegenheden tot ontspanning (naast het wijdverbreide, maar streng verboden gebruik van allerhande stimulerende middelen) is het door E.T.A.-student, wiskundegenie, drugsdealer, dopingexpert en matige tennisspeler Michael Pemulis ontwikkelde oorlogsspel Eschaton.

Het spel Eschaton, waarvan de spelregels in het hieronder vertaalde fragment uit Infinite Jest zullen worden uitgelegd, is een combinatie van twee gebruikelijke vormen van oorlogsspelen, door Speltheorie-historicus Klaus Pias besproken in het lezenswaardige artikel ‘Was uns entscheidet: Krieg und Spiele’ (Neue Rundschau 2002, 2). Pias noemt in de eerste plaats het wiskundige oorlogsspel, dat zijn intrede deed tijdens de Korea-oorlog. Aan een team specialisten onder leiding van John von Neumann en Oskar Morgenstern zou toen gevraagd zijn wat de ideale oplossing was voor de dreigende oorlog tussen China en de Verenigde Staten. Na berekening op een ENIAC-computer van een 3000 x 3000 matrix luidde het weinig dubbelzinnig antwoord: zo snel mogelijk de oorlog beëindigen. Daarop besloot president Truman dat het Amerikaanse leger de rivier de Yula niet mocht oversteken richting China. Opperbevelhebber van de Amerikaanse troepen, generaal McArthur, werd ontslagen en de ironie van de geschiedenis wil dat juist McArthur vervolgens de directeur van een computerbedrijf werd. Tijdens de Koude

[p. 53]

Oorlog werd het wiskundige oorlogsspel verder geperfectioneerd. Met een vanuit menselijk oogpunt stuitend cynisme werden op de zware defensie-computers de mogelijke scenario's van een Derde Wereldoorlog doorgerekend. Het ging hierbij niet langer om de oplossing van een reëel probleem of gevaar, zoals in de Korea-oorlog het geval was geweest. Computers dienden door eindeloze kansberekeningen de mogelijke wonderen en catastrofes van een oorlog aan het licht te brengen en zo de openingen te ontdekken in het schijnbaar gesloten systeem van nucleaire afschrikking.

In de tweede plaats onderscheidt Pias het psychologische oorlogsspel, waarin het de bedoeling is de beslissingscapaciteit van de militaire en politieke leiders te testen en te versterken. De spelers, vaak ingevlogen vanuit de hele wereld, krijgen vooraf de politieke en economische context van het conflict gepresenteerd, alsook de problemen en complicaties die zich zouden kunnen voordoen. De spelers worden verdeeld over twee teams en een spelleider ziet toe dat het spel ordelijk verloopt. Deze leider stelt ook na afloop een film samen met een analyse van de geleverde slag, zodat alle partijen, als in een groepstherapie, wat kunnen leren van elkaars fouten. Dit psychologische oorlogsspel is overigens een succesvol product gebleken; het vond de laatste jaren zijn weg naar het bedrijfsleven en de overheid.

Het spel Eschaton heeft zijn literaire wortels in de roman Endzone (1972) van Don DeLillo, naast de vroege Pynchon een van de grote voorbeelden voor David Foster Wallace. In Endzone wordt het hoofdpersonage, de collegefootball-speler Gary Harkness, geplaagd door apocalyptische fantasieën over nucleaire conflicten. In een poging daar vanaf te komen, neemt Gary contact op met een legerofficier die aan zijn universiteit doceert, ene majoor Staley. De majoor onderwijst Gary over het concept van ‘de humane oorlog’, onder het motto: ‘Nagasaki was an embarrassment to the art of war’. Volgens de majoor moet het mogelijk zijn om oorlogen in de toekomst te reguleren tot een rationele uitwisseling van conventionele raketten. Oorlog is nu eenmaal vaak onafwendbaar en als er dan toch gevochten moet worden, dan beter op een eerlijke manier, zoals in een oorlogsspel het geval is. Op het einde van het verhaal spelen de majoor en Gary een dergelijk oorlogsspel. Het betreft een conventioneel, dat wil zeggen nucleair oorlogspel tussen twee grootmachten, genaamd AMAC en COMRUS. Gary is verbaasd door de kalmte die over hem komt terwijl hij het spel speelt en kennismaakt met de realiteit van een kernoorlog. Binnen 12 rationeel genomen stappen breekt de hel los: Washington D.C., New York en Los Angeles liggen in puin en de computer dicteert AMAC een ‘spasm response’ tegen COMRUS.

Het oorlogsspel Eschaton in Infinite Jest loopt eveneens faliekant af, zowel voor de imaginaire bewoners van de strijdende landen, als voor de personages die aan het spel deelnemen. De wereld staat al in

[p. 54]

brand als E.T.A.-student Evan Ingersoll namens het strijdende IRLYBSYR besluit - tegen de ongeschreven regels van het spel in - zijn tennisbal/kernkop rechtstreeks op Ann Kittenplan van het strijdende SOVWAR af te vuren. Het serene oorlogsspel ontaardt hierop in een vreselijke vechtpartij, waarbij het met spelleider Otis P. Lord slecht en beslist ‘ongezond’ zal aflopen. Hij komt onzacht in aanraking met zijn goddelijke instrument, de Yushityu-computer, en valt ‘headfirst’ door de monitor, ‘and stays there, his sneakers in the air and his warmup pants sagging upward to reveal black socks’.

Sinds ik de gruwelijke, niet van slapstick gespeende passage over het spelletje Eschaton in Infinite Jest voor het eerst las, ben ik me altijd blijven afvragen of zij hoopvol of vreeswekkend opgevat dient te worden. Hoopvol, omdat zich in de passage de kinderlijke, naïeve kracht openbaart om een verstikkend defensiesysteem te ontwrichten, zoals gebeurde toen luitenantgeneraal Paul Van Riper in 2002 een Amerikaans oorlogsspel van 250 miljoen dollar liet afgelasten omdat hij vond dat er vals gespeeld werd (De Standaard, 15/02/ 2003). Het spel, waarin een fictieve invasie in Irak werd nagespeeld, was volgens Van Riper opgezet om de Amerikaanse troepen te laten winnen. Of is de passage toch vreeswekkend, omdat wellicht juist één kinderlijke driftaanval dat verstikkende systeem kan laten ontbranden? Denk nog maar eens aan Stanley Kubricks Dr. Strangelove, waarin twee generaals elkaar te lijf gaan, waarop een derde uitroept: ho ho, in de War Room wordt niet gevochten.