Yang. Jaargang 25

[p. 171]

Flagellantenlectuur
Eddy Bettens

In het licht van de letter is een ongewoon boek, en dat niet alleen omdat in ons taalgebied, helaas, elke literaire essaybundel ongewoon is. Merkwaardig zijn vooral de ambitie en de aanspraken, de kwaliteit en de nauwgezetheid van deze opstellen. Dit zeg ik er graag even uitdrukkelijk bij, niet alleen omdat ik hier vooral afwijzende opwerpingen zal formuleren, maar ook omdat ik deze essays niet kan voorstellen of samenvatten. De ondertitel van het boek (“zes oefeningen in deconstructie”) wijst er immers op dat het hier om lecturen gaat die hun tekst in al zijn labyrinthische kronkelingen argwanend schaduwen, en die niet afstevenen op een uiteindelijke of beslissende interpretatie. Dat laatste is trouwens één van de illusies die ze resoluut weigeren en proberen te ontmaskeren.

Voor deze essayisten ondermijnt de taal haar eigen communicatieve of referentiële aanspraken. Woorden in een tekst onttrekken zich aan de actieve controle van welke aanwezigheid dan ook. Taal is de onpersoonlijke, onbeheersbare en altijd onvoorspelbare subversie van elke autoriteit (schrijver, lezer, context) die haar wil onderwerpen en vastbinden. Daarom zegt de tekst niet alleen altijd méér dan wij of de auteur denken (dat is het inmiddels tot cliché verworden geloof in de onuitputtelijke rijkdom van een tekst) maar altijd iets anders. Wat de taal ontwricht is elke illusie van oorsprong of autoriteit, van onmiddellijkheid of aanwezigheid, van totaliteit of teleologie, van zelfreflectie, voleinding of beslotenheid. Deconstructie laat het onhoudbare (maar vaak ook het onontkoombare) zien van alles wat verbonden is met de Romantische ideologie van het symbool (identiteit, tijdloze onmiddellijkheid, transparante eenheid van taal en realiteit, manifestatie of incarnatie van de geest in de letter, van het transcendente in het materiële). Wat ze benadrukt is het fragmentarische en het allegorische: de breuk, het onoverbrugbare verschil, de ontwrichting en de ondermijning van aanwezigheid en onmiddellijkheid, de dispersie van het subject (schrijver én lezer) in de tekst.

In het licht van de letter bevat deconstructieve lezingen van W.B. Yeats' The Player Queen (door Hedwig Schwall), Robert Walser (Henri Bloemen), twee verhalen van E.A. Poe (Ortwin de Graef), Hölderlins late hymnen (Bart Philipsen), twee gedichten van Paul Celan (Jan Roelans, die ook een voorstelling geeft van Derrida's inderdaad heel mooie boek over deze dichter, Schibboleth (1986)) en het verhaal ‘Anonymiad’ van de Amerikaanse ‘postmodernistische’ schrijver van ‘metafictie’ John Barth (door Dirk de Schutter, die deconstructieve vraagtekens plaatst bij de zelfreferentiële aanspraken van ‘metafictie’). Het boek wordt in- en uitgeleid door Herman Servotte en Ludo Verbeeck, de academische vaders van deze jonge Leuvense literatuurwetenschappers.

Liever dan te proberen wat ik hier toch niet kan (het kritisch evalueren van deze teksten) wil ik hier enkele bezwaren neerschrijven. Het zijn de notities van een dilettant: ik ben geen literatuurwetenschapper, werk niet binnen de muren van een universiteit, heb geen filosofische scholing en voel me niet in staat om de uitgangspunten van deze essays op hun filosofische merites te beoordelen. Mijn reactie is temperamenteel, of, zoals Roland Barthes zou zeggen, lichamelijk: de ‘waarheid’ van temperament, pathos en individualiteit boven de onbeslisbare waarheid van taal en retoriek is één implicatie van wat ik hier wil beweren.

