Yang. Jaargang 27

[p. 21]

De laatste Romein
Luc Devoldere

1

Denken aan verval is hier verplicht. Uit de elegische bibliotheken aan Rome gewijd, kies ik Shelley die over John Keats - vol woekerende dood in zijn jong lijf op weg naar Rome - het volgende schrijft:

‘To that high Capitol, where kingly Death
Keeps his pale court in beauty and decay,
He came...’

‘Tussen de ruïnes van het Capitool’ vatte Gibbon op 15 oktober 1764 het idee op om een werk te schrijven over The Decline and Fall of the Roman Empire. Misschien is Rome alleen tot leven gekomen om eeuwig te sterven. Dat moet haar onsterfelijkheid zijn. In Venetië is het verval van de schoonheid de schoonheid van het verval. In Rome is het verval van de grootheid al vlug de grootheid van het verval geworden. Nergens is de langzame desintegratie van een stad zo superb als hier te registreren. Groei en verval worden identiek: de eeuwige stad is een eeuwige metastase, en de klacht daarover wordt een ritueel. Sinds de val van Rome, die dus nooit heeft plaatsgehad, bestaat de Stad alleen nog om liturgisch beweend te worden. Humanisten klaagden in elegante disticha om de koeien op het forum, nu klaagt men om de auto's, de garage die Rome geworden is. Toch is Rome er niet altijd geweest. Ooit is zij ontstaan. Wanneer? Wanneer begint een stad?

Rome was eerst iets dat beslist zich neer te zetten op één, misschien twee heuvels bij breedstromend, meanderend water. Je moet dan denken aan hutten, rookpluimen en palissades, haveloze bandieten en een bendeleider, die men later Romulus zal noemen. De stad zelf begint met een riool (de grootste, om precies te zijn: Cloaca Maxima) en plaveien: het moeras tussen de heuvels wordt leeggezogen. De technici van dienst zijn Etrusken. Onder het plaveisel verstomt het gekwaak van kikkers. De Stad en het Rijk - dat er nog niet is, maar reeds opgeslagen ergens wacht - zijn gebouwd op stuiptrekkingen. Elk plaveisel is al een zerk. Ondertussen is de drassige vlakte forum geworden: het zal onherroepelijk een allengs volgestouwd plein worden, en een markt voor de consument van geld, rechtspraak en politiek. De geschiedenis van de Urbs kan beginnen.

Eén plek op het forum verzet zich hardnekkig tegen de beschaving, die hier nog bescheiden ‘drainering’ heet: ergens blijft water staan. Je begint het oncontroleerbare te controleren door het te benoemen. Lacus Curtius zegt de Romein als je hem vragend de plek aanwijst. Lacus: een meer? of een vijver? een poel? Of toch maar gewoon een plas? Onder Augustus was de lacus in ieder geval al opgedroogd. Men had er al een bassin van gemaakt, omdat de Romeinen nu eenmaal niets afschaffen, zelfs geen plas water. Maar ze bleven zitten met een naam, Curtius, die verklaard moest. En verklaring heette toen nog verhaal. De Romeinen hebben wat afverteld over hun onverwerkt en onbekend verleden. Hun verhalen tonen geen enkel begrip voor het nederige en onooglijke van dat verleden. Het kleine werd steevast groot gemaakt. De geschiedenis werd omgeknutseld tot legende, leesles en belering, spiegel en model. De desperado Romulus werd een koning, de Etrusken werden Romeinen. Aan Curtius werd dus een verhaal opgehangen: ooit had de aarde - het forum nu - zich hier geopend. De priesters zeiden - na het raadplegen

[p. 22]

van vele lillende ganzenlevers - dat de god der Manes (de afgestorvenen) een verzuimd offer eisten: de dapperste burger. Curtius kwam toen uit het niets om Romein te worden: geharnast en te paard stortte hij zich in de diepte. Waarna de aarde zich, vermoed ik, sloot, en water opwelde. Tot zover de officiële versie. Een andere versie zegt dat Curtius de Sabijn is, die hier van zijn paard in het moeras viel; in een scher-mutseling met Romulus, die nu een grondoorlog zou genoemd worden. We verwerpen deze versie, niet omdat ze onwaarschijnlijk zou zijn, integendeel, maar omdat ze niet strookt met de strategische belangen van deze tekst.

Waarschijnlijk en helaas is Curtius een gewone ambtenaar, een consul uit 445 voor Christus, die deze plaats isoleerde, onaantastbaar verklaarde omdat de bliksem er was ingeslagen. Deze versie vermelden we alleen om ze zonder commentaar te begraven.

