Yang. Jaargang 25

[p. 62]

Eco's Slinger van Foucault
Johan De Vos

Het centrale thema uit De naam van de roos lijkt langzamerhand bewaarheid te worden. Met het Boek van de Filosoof (het gaat hier om het tweede deel van de Poëtica van Aristoteles) zou niet alleen het beeld van de wereld, maar zelfs het beeld van God op zijn kop zijn gezet.

Jorge, de blinde hoofdfiguur uit De naam van de roos en bewaker van het Christelijk Fundament, beschouwde het dan ook als zijn levenstaak het boek te verbergen en het uiteindelijk samen met zichzelf te vernietigen.

In de Osservatore Romano, het blad van het Vaticaan, werd het nieuwste boek van Umberto Eco De slinger van Foucault voor de geschiedenis van de mensheid ‘misvormend, ontheiligend, en beledigend’ genoemd. ‘Het roeit de wortels van ons bestaan uit’.

In de cirkel van het Plan

In het boek wordt de geschiedenis inderdaad met andere ogen gezien. Belbo, Casaubon en Diotallevi (B C D) zijn drie redacteurs van een Milanese uitgeverij. Zij zetten, in het teken van de tijd, een project voor een esoterische en occulte boekenreeks op stapel. Daarbij geraken ze in de ban van de legendarische orde van de Tempeliers. Nadat de Franse koning Filips de Schone hen ongenadig had vervolgd en hun leiders in 1314 op de punt van het Ile de la Cité op de brandstapel had gezet, zijn de Tempeliers niet van het toneel verdwenen. Integendeel, al meer dan 600 jaar koesteren ze een mysterieus Plan om de absolute heerschappij over de wereld te veroveren. Gaandeweg zullen zij kennis veroveren over een energiebron, een ongekende kracht die vanuit één punt, de navel van de wereld, alle aardstralingen controleert en zodoende de beschikking geeft over wereldzeeën en continenten.

De drie hoofdpersonages zien de hele geschiedenis nu vanuit een heel ander oogpunt. De ware betekenis van de Industriële Revolutie, de jezuïeten, de vrijmetselarij, Marx en de Rozenkruisers ligt in de betrokkenheid bij het Plan. De metro's in de Europese steden zijn eigenlijk mijnschachten die boren naar de tellurische stromingen. Tevens zijn het schuilplaatsen voor de Tempeliers. De Eiffeltoren slorpt de energie van de aardstralen op en stuurt ze door naar de over de wereld verspreide menhirs. De holocaust was een poging van Hitler om de geheimen van het Plan aan het joodse volk te ontnemen enz. De geschiedenis is een komplot. Wat echter is gestart als een spel van associaties en hypothesen waarmee een fictieve werkelijkheid wordt geconstrueerd, ontaard in de deconstructie van de realiteit. Belbo, Casaubon en Diotallevi slagen er niet meer in nog enige afstand te nemen van hun fantasie. Het Plan, hun eigen schepping, slokt hen volledig op.

Hun intellectuele spel zal hen ten gronde richten. Het Plan wordt namelijk bittere ernst op het moment dat de anderen, het bonte wereldje van echte occultisten en magiërs, het op het spoor komen. De cirkel sluit zich als een val. Hoe meer de drie uitgevers weigeren het geheime Plan vrij te geven door te ontkennen dat er een bestaat, hoe meer de anderen geloven dat het er echt is.

Diotallevi, de pseudo-kabbalist, sterft aan kanker. Zijn cellen zijn net zoals het Plan een eigen leven gaan leiden. ‘Ik ga dood omdat ik mijn cellen ervan heb overtuigd dat de norm niet bestaat, en dat je van elke tekst kunt maken wat je wilt’. De ontknoping volgt tijdens de nacht van 23 juni 1984, midzomernacht, het moment waarop de Slinger op een geheime kaart de Umbilicus Mundi, de Navel van de Wereld zou aanduiden. Belbo, de tragische held

[p. 63]

die zich het meest in het Plan had verloren, sterft tijdens een huiveringwekkende Zwarte Mis in het Parijse Conservatoire des Arts et Métiers voor de ogen van Casaubon, hangend aan de slinger van Foucault. Casaubon, op de vlucht voor de diabolici, bezoekt nog eenmaal het huis van Belbo in de heuvels van Piemonte. Hij wil er achter komen wat Belbo al die jaren heeft gedreven. In zijn oude dagboeken vindt Casaubon het verhaal over hoe Belbo in 1945 bij de begrafenis van enkele gesneuvelde partizanen trompet speelt. Dit is het Ultieme Ogenblik voor de jonge Belbo, die veroordeeld tot de genis, een bugelinstrument, nooit voor zijn geliefde Cecilia heeft kunnen schitteren als trompetblazer. Het is het moment waarop verwijzing niet meer bestaat, het moment dat geboorte en dood rechtvaardigt. Jacopo Belbo heeft echter niet begrepen dat hij zijn moment gehad heeft. Hij is zijn hele leven op zoek geweest naar meer en richtte zichzelf daarbij ten gronde. Casaubon kent nu de Waarheid, het besef dat er niets te begrijpen valt. Haar schoonheid alleen rechtvaardigt het bestaan van de Aarde. De diabolici zijn hem echter op het spoor. Hij zal Giulio, zijn pasgeboren kind en steen der wijzen, niet meer zien. Maar het zal op eigen kracht overleven. ‘En toch doet het pijn. Niets aan te doen, zodra ik dood ben, ben ik het vergeten’.

