Westland. Jaargang 2

Het journaal van een dichter

Maurice Gilliams: De Man voor het Venster. (De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen).

Uit het voorbericht tot Maurice Gilliams' pas verschenen boek ‘De Man voor het Venster’ blijkt, dat wij hier te doen hebben met bladzijden, ontleend aan het ‘Journaal van den Dichter’, waarvan zij slechts een klein gedeelte uitmaken. Rekening houdend met deze mededeeling, moet men vaststellen dat Gilliams de gewoonte heeft aan zijn ‘Journaal’ heel wat meer of heel wat anders toe te vertrouwen dan zulks meestal gebeurt. Want naast gedachten, overwegingen, nota's over zichzelf en anderen, over leven en cultuur, dingen die gewoonlijk den inhoud van een dagboek vormen, komen er in ‘De Man voor het Venster’ tevens geheel uitgewerkte studiën voor, die wellicht enkel wat meer gebondenheid of inwendige structuur zouden eischen om als volwaardige essay's te kunnen gelden. Het lijkt mij althans een feit, dat bladzijden als diegene welke Gilliams o.m. schrijft over Paul van Ostayen, Guido Gezelle, Prosper van Langendonck, Jacobsen, alsmede alles wat hij hier opteekent in verband met de kunst van Henri de Braekeleer, als critische artikelen dienen beschouwd te worden, die trouwens heel wat beter en belangrijker zijn - al was het maar stylistisch beschouwd -

[p. 372]

dan veel van wat er zich heden ten dage onder den naam van critiek aandient. Uit alles wat Gilliams tot hiertoe geschreven heeft, zijn gedichten, maar ook zijn prozaschetsen en zijn roman ‘Elias’, blijkt zijn ietwat wereldvreemde, eenzelvige natuur, die het alledaagsche daadwerkelijke leven schuwt. Zulks mag de reden zijn, waarom Gilliams zich tot dusver van critische bedrijvigheid in dagblad of tijdschrift heeft onthouden, want het dagwerk van den criticus vergt een temperament en een karakter die wel radicaal tegenovergesteld zijn aan de zijne. Aldus zal hij, wanneer het hem ingeboren critisch talent hem er toe noopte zich over het een of ander onderwerp uit te spreken, naar zijn dagboek gegrepen hebben, zooals een ander een artikel schrijft ter gelegenheid van het verschijnen van een boek. In elk geval, Gilliams doet zich in deze bladzijden kennen, niet enkel als een zeer gecultiveerde geest, - wat immers al ten overvloede uit zijn vorige geschriften was gebleken - maar tevens als een scherp intellect, met inzicht en onderscheidingsvermogen, en beschikkend over een levendige dialectiek en een sierlijken stijl. Naar mijn meening, dankt dit werk vooral zijn belang aan de critische bladzijden die het bevat. Inzonderheid wat Gilliams schrijft over Prosper van Langendonck acht ik uitmuntend en m.i. onaanvechtbaar juist. Alleen zou ik voor zijn formeele gestalte, - en wel precies wat de vier belangrijke gedichten ‘Langs Zomervelden’, ‘Naar Linkebeek’, ‘Langs de Nethe’, en ‘Woluwe-Dal’, betreft, meer verwantschap zoeken bij de Fransche Parnassiens, bij Léon Diercx, b.v. of bij den Leconte de Lisle van ‘Juin’ en ‘Midi’ dan bij een dichter als Platen. Dat Van Langendonck's poëzie niet vreemd is aan den vormcultus en de vaak ietwat strakke zelfbeheersching van de groep dichters, rond den ‘Parnasse contemporain’ geschaard, is trouwens op menige plaats duidelijk zichtbaar. - Ook over Guido Gezelle schrijft Gilliams lezenswaardige overwegingen en al is het zeer zeker al te exclusief de beteekenis van Gezelle's persoonlijkheid welhaast geheel tot ‘Dien avond en die Rooze’ te willen herleiden, niet zonder welgevallen kon ik vaststellen, dat ook voor hem de in den tijd van de Tachtigers en de Van Nu en Straksers weinig in acht genomen bundel ‘Gedichten, Gezangen en Gebeden’ tot het menschelijk en creatief belangrijkste behoort dat Gezelle heeft voortgebracht. Voor het overige wijkt Gilliams' interpretatie van Gezelle's psyche in dezen tijd van zijn leven nauwelijks af van de mijne - alleen hij lijkt mij de logische conclusiën niet te durven trekken - een verschijnsel, dat ik meer heb vastgesteld.