Een fenomeen als deconstructie is, denk ik, alleen mogelijk in een geïnstitutionaliseerde en gepro-

[p. 172]

fessionaliseerde literatuurkritiek, in de Universiteit dus. Deze institutionalisering was historisch onvermijdelijk, maar is beladen met een erfzonde: elke professionalisering intimideert en onteigent de leek. Beroepslezers houden de gewone lezer impliciet voor dat hij naïef, oppervlakkig, goedgelovig en onkritisch is. (Deconstructieve beroepslezers gebruiken hem graag als sparring-partner). Hun autoriteit intimideert, vooral als ze het masker van de onpersoonlijkheid draagt. Dat geldt voor de traditionele interpreet, die voor ons beslist wat de tekst betekent. Maar het geldt ook voor de deconstructieve lezer (zeker in de krachtige versie van Paul de Man), die onthecht en onpersoonlijk laat zien dat de tekst zelf zijn eigen betekenissen onderuit haalt en onbeslisbaar maakt. Ik citeer even uit Allegories of Reading (1978) een passage waarin de Man het heeft over zijn deconstructie van Proust. ‘The reading is not “our” reading, since it uses only the linguistic elements provided by the text itself. () The deconstruction is not something we have added to the text but it constituted the text in the first place.’ De Mans lezing, lijkt het, is gezuiverd van elke interpreterende subjectiviteit, ze is ‘de tekst zelf’. Zijn lectuur beheerst niet de onbeslisbaarheid van de tekst, ze ‘is’ deze onbeslisbaarheid zelf.

Intimiderend, maar vooral ook irriterend vind ik vele tics in Het licht van de letter. ‘Edgar Allen Poe. De naam zegt het al: dit essay richt zich tot de dood, of, beter gezegd, tot die dood die vrijwel nooit afwezig is in zijn geschriften. Wat, en waar, is dan de aanwezigheid van de dood in de literaire tekst?’ Zo begint Ortwin de Graef zijn opstel, met een reeks pompeuze vragen. Wat heeft de naam Poe met de dood te maken, hoe kan een essay zich tot de dood richten, wanneer is literatuur die naam waardig, waarom überhaupt spreken over de literatuur, in de eerste regels van een essay over Poe? In hun zinledige algemeenheid interesseren deze vragen mij niet; ik wordt geïrriteerd door de voorgewende diepzinnigheid: alsof lectuur van Poe ons iets zou kunnen leren over het wezen van de literatuur. Dirk de Schutter begint zo: ‘Kan iemand schrijven zonder te lachen of zonder te laten lachen?’ (Opnieuw die alles vervagende algemeenheid.) Even verder stelt hij vast dat John Barths verhaal ‘nagenoeg onbegrensd, onoverzichtelijk en onbeheersbaar’ is, en hij vraagt zich af - ja, wat eigenlijk? ‘Wie kan dit verhaal lezen? Wie kan het tot zich nemen? En in wiens naam? Welke nagedachtenis wordt hier gevierd? Kan het verhaal een gebeurtenis genoemd worden, een gave?’ In een typische verglijding wordt een vraag ontledigd, tot alleen ijlheid overblijft. Misschien is het verhaal een gave, misschien ook niet: maar wanneer, en in welke zin, en wat zijn de voordelen om het zo te lezen? Misschien is lezen inderdaad het vieren van een nagedachtenis, een soort eucharistie. (Ik vermoed dat hier o.a. de nagedachtenis van Heidegger wordt gevierd.) Misschien is lezen soms ook een moord, of verweer tegen inbezitname, of een dovemansgesprek, of getroffen worden door momenten van pathos, of het zich laten in bezit nemen door een stem? Al deze dingen, en nog veel meer, kan lezen zijn, voor bepaalde lezers in bepaalde omstandigheden. Mijn bezwaar tegen De Schutters versie is dat hij suggereert dat ze iets wezenlijks zou zeggen over elk lezen.

