Yang. Jaargang 17

Marginalia bij de internationale jeugdliteratuur

Sinds een aantal jaren begint het publikaties over jeugdliteratuur te regenen. Meestal zijn ze verkennend, aan synthese is men nog niet toe. De interessantste bijdragen verschijnen in vaak onbereikbare tijdschriften en academisch werk werd slechts met mondjesmaat geschreven. In de M.E.W.L. wordt geschreven over Jeugdlectuur, jeugdliteratuur is afwezig in overzichten zoals Paul Van Akens ‘Letterwijs, letterwijzer’ en Paul de Wispelaeres ‘Nederlandse letteren in België’. In Nederland is de situatie wat gunstiger, getuige daarvan het kinderboekennummer van Vrij Nederland (4 okt. 1980). In Groot-Brittannië is de situatie wat beter door de ruimere interesse en in de D.D.R. is er een scherpere standpuntbepaling, dan in het Westen.

Zonder een historische Rundschau te bieden wil ik toch enkele simplifiërende en haperingwekkende lijnen trekken, enkele themata aanraken, een aantal burgerlijk-esthetische en marxistische opvattingen tegenover elkaar stellen en de Nederlandse en Vlaamse jeugdliteratuur summier en dus vertekenend vergelijken.

Al behoeven vele critici ter rechtvaardiging van hun geschrijf over jeugdliteratuur dat ze dit voor hun kinderen doen, als een doekje voor het bloeden, blijken de meeste critici dan kinderloos?

Uit de lektuur en studie van een aantal werken over jeugdliteratuur distilleer ik de volgende pendelbewegingen (Toynbee, Spengler, aktie-reaktie radius van H. Brems, het metabletisch proces van van den Bergh en P. Thomas en andere ‘dialektische’ principes achterna). De mimicry van de metronoom. Wat schuilt er onder de tijd? In hoeverre ben je jezelf, ben je onder invloed van je tijd? Of om het met Prof. Dr. L. Lamberechts te zeggen: er is dat hermeneutisch principe nodig, namelijk de reflectie van de onderzoeker over de historische en

[p. 47]

sociale conditionering van de interpretatie. De internationale jeugdliteratuur. Een verward gegeven. Daarom alleen de vereenvoudigingen omwille van de duidelijkheid.

Een bepaalde periode munt uit in aandacht voor de rede, het rationele; een andere door die voor het irrationele, het emotionele.

Is er aanvankelijk een zware instructionele lijn te ontwaren (ABC-boekjes, lessen in rijm) dan heb je als tegenpool later de ontspannende lijn. Het moraliserende, pedagogische roept zijn tegenvoeter het literaire op. Het weergeven (imitation, mimesis) van een (vaak anekdotische) wereld roept de creatie (creatio) van een (autonome) wereld (heden, verleden, toekomst) op. Het vinden roept het maken op. Realisme lokt romantiek uit. Wat voor de enen relevant moet zijn (b.v. het actuele leven) wordt door anderen afgedaan als literaire mode. Ze stellen in de plaats fantasie. (J.R. Townsend ‘net zo relevant voor het actuele leven als om het even welke literaire mode’).

De enen schrijven eerder over maatschappelijke veranderingen, de anderen hebben het over een grotere aandacht voor het IK. Het zinvolle en nuttige lonkt naar de nonsens. Een systematische organisatie in het opvoeden van ‘kleine burgers, pioniers en kameraden’ vertikt naar het grootbrengen van ‘kinderen’. Spreekt M. Gorki (als richtinggevend ‘marxistisch’ criticus) over deze dualiteit dan heeft hij het in de volgende bewoordingen: ‘little child Socialism’, ‘stupid Giant Individualism’. Er is ook de dichotomie apokalypse en utopie binnen de literatuur met z'n verstrekkende gevolgen voor de adepten ervan. De lezer kan een voorkeur hebben voor het expliciete of het impliciete, voor een beelden- en symbolenrijke taal of een taal zonder franjes, voor puistjesliteratuur of reeds volledig gerijpte literatuur. Er kan die optie zijn tussen engagement en werkelijkheidsvlucht, tussen sprookje en anti-sprookje, tussen het hier en nu en het kultureel erfgoed, tussen objectief en subjectief. Er is wellicht ook als zeer belangrijke topic in deze reeks tegenstellingen deze van de thematiek (en niet de materiële verwerking ervan). Zo is er in het Amerikaans (VS) aanbod, dat o.a. minderheidsgroepen aan het woord laat komen, een voorkeur voor J.R. Townsend voor die werken waarin ‘blackness is not itself the issue’ (J.R.T., 274).