Een aanzienlijk deel van ‘De Man voor het Venster’ wordt in beslag genomen door uitvoerige uiteenzettingen en overwegingen over de kunst van Henri de Braekeleer. Deze nota's zijn een welkome aanvulling van het essay, dat Gilliams onlangs aan dezen schilder heeft gewijd onder den titel ‘Inleiding tot de Idee Henri de Braekeleer’. Eigenlijk lijkt het mij jammer, dat deze elementen niet in het essay zelf werden verwerkt - althans opvallender of

[p. 373]

nadrukkelijker dan zulks blijkbaar is geschied. Want ze hadden aan dit m.i. nogal vaag opstel, de vastheid van samenhang en de ‘pit’ kunnen geven, die het naar mijn gevoel ontbeert. Wel was het duidelijk, dat Gilliams méér bedoeld had te geven dan een gewone kunsthistorische verhandeling, en dat ook cultuurphilosophische beslommeringen hadden voorgezeten bij het ontstaan van zijn boek. Tot een zeer concrete gestalte lijken mij ook deze laatste echter niet gekomen: want dat rond de figuur van Henri de Braekeleer als belichaming van een ganschen tijd, de geest van dien tijd a.h.w. tastbaar zou toegelicht zijn kan m.i. moeilijk volgehouden worden. Als men het boek gelezen heeft, weet men nog altijd niet precies, wat in de opvatting van Gilliams de ‘idee de Braekeleer’ eigenlijk is. ‘Zijn eigen, namelijk Gilliams' idee,’ moet men gezegd hebben. Maar daar protesteert de schrijver thans in zijn dagboek tegen en naar mij wil voorkomen terecht. Want zijn ‘Inleiding tot de Idee de Braekeleer’ is ten slotte toch te objectief, in dien zin dat het kunsthistorisch zeer oordeelkundig op het terrein der nuchtere feiten blijft staan, dan dat wij hier gerechtigd zouden zijn van een substitutie der eigen persoonlijkheid aan deze van de te behandelen figuur te spreken. Een enkele maal wordt er wel een beetje ‘hineininterpretiert’, daar nl. waar Gilliams absoluut de verhouding van Henri de Braekeleer, die een hardnekkig jonggezel gebleven is, tot de vrouw wil aflezen van de enkele vrouwenfiguren die op zijn doeken voorkomen. M.i. is zulks onbegonnen werk en is hem de menschelijke gestalte - zoo de vrouwelijke als de mannelijke - nooit anders geweest dan een schilderenswaardig gegeven, niet meer of niet minder dan de vaak eeuwenoude voorwerpen die hen op 's schilders doeken omringen. Elementen van erotischen aard zijn daar naar mijn meening niet noemenswaardig bij te pas gekomen. Sensualisme, dien naam waardig, lijkt mij in de Braekeleer's werk ver te zoeken. - Dit alles neemt niet weg, dat Gilliams, sensitieve natuur, neigend naar vereenzaming en stille beschouwing, in zijn stadgenoot de Braekeleer een hem verwante persoonlijkheid heeft gezien. Zulks trouwens volkomen terecht. Hij heeft hem als schilder dan ook als zoodanig behandeld, als schilder van, zooals hij zelf zegt ‘de fataliteit van het vergankelijke en het getaande’. Gilliams' aanteekeningen in zijn onderhavig dagboek nemen echter vooral den schilder, den kunstenaar van de kleur onder de loupe. Deze bladzijden lijken mij over het algemeen veel meer kunstcritisch dan de beschouwingen van zijn essay; zij zijn veel meer concreet dan dit laatste en daarom zou dit, als gezegd, er wellicht bij gewonnen hebben indien ook dààr ditgene wat eigenlijk schilderkunst is in het werk van de Braekeleer meer tot zijn recht was gekomen. Uit alles wat Gilliams over den schilder van ‘De Man voor het Venster’ schrijft blijkt intusschen, dat hij een grondige studie van diens werk heeft gemaakt en een scherp oog heeft voor de hoedanigheden van deze ongetwijfeld terugschouwende, maar niettemin voortreffelijke kunst.

