Yang. Jaargang 24

[p. 67]

Schrijven na vijftig
H.C. ten Berge

‘Ik sluit een bloem in omdat ik geen bloem kan schrijven’
Eulalia in Betrekkingen van Bert Schierbeek

De neiging tot acribie heeft me niet zelden parten gespeeld bij pogingen de fel begeerde staat van zorgeloze slordigheid te bereiken. Een slordigheid waaraan ik gemoedsrust kan ontlenen en die niet aan mijn geweten knaagt; die me niet oneindig vaak een halfvoltooide zin doet hernemen, maar voluit laat doorschrijven zonder acht te slaan op onbenullige verschrijvingen, grammaticale onjuistheden of andere taalsmetten - kortom, op al die dingen waarmee een bleekneuzige criticus onmiddellijk zijn voordeel doet, zichzelf gelukkig prijzend met de muggen die hem gratis ter zifting wordt aangeboden. Nee, dat Slauerhoffiaanse blijk van onverschilligheid, die Schierbeekse gave van zorgeloosheid moet ik vooralsnog ontberen. Ik heb me ermee verzoend een acribist te zijn. Zolang het niet te dol wordt valt een leven zonder slordigheid wel vol te houden. Desalniettemin bestaat er al die tijd de verborgen afgunst op degenen die over de juiste slordigheid beschikken: kunstenaars die alles laten slingeren, zich ogenschijnlijk nergens druk over maken, hun werk op vodjes krabbelen, tubes openen en half leeggeknepen in de chaos van een overladen tafel achterlaten, met stompe potloden in krantenmarges schrijven, en dusdoende op achteloze wijze ook nog meesterwerkjes scheppen. Ik troost me met de gedachte dat god ze af en toe in hun roekeloze bezigheden zal weten te vinden. ‘Waar is die envelop gebleven?’ ‘Wie heeft dat kistje weggegooid?’ ‘Waar heb ik die briljante inval genoteerd?’.

Ofschoon verstoken van literair-journalistiek talent sta ik nu toch voor het blok. Er moet iets uit de mouw worden geschud. Hoe verhoudt mijn generatie zich tot die van Schierbeek en de andere Vijftigers, zo wordt me door de telefoon gevraagd. Tijd om grondig na te denken is er niet. Het is kort dag. Prompte beantwoording blijkt geboden. Maar is er wel een antwoord mogelijk? Ik besef dat mijn generatie bestaat uit eenlingen van wie in algemene zin hoogstens gezegd kan worden dat ze in de jaren zestig begonnen te publiceren. En ook, dat waarschijnlijk niemand is ontkomen aan de invloed van Rodenko's baanbrekende bloemlezing Nieuwe griffels, schone leien, die ons als scholieren omstreeks het midden van de jaren vijftig onder ogen kwam en een regelrechte schok bezorgde.

Wanneer ik me de zestienjarige lyceïst van vroeger voor de geest haal, zie ik hem op een zaterdagmiddag na schooltijd in een kleine boekhandel staan, bladerend in betaalbare bundels die naar verse drukinkt roken. Als hij een bundel in de hand nam ging dat gepaard met een fysieke gewaarwording. Titels en omslagen - zoals die van Berserik voor de Ooievaarreeks - brachten zintuiglijke reacties teweeg die in geur en smaak, in klank en kleur steeds verschilden van elkaar, maar eenzelfde hooggespannen verwachting wekten. Music-Hall. De dag gaat open als een gouden roos. In ballingschap. Triangel in de jungle. Of Voorbij de laatste stad. Heimelijk, als gold het een beschamende daad, kocht hij op zo'n middag Paul Rodenko's Nieuwe griffels, waarna hij dagenlang een zombie werd. Hij verkeerde in een gedrogeerde toestand, een roes die

[p. 68]

hem deed vergeten dat hij Rodenko's inleiding en tal van verzen slechts ten dele begreep. De ervaring ging vooraf aan het begrip. Wat ‘de democratisering van het woord’ of ‘de verwisselbaarheid der zintuiglijke kwaliteiten’ precies inhield drong pas later tot hem door. Wat hij wel begreep was, dat hier een radicale kennismaking met het nieuwe, het andere, het opene en bevrijdende plaatsvond. En dat daardoor ook iets alomvattends werd aangeraakt: het leven als zodanig, de verhoudingen thuis, op school en in de benauwende wereld daarbuiten.

