Westland. Jaargang 2

[p. 424]

Vlaamsche letteren

Kroniek der poezie - XIV

Albe: De Stem van Rama. (De Bladen voor de Poëzie, Steenlandt.) - Karel Jonckheere: Wat niet geneest. (De Nederlandsche Boekhandel). - J. Devos: Lief en Leed. (Lannoo.)

Nood en tragiek der bewogen tijden die wij beleven blijken totnogtoe de Vlaamsche dichters niet rechtstreeks te hebben geïnspireerd. Wel hebben wij in enkele verzen van Marcel Coole, Paul Devree, René Verbeeck, Maurits Bilcke e.a. een echo vernomen van de herhaalde mobilisaties en van den achttiendaagschen veldtocht van het Belgisch leger, maar sinds de capitulatie is het daar ook mee afgeloopen. De dichters blijken zich weer op zichzelf teruggetrokken te hebben, en, in poëticis, aan het onmiddellijk tijdsgebeuren weinig aandacht te besteden. Sedert de Mei- en Junidagen van 1940 kent ons land trouwens een betrekkelijke rust en, was het niet van het luchtgevaar, we zouden, tenzij dan op economisch gebied, weinig van den eigenlijken oorlog gewaar worden. Maar er is het luchtgevaar. Albe is bij mijn weten de eerste en eenige in ons land, wien deze gruwelijke en ten slotte niet zeer ridderlijke wijze van oorlog voeren, vooral waar de weerlooze burgerlijke bevolking er het voornaamste slachtoffer van is, een reeks gedichten heeft ingegeven, geheel doortrild van een menschelijk protest tegen dezen gruwel. ‘De Stem van Rama’, dit is de stem der kinderen en der moeders, deze laatste gesymboliseerd in de Bijbelsche Rachel als tolk van alle smartelijke moeders die hun vermoorde kinderen beweenen en die de wraak des Hemels afsmeekt op de hoofden der beulen. Albe's gedicht is een merkwaardig tijdsdocument, nog afgezien van alle zuiver dichterlijke verdiensten. Het is, voor het overige geheel ‘au dessus de la mêlee’, als gezegd een zuiver menschelijk protest tegen de verschrikkingen der luchtbombardementen, uit naam van de onschuldigsten van allen: de pas-geborenen, de smartelijke moeders. Hier komt het opstandig menschelijk geweten tot uiting in de stem van den dichter, die hiermee weer de rol vervult die hij sinds langen tijd over het algemeen veronachtzaamt; zijn individualisme en egocentrisme hebben hier plaats gemaakt voor een wellicht hoogere roeping: zich tot den tolk te maken van den nood en het lijden dat de heele wereld verscheurt en ontwricht. Enkele dezer strofen behooren trouwens tot de beste die Albe geschreven heeft en verheffen zich ver boven het karakter van gelegenheidsverzen - in den minder gunstigen zin. Vooral ‘Rachel's

[p. 425]

kreet’ is een schoon en ontroerend gedicht, waarvan enkele strofen hier mogen volgen:

Laat af, o Heer, laat af!
Dat is een plaag,
die Gij niet kunt bevelen!
ben ik van 't koren 't kaf
wil me aan de zwijnen deelen,

maar spaar mijn vruchtbren schoot
de smaad en smet
van dit verlaat onteeren,
en laat mij tusschen dood
en kind mijn recht verweren.

Mijn mond zal met geen woord,
mijn hart met geen
gepeins uw naam verguizen,
maar duld geen kindermoord
in 't puin van onze huizen.

Belast mijn vruchtbaarheid
met wee en leed
of wil mijn schoot verdorren,
ik ben dien doem bereid
te dragen zonder morren.

Maar geef den dood geen recht
zich laf en wreed
met schroot en staal te tuigen
en voor dit moordgerecht
in uwen naam te tuigen.
......

Hebben deze verzen in hun nerveus rhythme niet iets onmiskenbaar plechtigs en bezwerends, bijna als sommige XVII-eeuwsche choralen?

Op een heel andere wijze werd Karel Jonckheere door het tijdsgebeuren aangegrepen. Hij is een dier dichters, die, ongetwijfeld individualistisch van nature, zich nu wellicht nog meer op zichzelf hebben teruggetrokken. Op enkele stukken na, als b.v. ‘Interview met den Dood,’ zijn zijn reacties op onze benarde dagen geheel innerlijk en van intiemen, ja zelfs huiselijken aard. Jonckheere lijkt mij vóór alles een dichter te zijn. Ofschoon hij zich in zijn drie deelen reisreportage over Mexico en in zijn roman ‘Tita vlucht’ ook als prozaschrijver heeft betuigd, blijft zijn voornaamste en zeker ook merkwaardigste uitdrukkingsvorm toch de lyriek. Ongetwijfeld is hij een der belangrijkste dichters van het geslacht, dat aan het woord is gekomen, toen de ebbe van het na-oorlogsch expressionisme grootendeels was afgevloeid. Niet alleen heeft Jonckheere zich steeds een opvallende tucht opgelegd, maar tevens is de inhoud van zijn