We vinden, maken het mee, dat de meer realistisch getinte jeugdboeken het o.a. hebben over ongehuwd moederschap, homosexualiteit, sexualiteit, geestesziekte, kansarmen. De meer ‘romantisch’ (in zijn ruimste betekenis) getinte boeken (de romantiek moet niet altijd als een conservatieve, dito reactionaire dooddoener gezien worden, cfr. Shelley) hebben het b.v. over liefde, dood. De taboes van de ene groep vormen de themata van de andere groep.

Men gunt elkaar het licht in de ogen niet. Beide groepen schrijven over blinden. Zo kan ik deze opsomming nog wat verder zetten.

Ik zou u vooral van dit ene en belangrijke gegeven willen overtuigen, o retor, dat tijdens de Verlichting de verbeelding in de discount sukkelde en Adorno ons nu nog ziet evolueren binnen die Verlichting. Als hermeneutisch principe toegepast, het eigen tijdsmasker voorzichtig afnemend, zou je dan kunnen vermoeden (ook omwille van heel wat sociologische en politieke redenen) dat de fantasie de herwaardering tegemoet gaat. En dat is zo. Niet enkel bij ons in het Westen; niets nieuws dus.

Ik heb voor dit artikel o.a. een aantal studies en essays gelezen van Der Kinderbuchverlag, Berlin (DDR). Grosso modo zijn dit erg interessante studies op 'n niveau (als je de ideologische predisposities ‘wegcijfert’) dat vrij solitair moet zijn. M'n grootste verrassing bij lektuur is dat de houding t.o.v. het sprookje (i.vgl.m. het boek van Merkel en Richter, ‘Vertel geen sprookjes over sprookjes’) zeer verhelderd werd. De houding t.o.v. nonsens is volgens Edith George nog ‘ungeklärt’.

Ik citeer Edith George over het sprookje uitvoerig in de lijst geraadpleegde literatuur. Een andere grondige wijziging, zelfs verschuiving in de polaire opvattingen zoals hierboven opgesteld is er in het essay ‘Denkst du schon an Liebe?’ waarin Edith George dit thema behoedzaam benadert. Ook Günter

[p. 48]

Ebert heeft het in een zeer lijvige studie o.a. over de discussie over het sprookje. De wagen begon te rollen toen Arnold Zweig ‘Der Jude im Dorn’ (Sprookjes van Grimm, De Jood in de doornstruik) als anti-semithisch beschouwde. Ongewild droeg dit bij tot stemmingmakerij tegen het sprookje in het algemeen. Gelukkig werd zeer recentelijk in de DDR die verhouding met het kulturele erfgoed opnieuw gedacht. In z'n exemplarische lectuur van boeken die normen verlegden geeft G. Ebert als een ‘entschiedener und eigenwilliger Autor’ getuigenis van zijn diepgaande materiaalkennis, terzelfdertijd wakkert hij de discussie op verschillende vlakken aan, vraagt hij b.v. meer aandacht voor de (individuele) verhouding kind-wetenschap en techniek, over de ‘schöpferischen Talente der jungen Leute’.

Een ander duidelijk gegeven in deze Oostduitse studies (cfr. bibliografie) is dat er volgens deze auteurs in het Westen een tweespalt is tussen dé literatuur en dé jeugdliteratuur, een kloof waarvoor men in de DDR is behoed door Bertholt Brecht. Ik mag dan nog een voorstander zijn van een kaleidoscopisch gravend, logisch fantaisistisch en vurig kritische poëtica, het kan niet ontkend dat zogenaamde specialisten het alleenrecht op spreken, op kritiek uiten, helemaal voor zich opeisen en daardoor de jeugdliteratuur nog meer in het hoekje duwen. Het specialisme maakt dergelijke kritieken onleesbaar. Het specialisme en het ideologische lijken me de dooddoeners. De jeugdliteratuur heeft immers dat noodzakelijke kritische weerwerk nodig om er o.a. impulsen uit te distilleren.

Een aantal critici wijden literaire kritiek aan jeugdliteratuur. Een recensent is een stukjesschrijver. Criticus is een ‘eretitel’. Namen? Carel Peeters (Winnie the Pooh, Dr. Doolittle), Aad Nuis (Watership Down); vergeten we ook het duo satiristen niet: Gerrit Komrij (Pietje Bell) en Jeroen Brouwers (De Nieuwe Revisor - althans de puistjesliteratuur). De hedendaagse Nederlande letteren voor de jeugd worden nergens door een criticus gevolgd.