Er diende zich een mentaliteit aan die de van poëzie vervulde scholier onvermoede perspectieven bood en hem beurtelings met hoop en stomheid sloeg. Dat het ‘een bloemlezing uit de poëzie van de avantgarde’ betrof, bezorgde hem een aangenaam gevoel van opwinding: nu zou het geheim van kunst en poëzie ontsluierd worden voor de weinigen die het wilden doorgronden.

Deskundigheid was daarvoor niet vereist. Desgevoeligheid (een term van Michaux) des te meer. Wat hem bijzonder aansprak en tegelijkertijd geheimzinnig voorkwam, was Rodenko's definitie van de avant-garde kunstenaar: ‘Avantgardist is hij, die zich bewust is op de drempel van een nieuwe tijd, een nieuwe wereld te staan en deze creatief tracht te doordringen’. Hoe en in welke vorm men de nieuwe tijd creatief moest zien te doordringen, stond hem allesbehalve helder voor ogen. Maar dat er een weg zou zijn, daarvan was hij zeker. Wat hem tot optimisme stemde was de allengs doorbrekende gewaarwording dat zich voor het eerst sinds 1880 een artistieke beweging had ontwikkeld, die overal in het land bekendheid kreeg en grote groepen van kortgehouden, gekeurslijfde jongeren deed opveren en ademhalen.

Zoëven heb ik aangeduid waarom het mij moeilijk valt steekhoudende opmerkingen te maken over een gemeenschappelijke houding van mijn generatie tegenover die van Vijftig. Daarom kan ik hier slechts à l'improviste een persoonlijk getuigenis afleggen. Dat zou aldus kunnen luiden:

Toen ik begon te schrijven had ik alleen mezelf en mijn totale inzet waarmee niet te marchanderen viel. Dat is in wezen niet veranderd, evenmin als het besef dat men vrij is binnen zekere grenzen en nooit helemaal onafhankelijk, dat wil zeggen, zonder beïnvloeding van buitenaf handelt. In weerwil van alle verschuivingen en verbeteringen die zich in de loop der jaren op verschillende terreinen hebben voorgedaan, heb ik de eis van een totale inzet gehandhaafd en beschermd om te voorkomen dat een voor mij elementaire grondslag van het schrijven zou worden aangetast. Liever niets geschreven dan op halve kracht een weekdierlijke gelei te moeten afscheiden. Halfslachtigheid, opportunisme uit literair-politieke overwegingen, journalistiek machtsvertoon en laffe grappenmakerij ten koste van anderen hebben nooit mijn liefde gehad.

Ten opzichte van de dichters van Vijftig behoor ik tot de later geborenen die zich temidden van de heersende stromingen en tendenties in betrekkelijke afzondering moesten ontwikkelen. Dat zulks geenszins negatief hoeft uit te vallen wordt aangetoond door de kracht en reikwijdte van de poëzie die andere eenlingen van mijn generatie hebben voortgebracht. Namen als Hans Faverey, Jacques Hamelink, H.H. ter Balkt en Breyten Breytenbach kunnen volstaan ter illustratie. Wel is duidelijk geworden dat de alleenganger het in sommige opzichten, zeker aanvankelijk, moeilijker heeft dan iemand die zich door een groepsoptreden geruggesteund weet en zich daardoor minder geïsoleerd voelt. Er is veel dat in het voordeel van een groep of beweging pleit, al moet daaraan onmiddellijk worden toegevoegd dat iedere beweging van geforceerde aard tot mislukken is gedoemd. In het oog springende voordelen zijn: de onderlinge stimulansen en solidariteit, de geestrijke discussies en de - in dit geval als constructief te waarderen - creatieve wedijver. Maar belangrijker en vooral effectiever is de stootkracht waarmee - hoe kortstondig ook - naar buiten toe wordt opgetreden. Daar kan een enkeling niet tegen op, als hij al de moed verzamelt zich met enig vlagvertoon te presenteren. Er zullen ook

[p. 69]

nadelen zijn aan te voeren. Die spelen echter, zeker in de aanvangsfase, een te verwaarlozen rol. Het pleit voor de kracht van de beweging van Vijftig dat sommige van de jongste en iets minder jonge dichters haar nog steeds als een bedreiging zien, zelfs al heeft ze zichzelf langgeleden ontbonden en is ieder zijns weegs gegaan.

