Dossier
De wereld, de tekst en de criticus: samen vormen ze het intellectuele domein dat Edward Said (1935) al sinds zijn eerste grote werk (Joseph Conrad and the Fiction of Autobiography, 1966) in kaart probeert te brengen. In de tien boeken en de talloze artikelen die volgden, bouwt Said aan een nieuwe visie op het complexe probleem van de cultuur, een visie die men later enkel Saidaans zal kunnen noemen. De culminatie van dat proces vormt Saids jongste boek, Culture and Imperialism (1993), waarvan in dit dossier een uitvoerige recensie is opgenomen.
Edward Saids cultuurtheorie kan waarschijnlijk het eenvoudigst worden uiteengezet in contrast met het merendeel van de cultuur- en literatuurtheorieën van na de jaren zestig. In tegenstelling tot veel van de zogenaamde ‘poststructuralisten’, die literaire en culturele objecten vooral beschouwen in hun talige eigenheid, gaat Said na in welke mate en op welke manier de cultuur wordt bepaald door de (socio-historische) wereld waarin zij ontstaat. Het belangrijkste kenmerk van Saids literaire kritiek is, in de woorden van Salman Rushdie, dat ‘he reads the world as closely as he reads the books’. Rushdie zinspeelt hier niet alleen op de gedachte dat voor Said de buitentalige werkelijkheid uiteindelijk één groot discours is. Elke tekst wordt daarenboven gekenmerkt door zijn ‘wereldsheid’: ‘a text in its actually being a text is a being in the world’, zegt Said in ‘The World, the Text and the Critic’. Dit belangrijke essay - dat hier voor het eerst in Nederlandse vertaling verschijnt - zal de lezer alvast een goed beeld geven van de complexe relaties die Said tussen de tekst en de wereld vermoedt.
De wisselwerking tussen beide ziet Said in zijn hele oeuvre, net als Foucault, grotendeels in termen van macht en autoriteit. Dat leidt tot vragen als: Wanneer een kunstenaar in zijn werk een uitspraak doet (over zijn kunst, over zijn wereld, over een andere wereld), welke betekenis krijgt die uitspraak dan in het ideologische kader waarin die kunstenaar werkt? Welke maatschappij heeft ervoor gezorgd dat hij die uitspraak kan doen? En hoe komt het dat die uitspraak bewaard is gebleven en - al dan niet - gecanoniseerd?
Zo geeft Said in Orientalism (1978) de lezer inzicht in de manieren waarop in westerse historische geschriften en kunstuitingen een beeld wordt gecreëerd van het Nabije Oosten - een beeld dat weliswaar een vervorming is van de realiteit, maar toch bepalend blijkt voor de manier waarop wij dat Nabije Oosten zien. Op een gelijksoortige manier tracht Said in Culture and Imperialism te laten zien hoe in de (roman)cultuur van het einde van de negentiende en het
begin van de twintigste eeuw de ideologie van het imperialisme zit ingebouwd.
Ook al zorgde dit boek voor heel wat opschudding binnen de academische wereld, toch zullen ook de tegenstanders van Saids stellingen niet kunnen ontkennen dat Said met zijn werk het domein van de vergelijkende literatuurwetenschap volledig heeft opengegooid: na Said beslaat het vakgebied - dat vroeger beperkt was tot de westerse canon - de literatuur van de gehele wereld. Zelf verklaart Said die verdienste graag uit wat hij zijn ‘positie van buitenstaander’ noemt: geboren in Palestina, kwam hij al als 15-jarige in de V.S. terecht. Hij liep er school, werd er hoogleraar Vergelijkende Literatuurwetenschap aan Columbia University, maar bleef - intellectueel - buiten de greep van de Amerikaanse mentaliteit. De band met het moederland vormt het expliciete onderwerp van verschillende van Saids boeken: The Question of Palestina, het fotoboek After the last Sky en Blaming the Victims: Spurious Scholarship and the Palestinian Question. Daarnaast schreef Said nog een werk over die andere grote passie uit zijn leven, de muziek (Musical Elaborations, 1991).
Over zijn positie van buitenstaander en over de taken die hij zichzelf stelt als criticus en leraar, praat Said uitgebreid in een lang interview. De inleiding op dit gesprek biedt een verdere uitwerking van het kader waarin het oeuvre van deze vooraanstaande criticus moet worden geplaatst.
Jürgen Pieters
Auteursrechtelijk beschermd
