Westland. Jaargang 2

Boekbesprekingen

Het subtiele woord

Rene Verbeeck: Heilig Leven. (Steenlandt, Brussel, 1943.) - Henri Bruning: Voorspel, Gedichten 1924-1942. (De Lage Landen, Brussel, 1943.)

Uit een samenspraak die ik jaren geleden met René Verbeeck had, en waarin hij mij naar mijn poëtische productiviteit vroeg, herinner ik mij dat hij op een vaag antwoord van mijnentwege ongeveer het volgende zei: ‘De poëzie eischt, dat ge er u elken dag mee bezig houdt.’ Ik heb er nooit aan getwijfeld dat die terechtwijzing tevens een zelfbekentenis was. De gedichten van Verbeeck wijzen inderdaad op een onverdroten arbeid, een onafgebroken uitdiepen van de poëtische middelen. In ‘De Tijdstroom’ en ‘Vormen’ hebben wij zijn evolutie als dichter kunnen nagaan; uit een aesthetisch expressionisme ontwikkelde zich eerst een poëtisch absolutisme (onder invloed van Jan Engelman) en ten slotte een poëtisch vitalisme. Het is een logische ontwikkeling in zooverre de basis er van het erlangen is van de allersubtielste uitdrukking van de allerlevendigste gedachte.

In ‘Heilig Leven’ verzamelde Verbeeck een chronologisch overzicht van zijn oeuvre, en dit laat ons alleszins toe de hoogtepunten en inzinkingen van zijn poëtische periodes overzichtelijk te onderscheiden. De verzameling overtuigt ons eens te meer van Verbeeck's bezetenheid om het woord in zijn substielste nuanceering te achterhalen, en wel zoo, dat hij - ik neem aan, bewust - het gevoelsmysterie in den vorm dwingt, dien hij met een klaarblijkelijke vooropgezetheid nastreeft. Daarom geven veel van zijn verzen een artificieelen indruk. Het ontbreekt hun aan die bepaalde lyrische vloeiing, waarbij het scheppingsproces niet achterhaalbaar is. Die poëtische systematiek is oorzaak van een geringere ontroerbaarheid van sommige gedichten, die substantieel alle elementen bevatten van de poëtische idee. De volgende regels kunnen dit illustreeren:

Ardennen in kristal gevat
ik schrijd door een welluidend landschap,

[p. 121]

 

in het zilver van uw mond gebannen

 

en in het edel vleesch van uw gelaat

 

verstart uw luchtig denken,

 

vreemd en onaanroerbaar bloeien

 

van bloesem op beijsde ruit.

Het is opvallend hoe bijna het geheele werk van Verbeeck meer intellectueel dan poëtisch genot verschaft. Of laat ik liever zeggen dat het poëtische bij hem niet rechtstreeks genietbaar is, dat zijn verzen vooral een verstandelijke benadering vergen. De hermetische en plastische elementen van het expressionisme hebben Verbeeck m.i. niet positief, doch wel negatief beïnvloed, in zooverre zij een poëtische evolutie hebben belet, waarbij het expressionistische materiaal aangewend wordt tot het scheppen van een neoclassisch vers met een verhoogde muzikaliteit en een subtieler plastiek. Zonder twijfel wilde van Ostaijen dit bereiken. Een voorbeeld van een dergelijke evolutie kan men t.a. bij Marsman vinden, die het na zijn expressionistische experimenten gedeeltelijk in ‘Paradise Regained’, in ‘Porta Nigra’ en ‘Tempel en Kruis’ tot een neo-classieke compositie bracht.

Het is ook haast onbegrijpelijk hoe een dichter met een onmiskenbaren poëtischen tastzin als Verbeeck de volgende woordkoppelingen kan neerschrijven: slingerplantenteederheden, moederstroomenschoot, stortbeekbeenen, springfonteinenkracht. Verbeeck is, ik zei het reeds, in de vormgeving van het subtiele samen met Buckinx de sterkste vertegenwoordiger in onze huidige dichtkunst. Gedichten als ‘Februari heb ik immer bemind’, ‘Ik ben een jong wild dier geweest’, ‘Zingende Vrouw’ en ‘Het Inwendig Rijk’ zijn in dit verband van een blijvende beteekenis. Ik hoop dan ook, dat Verbeeck ons in de toekomst verzen zal schenken, waarin hij op een nog meer doordringende wijze zal verwezenlijken wat hij eens zelf over Ruusbroec schreef:

O wonderbare minnaar, die uit hun maten en gewichten
de menschen en de dingen heft zonder ontwrichten.