Dat deze bewering niet uit de lucht is gegrepen laat een voorbeeld uit de Volkskrant zien: ruim dertig jaar na Vijftig klaagt daarin een niet meer zo jonge dichteres dat de experimentele beweging ‘het zicht op de traditie niet alleen belemmerde, maar ook bleef belemmeren en dat tot nu aan toe’. ‘Zoiets is ongezond’, voegt ze er op schrille toon aan toe. Er wordt zelfs gewag gemaakt van ‘terreur’, een term waaraan men slechts schouderophalend voorbij kan gaan. Domheid dient onbeantwoord te blijven.

Voor zover ze er een eigen geluid en een persoonlijke visie op de poëzie op nahouden, onderscheiden de dichters van Zestig zich in meer dan één opzicht van de voorafgaande beweging. Ze doen dat evenwel zonder zich publiekelijk daartegen af te zetten, omdat er bij de meesten geen concurrerend gevoel heerste (of heerst) en er zelfs dankbaar gebruik is gemaakt van bepaalde, vooral technische verworvenheden die nog maar zo kort daarvoor in onze literatuur geïntroduceerd waren. Dat laatste geldt in niet mindere mate voor de tegenspartelende Nieuwe Stijlgroep waarvan de belangrijkste exponenten - Armando uitgezonderd - kunnen bogen op een bijzonder schrale poëzieproduktie (‘de zwijgende dichter Sleutelaar’), branieachtige grootspraak (‘een nieuwe datum in de poëzie’) en nimmer ingeloste beloften. Het zou leugenachtig zijn te beweren dat de dichters die in de jaren zestig debuteerden niet op de een of andere manier mede door Vijftig gevormd zijn. Ter Balkt komt daar rond voor uit, wanneer hij in het tijdschrift Raster (No. 15/1980) opmerkt dat de weg van zijn poëzie ‘dwars door Lucebert heen’ voert. Wilde de poëzie doorgaan, dan was voor hem die weg de enige. ‘Dit zou heel moeilijk zijn,’ schrijft hij. ‘Maar ik had het geprobeerd en wilde het blijven proberen.’ Zelf had ik nooit als een Vijftiger kunnen schrijven. Dat zou op levering van vervalste waar zijn uitgedraaid. Mijn emotionele en intellectuele achtergrond verschilt aanzienlijk van die der Vijftigers. Hetzelfde gaat op voor mijn ervaringswereld. Die laatste alleen al maakt navolging zonder meer tot iets onmogelijks. Eigenzinnigheid is geen enkele schrijver helemaal vreemd, dus ook mij niet. Die sluit respect en bewondering voor een aantal voorgangers, onder wie enkele Vijftigers, geenszins uit. Omdat ik hier alleen namens mezelf kan spreken, zal ik proberen aan te geven waarin de eigen opvattingen en werkwijze destijds verschilden van die der Vijftigers. Om de kleurverschillen niet te doen vervagen moet ik welbewust voorbijgaan aan de latere, individuele ontwikkeling van nagenoeg alle experimentele dichters. Het lijkt me een alleszins redelijk en aanvaardbaar uitgangspunt.

* Een historisch bewustzijn, gekoppeld aan een besef van continuïteit, neemt de plaats in van het anti-of zelfs a-historische karakter van de vroege poëzie van Vijftig. Deze moest het immers volgens de jonge Kouwenaar hebben van de ‘spontane, vitale uiting’ waarin het verleden werd doodverklaard. Er was in de jaren zestig geen enkele grond voor de geforceerde schepping van een ‘cultureel vacuüm’ waaraan de experimentele beweging tijdelijk behoefte gevoelde.

* De ongedisciplineerde manier van associëren, functioneel in de doorbraakfase van de experimentele poëzie, ontbreekt vrijwel geheel. Indien er al sprake is van associatieve poëzie, wordt deze bewuster gestuurd dan bij de Vijftigers het geval was. Bij de laatsten werd de vrije associatietechniek onder andere toegepast om de weinig geëxploreerde gebieden van het onderbewustzijn open te leggen. Dat kan ook langs andere wegen geschieden.

* ‘Het duurzaamst bouwen is het breken’: dat schrijft Kouwenaar in een van zijn gedichten. Vijftig moest eerst breken alvorens te (kunnen) bou-

[p. 70]

wen. Het destructieve was een noodzakelijk kwaad. Ofschoon ik biologisch gesproken de kringloop van afbraak, ontbinding en opbouw als een natuurlijk gegeven slechts heb te aanvaarden, kies ik in de literatuur - het cultuurlijke gegeven - voor het construtieve, het organische.

* Hoewel de vormgeving flexibel blijft, wordt de vorm zelf strakker aangehaald en is er in het algemeen een hogere graad van organisatie waar te nemen dan bij de jonge Vijftigers het geval is. De cyclus, de reeks, de sequentie.

