Westland. Jaargang 2

[p. 428]

Boeken die hun moment hebben verpast!

Louis-Paul Boon: De Voorstad groeit. (Manteau.) - Aug. Vermeylen: Twee Vrienden. (Manteau.)

Buiten hetgeen de kwijlzucht - misschien een andere naam voor stroomliteratuur en schrijfwoede - ons de laatste jaren aan de hand doet, zouden wij de boeken in drie soorten kunnen indeelen: zij, die hun tijd voorafgaan; zij, die op het geschikte oogenblik verschijnen; zij, die hun moment hebben verpast. Tot de laatste categorie behooren m.i. de twee bovenvermelde romans die door velen als de markantste werken van het verloopen seizoen worden gehouden. Het feit dat zij wat stof hebben opgeworpen, dat het publiek er plus minus verdeeld tegenover staat, bewijst dat ze niet onbelangrijk zijn. De ware beteekenis van een boek achterhalen we wellicht nooit geheel vóór een terugblik mogelijk is. Deze overwegingen beletten evenwel niet dat we graag weten wat we aan een bepaald boek eigenlijk hebben. Ik wil hier mijn best doen pro en contra niet te erg te ontgoochelen.

Louis-Paul Boon heeft met Walschap's pessimistische levensopvattingen en in Walschapschen stijl een Vlaamsch ‘Voyage au bout de la nuit’ willen schrijven. Dit geeft het groote aan de poging, het geringe aan het resultaat. Want wekken de durf en het doorzettingsvermogen verwondering, naar gelang het waagstuk aanhoudt, komen wij terug op adem en weigeren de handen op 't laatst voor hetzij gelijk welk enthousiasme te getuigen. De themata werden immers door Walschap en Louis-Ferdinand Céline uitgeput. De erfelijkheidsleer, de vervolgingswaanzin, de fatale kringloop der ‘oude orde’, het ‘sociaal pessimisme’, we hebben ze als de negatieve pool in de levensbeschouwing van genoemde meesters leeren kennen. Ik kan vergoelijken. De huidige, tweede wereldoorlog mocht een zekere radeloosheid verscherpen, het geloof in de laatste zekerheden vernietigen, de ondergangsstemming doen herleven (ook in ‘Denise’ gaf Walschap er aan toe!), versterkt dit nochtans den indruk niet dat de aanklacht slechts werd herhaald en mag ik er dan aan toevoegen dat de hoop op iets beters ook niet wordt gewekt?

Vóór tien jaar was zulke illusielooze stemming aanvaardbaar. Is ze het nù nog, zelfs in vollen oorlog? Walschap kwam voor iets anders op. Céline zocht naar de oorzaken van het onstuitbaar verval, wierp de Fransche verjoodschte bourgeoisie de aanklacht van de naar urine- en medicijnenriekende bevolking der buitenwijken voor de voeten. Louis-Paul Boon vindt om zeggens geen uitkomst: het is zoo en het zal wel altijd zoo blijven... Waar Céline zijn ‘Voyage...’ als verkenning tot zijn latere aanvallen gebruikte, is Boon bij dit werk alleen van den Franschen schrijver blijven stilstaan. Een als 't ware overwonnen standpunt is hij opnieuw gaan huldigen, dan als heel Europa in beweging is om uit den greep der materieele en innerlijke onmacht te geraken. Ik kan in ‘De Voor-

[p. 429]