Wat deze essays ons kunnen leren is een houding: argwaan voor overhaaste conclusies, aandacht voor de materialiteit van de letter, de kracht om tegenspraken, onzekerheden en aporieën te doorstaan en uit te houden. (Wat Keats ‘negative capability’ noemde).

Maar na een tijdje krijgt de lezer ook argwaan tegenover deze essays zelf. Ze beweren dan wel dat er geen finale betekenis is, maar zijn de conclusies van de lectuur ook hier niet al vooraf bepaald? De conclusie nl. dat de taal van een tekst de betekenissen die we er aan toekennen ondermijnt, dat wat een tekst beweert ontwricht wordt door hoe hij het beweert (en omgekeerd). Soms lijkt het er héél sterk op (zeker in de DeManiaanse variant) dat de aporie, de onbeslisbaarheid, de (on)mogelijkheid van de literatuur dienst doen als finale betekenis. En dat deconstructie beslist dat elke betekenis on-

[p. 173]

beslisbaar (indécidable) is. De tekst wordt dan gelezen als een allegorisch verhaal over epistemologie en retoriek.

Zo leest Ortwin de Graef twee verhalen van Poe als allegorieën (of als orakels?) van niets of niemand minder dan de literatuur, of, ‘preciezer’, van de (on)mogelijke dood van de literatuur. Zijn slotkapitteltje begint zo. ‘Uit onze lezing is naar voor gekomen dat de onmogelijkheid van de literatuur om het verlammende bewustzijn van de status van het onuitdrukkelijke als functie van de uitdrukking zelf in dat bewustzijn te weerleggen; niet kan leiden tot de dood van de literatuur. De ‘kracht’ die wij hiervoor gemobiliseerd hebben is die van de taal als onpersoonlijke en oncontroleerbare subversie van de zelfingenomenheid van het literair bewustzijn, en we lezen de souvereiniteit van die kracht in de onmogelijke terugkeer van de door de representatie genegeerde alteriteit, die de alteriteit is van het leven en de dood.’ In de context van De Graefs argumentatie wordt dit citaat begrijpelijk, maar het blijven natuurlijk logge, lelijke zinnen, kromgetrokken door hun aanspraken op onpersoonlijke rigorositeit. Waarom zou wat dan ook in Poe's verhalen iets definitiefs zeggen over de literatuur? (De term blijft onbepaald, al schijnt de Graef hem te willen reserveren voor wat men ‘fictie’ noemt.) Dit diepzinnige gemijmer over de dood van de literatuur vind ik nog saaier dan het sociologiserende geweeklaag van George Steiner c.s. over de nakende verdrinkingsdood van de literatuur in de postmoderne beelden- en klankenstroom.

In zijn boeiende essay over Robert Walser schrijft Henri Bloemen deze voetnoot: ‘Wij willen en kunnen hier natuurlijk niet over de canoniciteit van Walsers teksten beslissen. Zulke beslissingen lijden al te zeer onder de wierokerige sfeer van concilie en heiligverklaring en onder een zekere mate van naïveteit. Bovendien zou er een deconstructie van de waarderingslogica moeten plaatsgrijpen alvorens de vraag van de canonisatie van teksten te behandelen.’ - Ook dit is een tic: het uitstel, de belofte, de onthouding. Alles is zo vreselijk complex, zo ongelooflijk moeilijk: alleen iemand die lijdt ‘onder een zekere mate van naïveteit’ zal onmiddellijk willen beslissen en evalueren. Natuurlijk. Maar ik stel vast dat Bloemen ook al beslist heeft: hij schrijft een lang stuk over Walser, wijdt er zelfs een proefschrift aan, vraagt zich af of hij niet wat overschat is.

