Westland. Jaargang 2

Een opmerkelijk boekje over Schopenhauer

Rene Berghen: Schopenhauer. Beluisteringen van een biechtfilosoof. (De Sikkel).

Een theoretische wijsheid kan alleszins hooger staan dan de mensch die ze verkondigt. Is de goddelijke Plato honderd percent platonist geweest? Iemand kan een wereldbeschouwing in elkander steken, zonder daarom werkelijk over de karaktersterkte te beschikken er zich naar te gedragen, zooals Rousseau o.a. Ze kan ook grootendeels het gevolg zijn van subjectieve levenservaring, en zoo meer.

Wijsgeeren en vakfilosofen zullen er niet zeer aan houden hun leerstellingen volkomen aan het eigen leven te toetsen. Psychologen en schrijvers van hun kant zoeken graag de verklaring van sommige beweringen in den handel en den wandel van dengene die ze formuleerde. Filosofie verabsoluteert altijd in mindere of meerdere mate. Psychologie relativeert: filosofisch werk wordt ook voor haar een bron van menschenkennis. Waarom, vraagt ze zich af, verwerpt of verdedigt een filosoof deze of gene gedachte, deze of gene levenshouding? Begrijpelijk dan ook dat gevoels- en levensfilosofen het meest tot confrontatie van werk en leven kunnen leiden.

René Berghen, de schrijver van ‘Het avontuur van Leo Furkins’ en van ‘De kleine Iza’, is vóór alles een psycholoog. Er is geen schrijver hier te lande die zóó sterk het minderwaardigheidscomplex ontleed heeft dan hij. Hij schijnt het zóó aan den lijve gekend te hebben dat zijn novellen en romans gerust mogen doorgaan als

[p. 437]

afreageeringen, als de steeds toenemende bevrijding uit de benauwende banden van een jeugdig pessimisme. Ouder geworden en rijper, is hij zijn ervaring meer en meer gaan toetsen aan den filosoof in wiens ban hij wellicht het meest heeft geleefd: Arthur Schopenhauer. We kunnen dus begrijpen wat hij door ‘een proeve van psychische fotografie’ bedoelt en meteen dat zijn geschrift ‘ook nog een stempel van verweer draagt’: ‘Ik heb het ontworpen’, zegt hij, in een tijd dat ik, als man, hartstochtelijk verlangde, nu ééns en voorgoed te ontkomen aan de zwartgallige opvattingen die ons bezoeken in de jongelingsjaren. Heb ik van deze kleine studie dan ook niet vaag verwacht, dat ze me van elke moedeloosheid, van alle angstige onzekerheden zou genezen? dat ze mogelijk ook voor anderen een opwekking tot blijmoedigheid kon beteekenen?

De ‘Beluisteringen van een Biechtfilosoof’ krijgen daardoor een dubbele draagkracht: zij geven ons rechtstreeks de gelegenheid dieper in te gaan op de moraal van Schopenhauer, zij belichten onrechtstreeks de evolutie van Berghen zelf. Dat wij nooit over heel de lijn accoord kunnen gaan met sommige interpretaties, hoeft niet onderstreept te worden. De voornaamste verdienste van confrontaties (werk en leven, schrijver en filosoof) ligt voor mij in de probleemstelling, waarvan de vruchtbaarheid nooit genoeg naar waarde kan geschat. Al mag René Berghen den geheelen Schopenhauer niet omvatten, zijn poging tot begrijpen en doordenken, zijn synthetische greep zijn belangrijk genoeg om er langer bij stil te staan. Voor iemand die in het reine met zich zelf wil komen, getuigen dergelijke oefeningen van meer dan middelmatige belangstelling voor de Waarheid en het Leven, voor een meer dan dilettantisch of middelmatig talent. In Vlaanderen komen zij van den kant der schrijvers zoo zelden nog voor dat het weer op kortzichtigheid zou gaan lijken ze onopgemerkt te laten voorbijgaan als zij onze aandacht vragen. In het geval van Berghen treffen ons daarbij de taalzuiverheid en de beheerschte toon van het betoog, de toon waarlijk van iemand die den ballast van jeugdige hypochondrie heeft opgeruimd.