Zo, we zijn rond, en mager en taai. Waarom de critici laten betijen? Hebben ze dan geen kinderen? Het IS belangrijk dat critici zich terzelfdertijd als 'n kind empathisch (invoelend) én als volwassene afstandelijk instellen om een gedegen en vakkundige benadering of distantiëring te geven. Zo ver zijn we nog niet. Günter Ebert citeert in dit verband de critica A. Wedding die schrijft dat aan de sjabloneachtige boeken een sjabloneachtige kritiek beantwoordt, of nog: de appel valt niet ver van de boom. Zo zijn er de efemere werken, vroegrijp, vroegrot.

Wat de jeugdpoëzie betreft, is er nog heel wat te doen. Vooral eerlijkheid en bronnenvermelding b.v. Een artikel over jeugdpoëzie gebruikt de methode van K. Koch maar vermeldt deze niet en zwijgt over BZZLLETIN en NOODREM die er eerder over schreven.

Een ander studiegebied dat open verklaard werd en nu meer aandacht geniet is dat van het illustratiemateriaal. Zowel Oostduitse, Amerikaanse, Nederlandse studies liggen reeds in de resp. boekhandels.

Uitermate boeiend is de afkeer van o zo vele auteurs en kritikasters voor de televisie. Eerder westers dan het Oostblok. Enkelen uit het Westen zoeken aan TV toch 'n stimulerende leesfunktie te geven.

Leerrijk is de kritiek vanuit de Nederlandse hoek op een aantal Vlaamse auteurs (niet enkel ‘jeugdauteurs’, maar ruimer). Zo lees je in ‘Refleks’ Gg. 1980, nr. 1) over Gaston van Camps ‘Ik ben Harry van de achterbuurt’: ‘Deze vorm van belerend toespreken is een vorm die je vaker tegenkomt in Belgische jeugdboeken en op mij nogal storend werkt... de schrijver gooit er zijn eigen mening tussen door.’ Wat verder over ‘Als een bliksem’ (Julien van Remoortere): ‘... hoewel ... een kern van waarheid zit..., (slaat) de schrijver, door het gebruik van overdreven retoriek en overladen probleemstelling, de gevoelens die hij wil oproepen dood (...).’ Of als ik nu even enkele zinsneden van Aad Nuis aanhaal i.v.m. Vlaamse literatuur: ‘vervaarlijk nadrukkelijk in hun effecten’, ‘al te meeslepende roman’, ‘al te gewichtig prozawerk’. Misschien is een en ander in Vlaanderen te wijten aan het fenomeen dat Kees Fens als volgt beschrijft: ‘In Noord-Nederland is litera-

[p. 49]

tuur doorgaans iets voor een kleinere kring. Wordt die kring groter, dan wordt de kwaliteit geringer, in de meeste gevallen. Kenmerkend voor Zuid-Nederland is echter, dat kunst en literatuur veel meer een gemeenschappelijk bezit zijn.’

Zitten we in Vlaanderen, Zuid-Nederland, daarmee teveel in het vaarwater van de instructionele lijn? Wellicht. Het toekennen van een literaire prijs aan een jeugdauteur moge een kentering betekenen om de jeugdliteratuur binnen die zo belangrijke smaakbepalende kleinere én grotere kring huppelend binnen te leiden.

Marc De Smet

Lijst van geraadpleegde werken (enkel secundaire literatuur)

De ts. Appel, Kreatief, Noodrem, VN (4.10.80), Bzzlletin. Het tijdschrift Refleks dat ‘Visiesop jeugdliteratuur’ biedt. Zo b.v. Jg 1980, 1: ‘Het lichamelijk en geestelijk gehandicapte kind in de jeugdliteratuur’ door Nel Teeuwen-Opheij en Lea Dasberg. Jg. 1980, 2: ‘Over het beoordelen van leesboekjes’ door Annerieke Freeman.

Fred de Swert, Over Jeugdliteratuur, Tielt, 464 blz.

Het ts. Kultuurleven, 1980, nr. 1. Artikel over jeugdliteratuur.

Geschiedenis van het jeugdboek, NBLC.

Bekroonde kinderboeken uit vele landen, NBLC.

Walter Benjamin, Naar een socialistische opvoeding voor kinderen, o.a. over kinderboeken, Sun, Nijmegen.