2

‘Bij dit bassin, de Lacus Curtius, werd keizer Galba vermoord. Op 15 janari 69 na Christus’, denkt de man die we beslissen hier, op het Forum Romanum, op een dag in april 1973, aan te treffen en te schaduwen. ‘Het waren de soldaten van Otho, de tegenkeizer, die de oude man afmaakten. Enkele maanden later zou Otho, ook in het nauw gedreven, zelfmoord plegen.’ Zo controleert de man zijn geheugen: een feilloze machine die hij zelfzeker opdiept, demonstreert en voldaan terugrolt. Hij kijkt ingespannen, samen met een verdwaalde Engelse toeriste, naar de stenen plaat die Curtius en paard, aarzelend aan de rand van de diepte, afbeeldt. Maar hij ziet iets anders. Een college in de Franse provinciestad, naar alles nog hunkerende adolescenten en een afstandelijke jezuïet die Galba's dood uit Tacitus las: ‘Messieurs, Je vous demande un silence religieux, une attention soutenue, car je vais vous lire le plus beau passage de Tacite: Agebatur hue illue Galba...’ En de afmakende zin: ‘...et omnium consensu capax imperii, nisi imperasset. Et maintenant, notez cette phrase de Chateaubriand: “Lorsque dans le silence de l'abjection, Ton n'entend plus que retentir la chame de l'esclave ou la voix du délateur, lorsque tout tremble devant le tyran, l'historien paraît chargé de la vengeance des peuples... C'est en vain que Néron prospère, Tacite est déja né dans l'empire...”’ Toen was literatuur voor de man, die we blijven volgen, levend geworden. De schrijver verslaat de vergankelijkheid - placht hij sindsdien, vijftig jaar geleden, te zeggen - door ze vast te leggen.

Onze man op het forum, die we nu niet meer loslaten, besluit plots naar bloedsporen te zoeken. Bloedsporen? Aan de rostra zie je hem in de greppels, tussen het stof, met zijn voet schoffelen. Cicero's handen en hoofd hingen ooit aan deze tribune. Hij keert op zijn schreden terug. Galba's lijk lag een tijd bij de Lacus Curtius, bedenkt hij. Natuurlijk gleed zijn bloed het bassin in - geen sanguis meer: fris, in de aders schuimend bloed, maar cruor: bloederige brij, modderstraal die rood begint en roze eindigt. Elke gedachte aan een dode is een gebed. De machine gaat weer aan het rollen.

Even verder werd Caesar door de massa onverwacht en haastig gecremeerd. Geen Marsveld voor het idool, maar een machteloze hulde, hier, een rokerige vuurhaard, woedend aangestoken tussen de opeengepakte zuilen, tempels en basilieken, met al het hout dat men op het forum kon vinden. Vuur is catharsis - denkt de adept van de Grote-Wereldbrand-gedachte. Het is hygiënisch - denkt de ambtenaar eschatologie. Caesar, de verstokte atomist, verstuift in myriaden atomen, ingeademd door de duizenden die hij net bij testament geld heeft gegeven. So let it be with Caesar.

- En één gedachte nog voor de anonieme lijken, in portieken, achter zuilen, met trekhaken naar de Tiber gesleept, met geschreeuw op de schouders gedragen of slinks, bij nacht en onmacht afgevoerd: de bloedspuwers, de slachtoffers van lust- en roofmoord, aanslagen en terreur in duizend jaar forum, openbaarheid en wriemelend leven. -

[p. 23]

De man - een necrofiel, zoveel is duidelijk - vinden we terug bij de Lapis Niger. In 1899 ontdekte men hier een steen met een oude inscriptie in meer Etruskisch dan Latijns alfabet. Misschien ging het om het voetstuk van de echte Lapis Niger, een waarschijnlijk kegelvormig zwart stuk basalt, dat door de Romeinen het graf van Romulus werd genoemd. De archeologen hebben natuurlijk niets gevonden. Wie een graf schendt, wordt gestraft met de leegte ervan.

Exit

We zien de man voor het laatst denken. Aan een monumentaal schilderij dat in Parijs hangt: Les Romains de la Décadence. Het reuzendoek stelt de obligate orgie voor: verdwaasde blikken, weke lichamelijkheid, achteloos gedragen stoffen, de gebaren van de geraffineerde vermoeidheid, de pose van de perversiteit. De man aarzelt tussen deze Romeinen, die nooit hebben bestaan, maar die hem dierbaar zijn, en de Romein die zelfmoord pleegt, in de coulissen van de orgie. Zonder gerucht scheurt hij zich uit het leven, alleen, als de beesten, omdat het moet, om van alles af te zijn, en uit verzet.

We bevinden ons nu bij de ficus ruminalis, de vijgeboom van Romulus, waar de wolvin de tweeling zoogde. Op dat moment beslist een luchtverplaatsing, ontstaan in de Albaanse bergen, op veertig kilometer, hier windstoot te worden. Het stof van het forum dwarrelt op. De man ademt diep in. Hier heeft hij op gewacht. Dit is het doel van de reis. Het stof der eeuwen is er al niet meer bij, maar misschien dragen enkele atomen nog de herinnering in zich aan de as van Henry de Montherlant, die Jean-Claude Barat, zijn erfgenaam, en Gabriel Matzneff, zijn epigoon, hier de dag voorheen zijn komen verstrooien. Onze man, die we nu moeten verlaten, hoest na. Aan het hek, vóór de Eeuwige Stad hem opslokt, zegt hij voldaan tot de suppoost, verschanst achter de Gaz zetta dello Sport: ‘Addio, Je viens d'avaler le demier Romain.’