[p. 374]

Zoo is Gilliams' boek een werk van ten slotte zeer heterogenen aard, wat de behandelde onderwerpen betreft - uitmuntende bladzijden komen er ook in voor over het Plantijnsche Huis - maar onderling toch tot een organisch geheel gegroeid dank zij den stijl en de persoonlijkheid van den schrijver. Deze persoonlijkheid is zeker een der merkwaardigste in onze moderne letterkunde. Dichter van uiterst teedere, sensitieve en innerlijk van ziel doorgloeide, zij 't wellicht wat àl te broze verzen, schrijver van een insgelijks in hooge mate verfijnd en introspectief proza, dat hij vooral in ‘Elias’ heeft weten vol te houden en uit te bouwen tot een der merkwaardigste onder onzer moderne romans - welke invloeden en verwantschappen hij ook moge opleveren, - is Gilliams zeer zeker een figuur die de aandacht verdient. Want dat hij een ongewoon begaafd en subtiel kunstenaar van het woord is zal geen mensch ontkennen. Wel zal misschien niet ieder zich kunnen vereenigen met het wat wereldvreemde en soms eenigszins morbiede element in deze kunst. Persoonlijk moet ik bekennen dat - om bij dit dagboek te blijven - déze bladzijden, waar een scherpe en klaar-bewuste geest uit spreekt, met name bovenvermelde critische beschouwingen over Gezelle, Van Langendonck e.a., mij in hun mannelijk accent sterker hebben toegesproken dan zekere losse gedachten, invallen, notities, die uiteraard ook veelvuldig in dit ‘Journaal’ voorkomen. In deze aanteekeningen is vooral de in zichzelf gekeerde, afgetrokken gevoelsmensch Gilliams aan het woord, die op zeer eigenaardige, zoo niet abnormale wijze op veel verschijnselen van leven en kunst reageert en soms onverwachte analogieën ondekt - of meent te ontdekken - in de meest alledaagsche dingen en toestanden. Niet altijd lijken mij die aanteekeningen van belang. Meermaals vind ik dit alles wel wat al te specieus of onwezenlijk om meer algemeen geldig te kunnen heeten. Men heeft den indruk, dat de schrijver aan zekere door hem ondergane impressies of aan bepaalde gedachten of reacties een wat te groot belang toemeet. Veel daarvan is uiterst individueel en van weinig beteekenis voor den buitenstander. Evenals doorgaans Gilliams' verzen zijn tal van notities uiterst broos en sensitief. Zoo kan ik ook niet steeds zijn opvattingen deelen inzake de kunst van het vers; b.v. waar hij een lans breekt voor de assonnantie (die hijzelf veelvuldig in zijn poëzie aanwendt) ten nadeele van het volle rijm. Wat men ook zeggen moge, dit laatste vertegenwoordigt toch onmiskenbaar een hoogeren trap van vers-technische ontwikkeling dan de assonnantie, welke uiteraard iets onvolledigs is. Ik wil dit halfrijm niet principieel verwerpen, evenmin als ik smalen zal op iemand die maar één oog heeft. Maar ik kan moeilijk aannemen, dat éénoog zich gewichtiger acht dan iemand die er normaal over twee beschikt. - Zoo zijn er hier en daar wel wat bedenkingen tegen Gilliams' ideeën te opperen. Maar dàt moet men toch steeds erkennen: ze worden op een zuivere en nobele wijze geformuleerd in een taal, zooals er voor het moment geen beschaafder in ons land geschreven wordt, - enkele kleine vlekjes niet te

[p. 375]

na gesproken, zooals ‘weze’ in plaats van ‘zij’ in de bijvoegende wijs, een ergerlijke fout die al meer en meer ingang schijnt te vinden. Voor het overige is Gilliams' ‘Man voor het Venster’ ook in zijn aard een werk zooals er in onze letteren tot nog toe weinig zijn voorgekomen, die wijzen op een begin van volwaardigheid in ons literair-geestelijk leven en dus ook reeds als zoodanig als een aanwinst dient beschouwd te worden.

Urbain van de Voorde