H.N. van Kalken, Een en ander uit de Geschiedenis der Nederlandsche Literatuur voor de Jeugd, Gent, s.d., 95 blz.

Dr. Ria Bauer-van Wechem, Peter Krassenburg, Kinder- en jeugdliteratuur, een longitudinale benadering, Vermande Zonen bv, IJmuiden, 1978.

Kies een goed kinder- & jeugdboek (150 boekbesprekingen), Uitg. Infodok, Leuven.

Kenneth Koch, Les Couleurs des Voyelles. Pour faire écrire de la poésie aux enfants, Casterman, 173 blz.

F.P. Swart, Poëzie is Kinderspel, De Bezige Bij.

Drs. P., Plezierdichten, Uitg. BZZTôH, 's-Gravenhage, 1979, 187 blz.

MIRACLES. Poems by Children of the English speaking world, Collected by Richard Lewis, Bantam Books.

Flora J. Arnstein, Poetry and the child, Dover Publications Inc. New York, 1962, 1970 (2), 126 blz.

Le pouvoir de la poésie, Groupe français d'Education nouvelle, Casterman, 1978, 223 blz.

Helmut Melzer, Trivialliteratur I and II, R. Oldenbourg Verlag, München, 1974.

John Rowe Townsend, Written for Children. An Outline of English-language Children's literature, Penguin Books, 368 blz.

Bettina Hürlimann, Three Centuries of Children's Books in Europe, London, Oxford University Press, 1967, 297 blz.

Studien zur Geschichte der deutschen Kinder- and Jugendliteratur:

nr 6/7: Ingmar Dreher, Die deutsche proletarisch-revolutionäre Kinder- and Jugendliteratur zwischen 1918 and 1933.

Hansgeorg Meyer, Die deutsche Kinder- and Jugendliteratur 1933 bis 1945. Ein Versuch über die Entwicklungslinien. (Zeer interessant voor het doorprikken van de fascistische ideologie; de themagroepen worden hier expliciet aangeduid.)

nr. 8: Gunter Ebert, Ansichten zur Entwicklung der epischen Kinder- and Jugendliteratur in der DDR von 1945 bis 1975, 206 dichtbedrukte bladzijden.

nr. 9: Manfred Altner, Zur Entwicklung der sozialistischen Kinder- and Jugendlyrik in der DDR von 1945 bis 1975, 80 blz.

nr. 10: Heinz Kuhnert, Das Bilderbuch in der Kinderliteratur der DDR seit 1945, 114 blz. tekst, 32 blz. illustraties.

Dit tijdschrift wordt uitgegeven door het Kinderbuchverlag Berlin (108 Berlin, Postfach 1225). Een ander tijdschrift Resultate. Theoretische Schriften zur Kinder- and Jugendlite-

[p. 50]

ratur (bij dezelfde uitgever) brengt in z'n nummer 4 de reeds aangehaalde interessante essays van Edith George ‘Die Phantasie und ihre Wunder’.

Behartenswaardig zijn de uitspraken over het sprookje: p. 64 ‘In der Kinderliteratur der DDR waren phantastische, märchenhafte Elemente 1ängere Zeit zurückgedrängt worden. Gerungen wurde zunächst urn neue Dimensionen in der real dargestellten Gegenwart.’ ... ‘Hinzu kam ein gewisses Misstrauen dem Märchen und allem Phantastischen gegenüber, das sich in der proletarisch-revolutionär Literatur als Reaktion auf die bunte Niedlichkeit und schönfärberische Harmlosigkeit bürgerlicher Märchen für Kinder artikuliert hatte.’ ‘Franz Fühmann: ‘Nie sind die Märchen zu Ende gelesen, / weil das Leben immer beginnt.’

p. 65 ‘Die Einsicht wuchs, dass phantastische, märchenhaft gestaltete Literatur durchaus realistisch sein kann, ja unter Umständen in der Lage ist, mehr Realität, mehr Lebenswahrheit und -erkenntnis als eine dicht dem Realgeschehen verhaftete zu reflektieren.’

p. 66 ‘Bevorzugt wird die kürzere, fabel- oder parabelhaft erzählte Geschichte für die Jüngsten, als deren Modell vielleicht Munro Leafs ‘Ferdinand der Stier’ gelten könnte. Eine Idee wird versinnbildlicht. Dies geschieht durch phantastische erzieherische, die durch Übertragen auf ein phantastischbuntes Bildsystem freundluch, amusant und relativ unauffällig vorgetragen werden kann... Das Verhältnis zum Nonsens ist bislang ungeklärt.’