Berghen heeft beluisterd ‘wat binnen het oogenschijnlijk architectonisch-evenwichtige van het oeuvre weerklinkt als verborgen klacht van een innerlijk verscheurde biechtfilosoof’ (p. 6). Dit is het wat hij Schopenhauer's dualisme noemt. Het leven van Schopenhauer - brieven, vrienden, levenshouding op hoogen ouderdom bewijzen het - toont tekortkomingen tegenover zijn leer. ‘Het leven heeft hem niet verwend’ (p. 39): een bevallig uiterlijk, moederliefde, een ware liefde, geluk, erkenning, bewondering, roem, hij heeft ze niet of niet tijdig genoeg ontvangen of gekend, hij die er als 't ware op gebrand was. Hij wordt een menschen- en vrouwenverachter, spreekt den lof van het celibaat en van het ascetisme, verwerpt roem en succes, maar de sporen van bewondering voor menschen, van epicurisme, van roemzucht kan hij niet uitwisschen. Hij is de pessimist tegen wil en dank. Nietzsche reeds onderkende zijn innerlijke verdeeldheid.

[p. 438]

Twee bezwaren nochtans heb ik tegen deze voorstelling der zaken. Ten eerste: m.i. is het overdreven, uit de ontgoochelingen van den mensch Schopenhauer alleen, tot diens pessimisme te besluiten. Ik geloof dat het leven in de natuur, de waarneming van de omwereld, de ervaringen van anderen, de geschiedenis, de christelijke en de boeddhistische moralen aanknoopingspunten genoeg kunnen bieden om er geen al te vroolijke levensopvattingen op na te houden. Ten tweede: voor het ‘praktisch’ optimisme van den grijsaard Schopenhauer kan wellicht wel een andere verklaring gevonden worden. In zijn uiteenzettingen vinden we, ondanks een oogenschijnlijke berusting, herhaaldelijk dat wij bij tegenslagen niet bij de pakken mogen blijven zitten. Het kan voor zijn voorzichtige natuur te heroïsch schijnen als hij schrijft: ‘Dus leeft als sterken en plaatst tegenover ongevallen uw krachtige borst’, maar zijn heele leven lang heeft hij toch gestreden voor de erkenning van zijn genie. Onafgebroken heeft hij zich aan de publieke opinie opgedrongen, hatelijk soms ja, maar toch met durf (cf. tegen de kathederfilosofen). Het is aanvaardbaar dat in vlagen van ontmoediging hij den roem en het geluk van anderen misprijst, want veel heeft hij tegen: zijn niet aantrekkelijk uiterlijk, de naam van zijn moeder, zijn zelfgenoegzaamheid en de sterke tijdgenooten vooral. Wanneer dan de roem ten slotte ook hem beschoren is, kan een bijna kinderlijke overgave in den roes der uiteindelijke overwinning en in een ouderdom waarop vele hartstochten zijn stilgelegd, niet heelemaal als een negatie van eigen theorieën worden opgenomen.

Toch meen ik wel dat Schopenhauer van nature beminnelijker was dan hij zich in zijn geschriften liet kennen. Zijn misanthropie ging te ver. Zoo ben ik het vrijwel eens met de vele opwerpingen van Berghen tegen Schopenhauer's opvattingen over sexualiteit, celibaat en ascetisme. De bespreking van dit alles zou het bestek van deze bespreking te buiten gaan. Maar op de filosofie van den vrijgezel bv. wil ik wel even ingaan. Voor Schopenhauer is het huwelijk met de roeping van den wijsgeer onvereenigbaar. De Wereld en de Waarheid laten zich niet te gelijk dienen. Daarom moeten de lasten en de plichten van het huwelijk liefst ontweken. Het ‘onesthetische geslacht’ vindt daarbij maar matig genade in zijn oogen. Als het toch op trouwen uitloopt, dan met een rijke vrouw (denk aan de materieele beslommeringen), doch nooit uit liefde. Terecht mag zich Berghen af vragen: ‘welke plaats neemt de evennaaste in aan deze tafel van wijsheid? Waar werd er een hoekje ingeruimd aan het familiegeluk, aan ouder- en kinderliefde?’ Vermijden, ontwijken, voorzichtigheid, het kan alleszins den wijsgeer in zijn filosofischen opbouw dienstig zijn. Het celibaat beantwoordt nochtans niet aan de wet van het leven. Over ‘le couple’, over de vrouw in het bijzonder, heeft men in de moraal, die overwegend door mannen geformuleerd werd, nog het verlossende woord niet gezegd. Want of we het ‘geluk’ of het ‘minder ongelukkige’ zoeken, de eros, de vrouw spelen er een rol in. We zullen desnoods

[p. 439]

de zweep van Nietzsche op den koop toe nemen, we zullen rekening houden met l'Hamour van De Montherlant, maar met het celibaat zijn we niet gediend. Het is mijn overtuiging dat het vervangen van de celibataire moraal door een gezonde huwelijksmoraal het geluk bevorderen kan. Ik moet er aan toevoegen dat opvattingen als die van De Montherlant tot herwaarding van liefde, vrouw, huwelijk en geluk positief bijdragen.

Paul de Vree