stad groeit’ alleen iets zien als het beeld van een ‘pot pourri’ in de letterlijke beteekenis der woorden, een schildering van machteloosheid en verwilderde zeden, doch ik kan er mij niet bij neerleggen, zelfs als de drie kwart dezer schildering waar is, het als levensbeeld te aanvaarden en te verontschuldigen. Want iets is in dit boek niet aanwezig, ook bij Bernard niet, al staat die op een hooger plan, en dat is de ‘permanente strijd’ tegen zichzelf, het lichtende of verlichtende bewustzijn, de kracht die niet versaagt. Waar zouden deze miserabelen de kracht halen die hen bevrijdt? Lees dan ‘Schuld en Boete’, ‘Opstanding’, ‘Houtekiet’. In Boon's boek verliest de massamensch zijn illusies om in een totaal ongeloof of amoralisme te vervallen. Ik weet niet, maar globaal gezien is dat in Vlaanderen niet waar. Voor zoover ik zelf onze arme menschen ken en zien leven heb, mocht ik particuliere gevallen zien ondergaan, doch niet alle. Voorwaar, het kan ons niet ontgaan dat, ondanks vooruitgang en revolutie, de armoe niet uit de wereld is, dat het kwaad nog steeds bestaat. Een reden te meer dat het opgeven van den innerlijken opbouw van den mensch niet mag geschieden. Wat vóór dezen oorlog in het licht der ‘uitkomstlooze orde’ praegnant aandeed, waar het wijzen op misstanden alléén waardevol en verdienstelijk was, wordt nu, herkauwd, een onmogelijke berusting, een uitteren door gevoelsparadoxen, een gebrek aan combativiteit, een filosofie à rebours, het huldigen van een ergerlijk fatalisme. De Boon'sche bezinning blijft deze van een morbied piekeraar, van iemand die aangevreten is door hallucinair sentiment. Dat wordt geïllustreerd door het feit dat schrijver zijn scènes bederft door een te kort aan beheersching: hoe deze fantasie te noemen die zich normaal gesproken vergaloppeert, die vervalt in de stuiverromantiek die de boeken tegenwoordig weer zoo formidabel dik maakt en vol water in plaats van vol pezen; hoe dezen Walschapsstijl in de derde macht, die elken zweem van ontroering voorshands vernietigt. Ideologie en levensvisie van vóór '40, varianten alweer van gekende personages en toestanden, want wat zijn de Carries, de Guido's en de Hilda's anders dan nog pathologischer Adelaïdes, Eriken, en dergelijke. Ik heb vruchteloos dit boek afgegraasd om één vitamine te vinden, het ‘aardsche voedsel’ ten slotte, geen enkel volksmoedertype, geen spoor van vaderlijke kracht of trots, neen ik ben gestooten op een bodemlooze moedeloosheid, op scepticisme en sarcasme, op afstompende troosteloosheid. Waarom leven we? Ook die vraag moest Boon herhalen. Wel, ik geloof dat het nu meer dan tijd wordt dat men den anderen Walschap leert ontdekken, dat men De Montherlant wat meer ter hand neemt: we leven voor de zelfoverwinning, om over de desillusies heen met de realiteiten rekening te houden. Praat voor den vaak, kan Boon zeggen. Dat is zijn zaak.

Typeering en stijl zouden wijzen op substantie en klasse. We ontkennen de technische vaardigheid niet, het waarnemingsvermogen en de sporadische originaliteit (Guido's film!), ontgaan kan niet de plastiek van enkele jeugdige meisjestypen - de sfeer der

[p. 430]

kinderen is tenminste draaglijk, die der adulten (zijn zij het geworden?) is één aberratie: legt Boon het aan op de conclusie dat het menschdom een hoop zotten bij mekaar is, het leven een onbegrijpelijke dwaasheid, een divertissement van God, een dramatische klucht? - doch waarheen met de ongebreidelde fantasie en de kooklucht der miserie, met het-kan-niet-zwart-genoeg-zijn, met de duizend en een rekwisieten van het decorum (slop, krot, kot, zigeunerwagen en woonboot)? Ik krijg zoo stilaan de impressie dat veel van onze vertellers eens goed zouden moeten purgeeren om van veel ballast af te geraken, om b.v. niet als in ons geval, het beeld van chronisch opstandige, stompzinnig geworden en misdadige generaties zonder meer op te hangen als dat van het leven tout court. Althans van het ‘herkookte’ verlos ons, Heer!

Vele romanciers gaan van de stelling uit dat zij pessimisten moeten zijn. Alle groote kunst is pessimistisch. Ik meen dat dit een vergissing is. Bach, Goethe, Stendhal, Beethoven zijn geen pessimisten. De kunst moet onze strijdende en bouwende vermogens oproepen. Hier kan ik den gehuldigden Verschaeve aan het woord laten.

