Yang. Jaargang 27

[p. 21]

Over Brigitte Kronauer

Brigitte Kronauer

De Duitse schrijfster Brigitte Kronauer (^oEssen/BRD, 1940) studeerde germanistiek en pedagogie en werkte enige tijd als lerares. In de jaren '70 publiceerde ze in het alternatieve literaire circuit verhalen en poëzie. Het duurde tot 1980 voor haar eigenzinnig proza, waarvan de verhalenbundel Die gemusterte Nacht een kleine staalkaart levert, de aandacht trok van de gevestigde uitgeverijen. Brigitte Kronauer woont nu als full-time auteur in Hamburg. In het voorbije decennium verschenen van haar verder een essaybundel Aufsätze zur Literatur (1987) en de romans Frau Mühlenbeck im Gehaus (1980), Rita Münster (1983), Berittener Bogenschütze (1986) en haar magnum opus Die Frau in den Kissen (1990).

Brigitte Kronauer is altijd wat in de schaduw blijven staan van meer provocerende, veelbesproken collega's als Elfriede Jelinek en Christa Wolf. Haar werk is niet uitgesproken feministisch, het is vrij van elke moraliserend trekje en opvallend ideologieloos.

Haar hoofdpersonages kunnen het leven slechts aan door het in woorden te ordenen, door indrukken af te tasten, niet door ze te verwerken of te rationaliseren. Bij Kronauers vertelinstanties ontbreekt het historisch perspectief dat zo vanzelfsprekend aan-wezig is in bijna de gehele naoorlogse Duitse literatuur. Wrijvingen, conflicten, haarden van tegengestelde standpunten, zelfs echte dialogen zijn nauwelijks in haar werk te vinden. De lezer die handeling of dramatiek zoekt komt bij Kronauer van een kale reis terug. De enige handeling is het voortschrijden van de zinnen, het afwisselen van waarnemingen en beelden, de emfaze van de personages; dat alles grijpt in elkaar tot één spanningsgewelf, organiseert zich tot een alles omvattend netwerk. Dat is ook duidelijk te merken in de hier vertaalde tekst, het titelverhaal uit Die gemusterte Nacht.

Schrijven is een netwerk van zinnen creëren, een taalwereld buiten de werkelijkheid scheppen: ‘Alles wat in taal, in woorden bestaat, is a priori een droge, veilige plaats’, zegt Kronauers Rita Münster. In het voorwoord van haar Aufsätze noemt Kronauer theoretische literaire concepten onontbeerlijk om de magie van de tekst zelf, die altijd dubbelzinnig is, recht te doen. Teksten zijn vluchtmogelijkheden, maar in hun (onvermijdelijke) kunstmatigheid bezweren ze tegelijk de werkelijkheid.

Niet de werkelijkheid, maar de nauwkeurig in taal gevatte voorstelling van een wereld; niet de doorleefde herinnering, maar de concentratie op het moment; niet het verleden of de toekomst, maar wat het heden aan potentie bezit, staat in Kronauers werk centraal. Afstandelijke, precieze observatie. Het beeld van de kat, dat in Rita Münster opduikt - een zo in zichzelf gesloten en eigenzinnig leven, waarbinnen op elk ogenblik samengebalde energie voorradig is - typeert misschien nog het best

[p. 22]

Kronauers schrijfstijl en metaforen. Minieme ontwikkelingen worden nu eens vertraagd, dan weer in een plotse epifanie of in het stilleven van een moment vastgelegd, maar altijd worden ze ongemeen nauwkeurig in beeld gebracht. Als waren het film-tableaus: zo sterk overheerst het visuele en het momentane.

Kronauer schrijft over de zichtbaarheid van de dingen. Haar personages komen door een hernieuwde, zintuiglijke perceptie in een andere relatie tot de werkelijkheid te staan. De tekst krijgt door de versplinterde grammaticale structuren een ongewone spanning. Scherpe observaties voegen zich samen tot een volstrekt individueel panorama. Over winkelpassages, vakantiewandelaars, busreizigers schrijft geen andere Duitse schrijver zo gedetailleerd. Oppervlakkig, zo lijkt het, maar het oppervlak kan slechts tastbaar aanwezig gemaakt worden door de diepte eronder.

Brigitte Kronauer maakt van de observatie geen vrijblijvende handeling. Kijken, toekijken op de (maatschappelijke) gedragingen van haar personages, is een ambivalente zaak: het legt de basis voor een beweging naar binnen, voor het vatten van emoties; maar tegelijk is er de drang naar buiten, naar grensoverschrijding, naar volledige harmonie met de wereld. In beide bewegingen gaat de hartstocht, het verlangen naar de illusie verborgen achter de personages, de terreur van de details, de afstandelijkheid tot de gebeurtenissen, in Die Frau in den Kissen zelfs in een postmodernistische caleidoscoop.

Maar één woord, één zin kan alles op losse schroeven zetten: ‘Nu is het genoeg. Ik ontspan me. Ik laat de dingen die ik even heb beheerst weer hun vrije, verwarde loop’, luidt de slotzin van een verhaal in Die gemusterte Nacht. Opvallend dikwijls maakt ze gebruik van de aanduidingen ‘nu’ of ‘plots’. De ont-maskering van het fictionele is van het begin af ingebouwd. Immers, aan alles moet getwijfeld worden, zelfs aan de regels van het spel.

Kronauer lezen vereist intensief lezen, sensitief lezen. Elke zin, elk beeld brengt zijn eigen verrassingen aan. Kijken en zien, perceptie en reflectie zijn in Kronauers werk onlosmakelijk met elkaar verbonden. Tegen de triviale werkelijkheid in biedt de auteur haar eigenzinnige taalwereld aan van mi-nutieus geformuleerde, messcherpe beelden, dromen, hypothesen. Het is aan de lezer de schittering van het woord op te merken, zich erdoor te laten verleiden, of op het spoor te komen van haar illusietechnieken en haar ironie.

Jean-Paul Den Haerynck