Henri Bruning's in ‘Voorspel’ deels uit vroegere bundels verzamelde, deels nieuwe gedichten laten ons toe, zijn evolutie als dichter na te gaan en te waardeeren. Bruning is een idealistisch dichter met een edelen levenszin, een intelligenten kijk op de dingen en een uiterst gevoelig temperament. Als idealist was hij met Ernst Voorhoeve een van de eerste volgelingen van het Verdinaso in Nederland. Als katholiek auteur is hij bovendien, evenals zijn te vroeg gestorven broeder, de criticus Gerard Bruning, een verbeten voorvechter van de zuivere Roomsch-christelijke levensidee. Meer dan zijn pamflettair en critisch werk getuigen zijn gedichten van een groote oorspronkelijkheid. Tusschen de expressionistische verzen zijn er enkele die de aandacht verdienen om hun distinctie en

[p. 122]

evenwichtigheid, doch zij zijn slechts als voor-oefeningen te beschouwen. Bruning's dichterlijke gaven treden eerst scherp naar voren nadat hij dieper met het leven kennis heeft gemaakt, nadat de eenerzijds harde en anderzijds overgevoelige visie, eigen aan een jeugdig temperament zijn weggevallen en de dichter, dieper in zichzelf schouwend, de onveranderlijke waarden en de edelste beteekenissen van het leven voldoende heeft leeren onderscheiden. Droomen zijn vervlogen, doch nieuwe horizonnen, heerlijker dan de eerste in hun klaarheid en doorzichtigheid, vallen den dichter nu ten deel. De harde werkelijkheid van het leven heeft ten slotte den dichter niet kunnen breken, hij is vol geloof en vol verwachtingen gebleven, doch dit geloof en die verwachtingen zijn thans gelouterd en hij beschouwt het leven met een berustenden glimlach, - geen berusting uit onmacht, doch berusting met een mannelijk gevoel gedragen, berusting waarin, door het verhoogde levensbegrip, een grooter en werkelijker idealisme tot uiting komt dan ooit. Bruning's liefde tot natuur en mensch hebben hem zoo gekweld, dat hij zich slechts van die kwelling heeft kunnen bevrijden door het gedicht. Daarom is een Bruning een waarachtig dichter.

Geleidelijk, met de erkenning van het betrekkelijke van de experimenteele poëtische werkwijze en de noodzakelijkheid van de primauteit van het gevoelselement op het verstandelijke element (bij hem vooral het esoterisch-godsdienstige), kwam hij er toe gedichten te schrijven met een sterk ontroerende kracht, die tevens blijk geven van een zuivere spiritualiteit, zooals in volgend gedicht:

De dood

Wie was mij meer gemeenzaam in dit leven
en wie mij vreemder dan de goede dood,
hij heeft aan elke vreugd haar zuivre stem gegeven,
en geen heeft mij toch minder van mijzelf ontbloot.

Geen kwam zoo zonder vijandschap als deze,
geen heeft, mij naderend, oprechter liefgehad,
hij was het koele najaar, waarin vruchten rijpen,
het dorrend vallen van het nutloos wordend blad.

De nacht werd zacht en helder en de dag mij vreemder,
elk ding werd stil, als van zichzelf ontdaan,
ontledigd scheemren de vertrouwde, blonde beemden, -
ontledigd levensveld, o, eindlijk henengaan!

Geen was zoo onaflaatbaar-rustig en zoo onmeedoogend
als hij bij al mijn handelen mij toegedaan,
geen woorden hebben mij zoo zoet bewogen,
geen vrede heb ik zoo bevreesd verstaan.

[p. 123]

Ook talrijke andere verzen van Bruning, zooals ‘Droefheid der Vreugde’ (met de prachtige regels: ‘Zoo stil-verlaten, droef en klaar werd 't water - waar kleine visschen langzaam en peinzend zijn), ‘Najaar’, ‘Nocturne’, ‘De Visschen’, ‘De knaap en het leven’, ‘God’ (‘Hoe lief is dit in God, dat hij de bloemen vond - het spel der kleuren en de vlinders - de kinderen, de zomerochtend- stond’) en ‘Lied der Ziel’ leggen getuigenis af van zijn vermogen om het subtiele te achterhalen in het woord. ‘Voorspel’ is dan ook een bundel die de grootste aandacht verdient.

Remy de Muynck