De beminnelijke filosoof Gaston Colle schrijft opmerkelijke dingen over de Schoonheid in zijn werk: Les souvenirs de Béatrice. Zoo formuleert hij o.a.: L'art n'est pas la Science: il n'a pas le pouvoir d'instruire, mais d'émouvoir... L'art doit donner une inquiétude... on doit être profondement ému... Afgezien van het feit dat we met het hart kunnen denken, ben ik het met Colle eens. Waar te veel ideeën te rapen zijn, is de kunst zoek. Ontroerde ons Boon's roman niet genoeg omdat we te veel het tweedehandsche herkenden, Vermeylen's ‘Twee Vrienden’ liet onze emotie vrijwel onaangeraakt. Zijn roman heeft mij naar vorm en inhoud ontgoocheld. Want laat het nu zijn dat de taal keurig is en zijn boek een goed werkstuk, getuigend van intellect en kultuur, het voldoet niet aan de psychologische eischen, de atmosfeerschepping en het gevoel, het bezit niet die stijlkwaliteiten die van schrijver en boek een unicum maken. Als wij in een werk vijftig bladzijden, zeker, geeuwend moeten doorworstelen is de charme vrijwel geheel verdwenen. De helft van ‘Twee Vrienden’ bleek voor mij ‘du déjà lu’, daarbij de flauwe herwerking van thema's die Ch. Plisnier en Roger Martin du Gard respectievelijk in ‘Mariages’ en in ‘Les Thibault’ behandelden. Had Vermeylen zijn boek in 1900 geschreven het ware een monument geworden; nu kan ik onmogelijk, na vijftig jaar romanliteratuur van zeer goed gehalte, warm worden voor amorphe hoofdkarakters, voor die groep ruggegraatloozen en bloedarmoedigen (vader Morijn, Sus, Mark, Frans, enz.), voor die twee idealisten (Frans, Mark) die ieder op hun manier ‘opgeven’ zonder iets te hebben gedaan, voor dilettanten die in hun vriendschap slechts eclipseeren voor elkander, die niet durven breken, die de triestige slachtoffers worden hunner ‘words’, van heroïsche bespiegelingen rond vage revolutionaire ideeën, van innerlijke onmacht. Ik wijs ‘Twee Vrienden’ als document niet heelemaal af. Het is voor Ver-

[p. 431]

meylen een soort ‘recherche du temps perdu’ geweest; dat hij zijn Mark nochtans niet op zichzelf afgestemd heeft, is niet te vergeven. Ik kan niet, zooals Urbain van de Voorde in de nederlaag van een Eros Thanatos gelooven; gezond verstand en combativiteit verzetten zich tegen deze romantische krachteloosheid. Heeft Vermeylen dan geen beeld opgehangen van een zekere betere burgerij, van een kring van intellectueelen, van een platonische vriendschap, van een tijdsperiode waarvan ons niets dan boerengestalten bekend zijn? Heeft hij niet het recht, ondanks geëvolueerde denkbeelden, de diagnose op te maken van vroeger leven? Alleszins. Maar wat hebben we aan de verbleekte foto van personages, aan een lianenbosch van ideeën waarin het leven verstikt, aan een zichtbaar opgaan in een vergissing, of bleef hem het zoogezegde anarchisme lief? Hoe komt het dat de realisten (het zijn daarom nog geen karaktersterken) in zijn boek ons liever zijn dan zijn bleekzuchtigen? Sus, Pampoezeke, de schilderes, de ruwere, volkscher filosofie houden zijn boek ten slotte recht. De literatuurkenner en kultuurhistoricus Vermeylen heeft enkele interessante gesprekken in den mond van belanglooze menschen gelegd; een onderwerp dat de banaliteit zelf is, kon hij eindelijk, na vijf en veertig jaar studie en lectuur een zekeren vorm geven, een vorm die niet gewaagd aandoet, die noch revolutionair noch vernieuwend werkt, die alleen, gezien 's schrijvers ouderdom en positie en de rol die hij in het Vlaamsche leven heeft gespeeld, niet heelemaal van retrospectief belang ontbloot is.

Paul de Vree