De Steen der Wijzen

Als structuur voor zijn roman hanteert Umberto Eco het kabbalistische schema van de sefirot, een grafische voorstelling van de tien goddelijke emanaties of scheppingsmomenten. Bovenaan de orde en door Eco gebruikt als titel voor het eerste hoofdstuk staat Keter, het voor de mens hoogst bereikbare niveau van de spiritualiteit. Onderaan bevindt zich Malchoet of het Koninkrijk van de Materie, tegelijk de titel van het laatste hoofdstuk. Het boek opent met het spanningsvolle wachten van Casaubon bij de Slinger. Het hoogtepunt van de waanzinnige ommekeer van de werkelijkheid. ‘Was het mogelijk dat alleen ik - en met mij Jacopo Belbo en Diotallevi - de waarheid had bevroed? Die avond zou ik het antwoord misschien te weten komen’. De rest van het verhaal, tot aan de ontknoping, is flash-back. Keter of de Slinger, het sluitstuk van het demonische plan van Belbo, Casaubon en Diotallevi, is een metafoor van de afwezige God.

‘De mensheid verdraagt de gedachte niet dat de wereld bij toeval onststaan is, bij vergissing, alleen maar omdat vier lichtzinnige atomen op elkaar zijn gebotst. En dus moet er gezocht worden naar een kosmisch komplot, God, engelen of duivels’. De gedachte van het Onwrikbare Punt waaromheen het hele Universum als een slinger beweegt, blijkt een illusie. Pas op het einde komt Casaubon, de leergierige aanstoker van het Plan, tot het inzicht dat de waarheid slechts te vinden is in het beschouwen van de orde, de schoonheid van de Aarde. De neergang van God, van Keter naar Malchoet, blijkt voor Casaubon een opgang te zijn naar het ware inzicht. ‘De waarheid van Malchoet, de enige waarheid die schittert in de nacht van de sefirot, is dat de Wijsheid in Malchoet ontdekt dat ze naakt is, en ontdekt dat haar eigen mysterie gelegen is in het niet-zijn, al is het maar één moment, het laatste’.

Voor Diotallevi, die is omgekomen, is het te laat. Jacopo Belbo heeft zijn Gelegenheid al gehad. Het moment waarop hij aan het gewelf van de wereld mocht raken is voorbij zonder dat hij het heeft beseft. Hij heeft zichzelf bij de zoektocht naar de Slinger ten gronde gericht. Ook voor Casaubon komt het inzicht te laat. Zijn steen der wijzen is Giulio, zijn zoontje dat hij niet meer te zien zal krijgen. Ook hij heeft zich te ver gewaagd bij het Plan. Maar Giulio zal overleven op eigen kracht. Ook hij zal zijn Gelegenheid krijgen en er te laat achter komen. De geschiedenis is gedoemd zich te herhalen. Voor de mensheid rest nog slechts de hoop dat hij lief zal zijn en goed. ‘Moge hij zo, alleen, zijn dag besteden’.

Kritik der reinen Vernunft

De Slinger van Foucault kan dus enkel de eigen verantwoordelijkheid van de mens aanduiden. Er is geen Vast Punt in de chaotische ordening van het

[p. 64]

universum. Elke zoektocht naar een Plan is hopeloos tot mislukken gedoemd. Tot dit inzicht is alvast Belbo gekomen. Vóór hij als veroordeelde naar het Conservatoire des Arts et Métiers vertrekt heeft hij aan zijn personal computer het sleutelwoord ‘neen’ op de vraag ‘Heb je het wachtwoord?’ meegegeven. Zijn tweede en ultieme neen is zijn antwoord op het betekenisloze zoeken van de hermetici naar de Umbilicus Mundi. Met het touw van de Slinger al om de nek weigert hij nog verder deel te nemen aan de doelloosheid. Er is geen Plan, het zijn allemaal verzinsels. Punt. Uit.

De geschiedenis is dus slechts een bloedig en zinloos raadsel. De mens ontsnapt aan elke externe zingeving en staat faustisch alleen. Tot zover heeft de Osservatore Romano het ongetwijfeld bij het rechte eind. Dit is een boodschap van cynisme en ongeloof. Maar er is hoop. Hangend aan de Slinger heeft Belbo misschien - wellicht - de waarheid van zijn ondeelbare Moment, de rechtvaardiging van zijn bestaan, in de ogen gezien. Zijn onlosmakelijke verbondenheid, zijn scheikundig huwelijk met de vrouw, de aarde en de hemel. Helaas komt dit inzicht, zoals wel vaker gebeurt, te laat.

De tragiek van de mens bestaat er dus in dat hij zelf en uit vrije wil het Paradijs heeft verlaten om op zoek te gaan naar de doelloosheid van de goddelijke wijsheid, het zinloze intellectuele spel. Op een dag nochtans ontdekt de mens misschien opnieuw de zin en de schoonheid van de Schepping met de woorden ‘en alles is goed’.

Umberto Eco, De Slinger van Foucault, Bert Bakker, Amsterdam, 1989.