* Zonder het intellect (het inteellekt, schrijft Lucebert) een overheersende rol te willen toebedelen, is, de anti-intellectualistische houding van Vijftig aan de kant geschoven. Men hoeft zelf geen intellectueel te zijn om de gevaren van het anti-intellectualisme vanuit populistische kringen te onderkennen. Het schrijven van literatuur veronderstelt de aanwezigheid van enige intelligentie die gevoed moet worden en vervolgens praktisch toegepast.

Poëzie is niet (alleen) voor de dommen.

* Er wordt meer plaats ingeruimd voor de verbeelding. Daarvoor moet de dagelijkse werkelijkheid die hoog in het Vijftiger vaandel stond geschreven een veer laten. (‘En Lucebert dan?’ roept de lezer verontwaardigd.)

* Er is sprake van een grotere bewustwording van des dichters materiaal: de taal. Er wordt een scherper taalbewustzijn ontwikkeld. Deze ontwikkeling mondt uit in een kritische en kritiserende opstelling ten opzichte van alles wat door taal is of wordt aangeraakt. Voorbehouden en complicaties zijn hier onvermijdelijk, omdat bijna alles in taal of door middel van taal wordt gedacht en waargenomen. Aan alles wat wij zien kleeft een naam, een woord, een begrip. Hier komt Nijhoff in beeld: ‘Er worden oneindig meer eisen aan de taal gesteld, die oneindig zuiverder beoefend wordt’ (lezing over eigen werk, 1935).

Een van de gevolgen: de in Nederland zo hardnekkig gehandhaafde tegenstelling tussen inhoud en vorm wordt als volstrekt zinledig ervaren. Voortsudderende debatten hierover worden gezien als het vermorsen van energie, tijd en papier. Die zijn een betere zaak waardig.

* Ten aanzien van maatschappelijke en politieke vraagstukken is er een verschuiving vast te stellen. Het betreft een ingewikkelde kwestie die hier niet in een paar zinnen kan worden samengevat. De soms felle uitlatingen in poeticis door enkele Vijftigers worden hogelijk gewaardeerd en onderschreven, zij het niet zonder meer overgenomen. Bovendien doet zich in de jaren zestig een nieuw vraagstuk voor dat mettertijd steeds nijpender zal worden: de aantasting van onze natuurlijke omgeving, het gebrek aan respect voor de aarde, de veronachtzaming van het ‘Indiaanse’ levensbesef dat ‘niemand de lucht kan bezitten’.

De notie van scheefgegroeide verhoudingen op tal van gebieden, uitmondend in de explosie van 1968, speelt in dit alles een rol die om nadere uitwerking vraagt.

* Er vindt een oriëntatie plaats op de eigen traditie en de tradities van andere volken. Deze oriëntatie vloeit voort uit een historiserende houding die in het voorafgaande reeds werd aangestipt. Een zeer persoonlijke belangstelling voor andere culturen wordt in het eigen werk geïntegreerd, in het besef dat niemand het alleenvertoningsrecht op een dergelijke interesse heeft. (Ook in het oeuvre van Bert Schierbeek is een grondige belangstelling voor de cultuur van zogenaamde natuurvolken aan te wijzen).

* De zojuist omschreven oriëntatie heeft eveneens betrekking op de geschreven literatuur van de ons omringende landen. Een gerichte belangstelling voor buitenlandse ontwikkelingen in de literatuur is gewenst (zij het nog geen vanzelfsprekendheid in de jaren zestig). Deze kan worden uitgedrukt in vertalingen die bij voorbeeld de Nederlandse poëzie

[p. 71]

kunnen verrijken. Het vertalen wordt opgevat als een zelfstandige poëtische activiteit.

* Hoewel in zekere zin programmatischer dan Vijftig moet ook door een dichter van Zestig iedere vorm van dogmatisme van de hand worden gewezen. Oog en oor blijven geopend voor wat zich onverwacht en onvoorzien aandient. Daarin stemmen onze generaties volledig overeen.

* Tenslotte: onze poëzie is een geschreven poëzie die geschreven zal blijven worden. Wat we niet mogen vergeten is haar orale oorsprong. Het lichamelijke aspect van poëzie is het orale. Adem. Ritme. ‘Neem duizendmaal uw gedicht op de lippen,’ zegt Basho.

Zutphen, 29 april 1988

Noot

Deze tekst verscheen eerder in Schierbeek 70, ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Bert Schierbeek.