[p. 426]

poëzie steeds substantieeler gebleken dan deze zijner geslachtsgenooten, die zich rond het tijdschrift ‘Vormen’ hebben geschaard. Hij abstraheert niet zijn poëtische aandrift in precieuze, weldra rhetorikaal wordende beeldspraak; hij zoekt niet naar vreemde, soms nietszeggende associaties, verduikt gevoel en gedachte niet achter een weleens charmeerend, maar meestal toch ijdel woordenspel, zooals bij Buckinx, Verbeeck, Devree e.a. vaak het geval is. Bij Jonckheere moet men naar niets raden; alles is duidelijk onder woorden gebracht. Een zekere mate van hermetisme, of althans van méér-suggereeren-dan-zeggen moge de poëzie wel eens ten goede komen. Dit vaag en onbestemd poëtische ligt echter geenszins in Jonckheere's aard. Hij verwoordt duidelijk, zonder de minste poging tot eenigerlei mystificatie, zijn gevoels- en gedachtenwereld, en de basis van zijn poëtischen stijl is de volzin. In zoover is zijn poëzie rustig traditioneel en voor het overige zoekt hij zijn kracht en effect in de beteekenis en de draagwijdte van wat hij mee te deelen heeft. Niet dat zijn poëzie geen atmosfeer zou hebben. Over dezen nieuwen bundel ‘Wat niet geneest’ ligt er integendeel een waas van melancholische berusting en zachten weemoed gespreid, die slechts af en toe eens onderbroken wordt door een meer opstandigen kreet, of door een der voor zijn poëzie typische uiteenzettingen met God en de groote levensvraagstukken, die Karel Jonckheere blijkbaar niet met rust laten. Hij blijkt op dit gebied nog geenszins met zichzelf in het reine gekomen, al vangt men hier en daar een accent op van grooter gelatenheid of groeiend betrouwen. Over het algemeen kenschetst zich deze nieuwe bundel door zijn rustigen toon, een ietwat moede levenswijsheid die vrede neemt met wat de jaren bieden en zich weemoedig verheugt over het vertrouwde, het innige genoegen van iederen dag. De cyclus ‘Oude en nieuwe bronnen’ is daarvan het bewijs. Op een ongetwijfeld zeer subtiele en formeel vleklooze wijze weet Jonckheere aan dit verstilde gemoedsleven gestalte te geven. Men denkt somwijlen aan de poëzie van zekere symbolisten, als Albert Samain, of meer nog Charles Guérin, een introspectieve poëzie, die niet zonder een zachten klank is van gelaten zwaarmoedigheid, van berusting in het leven en zijn raadselen, gepaard met een schuchtere poging het beste nog te halen, voor hart en geest, uit den somberen tijd dien wij beleven. Het is eerlijk en soms ontroerend werk, van een groote openhartigheid, maar ten slotte niet zeer sterk van klank noch zeer verrassend door inhoud of accent. Men heeft niet altijd het gevoel van de innerlijke, onafwijsbare noodzakelijkheid dezer gedichten. Men heeft soms wel eens den indruk van een gemakkelijk brodeeren op een bekend stramien, en ook de vorm is ten slotte tamelijk onpersoonlijk van innerlijke structuur. Al leest men deze verzen met genoegen, fel pakken doen ze niet, noch prenten zich diep in onzen geest. Ze blijven ons eigenlijk niet bij, terwijl er van eenige evolutie tegenover Jonckheere's vroeger werk nauwelijks sprake kan zijn, althans wat de zuivere poëtische gestalte er van betreft. Wat niet

[p. 427]

wegneemt, dat wij met zeer verzorgd werk te doen hebben, van een onmiskenbare artisticiteit in de feillooze formuleering. Ter illustratie moge hier een der meest typische gedichten van dit bundeltje volgen, typisch namelijk voor Jonckheere's houding tegenover de feiten van vandaag:

Niet omdat 't oorlog is, is 't leven droef,
noch om 't zuur brood en maagpijn en de zweren,
noch om den vlieger, die men koel begroef,
noch om den whisky, dien ik moet ontberen.

Dat ik moet slapen als het mij verveelt
en koopen moet wat mij niet kan bekoren,
dat men op 't land mijn schoone selder steelt
en dat ik mijn rantsoenkaart heb verloren, -

ach, honger, schande, onrust, zelfs verraad,
of grooter pijn: zijn vrienden moeten derven
dit is wel droef. Maar 't allerwreedste kwaad
is dat wij, zelfs nadien, toch moeten sterven.

Albe's edele verontwaardiging is hier vervangen door een moedelooze, onverschillige berusting. Heldhaftig klinkt het niet, maar het is oprecht.

Ten slotte is daar een nieuweling in de letteren, blijkbaar een nog jong dichter, G. Devos, die in zijn bundeltje ‘Lief en Leed’ de groote thema's der lyriek aanslaat: leven en dood, twijfel en geloof, maar dat op een wijze, die eigenlijk nog een ietwat onthutsend mengsel is van naïefheid en onmacht. Niet dat zijn verzen op zichzelf zoo onbeholpen zouden zijn, integendeel: hij tracht den vorm zoo goed mogelijk te verzorgen en slaagt daar wel in. Men kan heusch niet zeggen dat zijn gedichten gebrekkig of stuntelig zijn. Maar er is toch iets te kort, dat nog op een zekere intellectueele onrijpheid schijnt te wijzen bij een geest, die voor het overige toch voor zekere groote vraagstukken niet onverschillig blijkt te wezen. Zij hebben een ietwat kinderlijk-vertrouwelijken toon, die m.i. veelal niet goed past bij den ernst van het onderwerp. Ik stel mij b.v. niet goed voor, dat iemand zijn ‘Biecht’ spreekt op den gemoedelijken, bijna sentimenteelen toon dien hij hierbij aanslaat:

Mij, schamel schaapje dat den wolf ontvlood,
liet Gij vol liefde rusten op Uw schoot:
Het troetelschaapje van den Goeden Herder.

En die naïef-vertrouwelijke toon verlaat hem zelfs niet waar hij bloemen neerlegt op het graf van een doode geliefde!

Neen, de stem van dezen dichter zal een wat mannelijker accent moeten krijgen, en zijn intellectueele capaciteiten zich moeten verrijken, vooraleer het waarlijk de moeite waard zal zijn te luisteren naar wat hij over de groote motieven, die hij aanroert, zal te zeggen hebben.

U. van de Voorde