Elke evaluatie is contingent, afhankelijk van toevallige, en principieel variabele omstandigheden: dat weet zelfs de naïeve lezer die nu en dan wel eens een boek herleest. Kan een deconstructie van de ‘waarderingslogica’ iets anders doen dan die contingentie laten zien? Waarom dan de reserve, de onthouding? Als een tekst mij iets aangaat, ken ik hem impliciet waarde toe. Die waarde kan door niets gegarandeerd worden, door niets behoed voor verandering en aantasting - ook niet door een deconstructie. Wie is hier eigenlijk naïef: de lezer die zijn contingentie op zich neemt, en evalueert, of de lezer die doet alsof hij niet evalueert, en die onthecht zit te wachten tot de deconstructie heeft beslist tot de onbeslisbaarheid van elke evaluatie?

In 1970 schreef Paul de Man: ‘Some of the difficulties of contemporary criticism can be traced back to a tendency to forsake the barren world of ontological reduction for the wealth of lived experience. () Although it is an ascetism of the mind rather than a plenitude or a harmony, it is an asceticism that can lead to ontological insight.’ (Blindness and Insight). In zijn latere werk wilde hij de literatuurkritiek niet naar de ontologie, maar naar de dorre wereld van retorische impasses voeren. Zijn toon werd nog ascetischer, puriteinser, onthechter, argwanender tegenover de verleidingen en betoveringen van de taal; literatuur werd bij hem een venster dat uitziet op de afgrond van haar eigen leegte. Vanwaar deze ascese? Uit afkeer, ongetwijfeld, van totaliteiten en teleologieën, organicistische en symbolistische ideologieën, definitieve beweringen, en elke vorm van beheersing en autoriteit. Deconstructie zou dan een noodzakelijke therapie zijn.

Is deze therapie de prijsgave van ‘the wealth of

[p. 174]

lived experience’ waard? Voor mij in elk geval niet. Ik verkies een scepticisme dat me niet alleen van de wereld afwendt, maar me er ook aan teruggeeft. Er zijn, denk ik, nog andere, meer ‘wereldse’ bezweringen van de verleidingen waar de Man impliciet tegen waarschuwt. Een ‘oppervlakkige’ lezer van Ulysses, die zich zou richten op (horribile dictu) de intenties van Joyce, ontmoet meer ironie en contingentie, en zeker veel meer sensualiteit en genot dan in de deconstructieve bezweringen. (Al wil ik de masochistische verleiding die (vooral) van Paul de Mans flagellantenproza uitgaat, niet ontkennen.)

Ik ga uit van het volgende. Elke lectuur is een commentaar, de exegese is een onbereikbaar ideaal. Elke lectuur hangt af van (wordt gestuwd door) interesses en oogmerken. (Dit is geen onbeheersbaar pluralisme: ik neem aan dat de oogmerken voorwerp van rationeel gesprek kunnen zijn, evenals de vraag of een lectuur aan een bepaald oogmerk beantwoordt.) De literaire discussie over een werk is impliciet ook een gesprek over de kwaliteit en het belang van de oogmerken die de lectuur bepalen - en niet, denk ik, over de aard van de betekenis in een tekst (stabiel of eindeloos verglijdend, vast te pinnen of essentieel onbeslisbaar.)

In zijn nawoord schrijft Ludo Verbeeck: ‘Wanneer we aannemen dat elke literaire tekst, telkens opnieuw, de vraag stelt naar de mogelijkheid van zijn eigen bestaan, d.w.z. naar de (on)mogelijkheid van literatuur zonder meer, dan is het duidelijk dat de criticus hem daarin moet volgen.’ Ik kan alleen zeggen dat, voorlopig, hier en nu, de vraag naar de (on)mogelijkheid van literatuur niet behoort tot de redenen waarom ik boeken lees - o.a. omdat de vraag in deze veralgemeende vorm voor mij inhoudloos is.

H. Servotte, L. Verbeeck, Dirk de Schutter, In het licht van de letter. Zes oefeningen in deconstructie. Leuven, Peeters, 1988.