Westland. Jaargang 2

[p. 90]

Vlaamsche letteren

Kroniek der poezie - XI

Pierre Vervaeke: Een Getuigenis, 1919-1942. (Private Druk.) - Jan Melis: Roep (Steenlandt, Brussel.) - J.L. de Belder: Epimenides' Ontwaken en andere Gedichten. (A. Manteau N.V., Brussel.) - Nic van Beeck: De Blanke Tuin. (A. Manteau N.V., Brussel.)

Wanneer men een boek in de handen krijgt als ‘Een Getuigenis’ door Pierre Vervaeke, dan houdt men zijn hart vast voor wat ons wellicht nogmaals na het einde van dezen oorlog zou kunnen te wachten staan! De jaartallen 1919-1942, die hij aan den titel van zijn werk toevoegt schijnen er trouwens op te wijzen, dat de dichter bewust wil aansluiten met dien geest van profetisch expressionisme die, zich bij voorkeur in breede, ongebonden versregels vertolkend, in de jaren na den vorigen oorlog veel nutteloos gerucht maakte en met groote gebaren allerlei gemeenplaatsen als orakels verkondigde. Het was alsof tal van dichters ‘shell shock’ hadden gekregen en hun zenuwen niet langer meer meester waren. Onbezonnen, overspannen, zooniet overstuur, namen ze beurtelings de houding van profeten van den wereldondergang of van wereldhervormers aan. Intusschen was hun eigen werk een chaos, zonder vorm noch inhoud en het was een weinig verkwikkelijk spektakel deze ‘zieners’ zich te hooren overschreeuwen en met groot lawaai open deuren te zien instampen, terwijl zij, in hun ijver leven en kunst te vernieuwen, aan de essenties van het leven en de eenvoudigste vereischten der kunst blindelings voorbijgingen. Maar het was niet altijd overspanning die aan al deze elucubraties voorzat; meermaals was het ook zelfoverschatting, gepaard met een goede dosis naïeveteit. Vaak heb ik kunnen vaststellen, dat 's menschen pretentie rechtstreeks evenredig is aan zijn onbenulligheid. Hoe minder men te zeggen heeft, hoe grooter mond men opzet. De dichter Pierre Vervaeke hoeft dit nu niet allemaal woord voor woord als op hém gemunt te nemen, maar wat moet ik denken van iemand die zijn boek opent aldus:

aan
anderstaligen
opdat
ze

weten
en
niet lezen
zouden

taal is vorm,
vorm is inhoud,
vorm is de mensch,
Babel bestaat nog.

[p. 91]

Na een dergelijke ‘waarschuwing’ bevind ik mij voorwaar in een tragisch dilemna. De ezel van Buridan stond tusschen twee even appetijtelijke hooischelven en verhongerde ter plaatse omdat hij niet kon besluiten met één er van te beginnen. Maar ik? Wat fataal einde wacht mij, waar ik voor de keus gesteld word te ‘weten’ en ‘niet te lezen’? Want hoe kan ik weten als ik niet gelezen heb? En als ik, de waarschuwing ten spijt, toch ging ‘lezen’, zou ik daardoor wellicht ipso facto niet ‘weten’? Want enfin, als men een boek opent, is het toch om het te lezen, maar als men dadelijk op de eerste bladzijde al gewaarschuwd wordt niet te lezen (en toch te weten) wat om den drommel dan gedaan? De marteling van bovenbedoelden ezel is niets vergeleken met de mijne... Maar - er blijft mij een glimpje van hoop: de waarschuwing in quaestie is voor ‘anderstaligen’ bestemd, en ofschoon ik niets begrijp van wat deze waarschuwing inhoudt (zoodat ik vermoedelijk juist deze gewaarschuwde anderstalige ben) toch weiger ik voorloopig mij in deze blijkbaar verwerpelijke categorie te laten rangschikken en vlei mij met de hoop een ‘gelijktalige’ te wezen. Want wat onmiddellijk op het gestelde dilemna volgt is zeer duidelijk: ‘taal is vorm - vorm is inhoud - vorm is de mensch - Babel bestaat nog.’

En overtuigd mij in gelijktaligheid met den dichter te mogen verheugen, wend ik de bladzijde maar om en begin toch te lezen.... Maar helaas! Noch taal, noch vorm, noch inhoud! Hij die zoo plechtstatig zijn boek met een paar gemeenplaatsen opent, weet aan zijn werk geen zweem van vorm te geven en de geheele inhoud is zonder het minste belang... Verzen, die geen verzen zijn - of moeten het poëmen in proza wezen? Maar het is ook geen goed proza. Het is alles te zamen gewichtig doende onbenulligheid, veel woordenomhaal om niets te zeggen, bombastische phrases rond pseudo-visionnaire ‘openbaringen’. Inderdaad: hier reikt 1942 (ten minste onder den vorm van dit Getuigenis) de hand aan 1919. En nu heb ik den sleutel tot 's dichters schijnbaar hermetische waarschuwing: er is geen sprake van een dilemna: ik weet dit alles inderdaad zonder het gelezen te hebben, om de goede reden, dat er niets te weten valt. En of ik nu, in den geest van den dichter, een ‘anderstalige’ ben of niet, daar zal ik mij niet langer het hoofd over breken.

Er is in den jongsten tijd meermaals sprake geweest van ‘eenvoud’ in de poëzie. En al kon men logischerwijze verwachten, dat eenvoud nu eenmaal eenvoudig is, toch blijkt dit begrip voor zekere critici zeer gecompliceerd. Ze zien eenvoud waar er geen is, en waar er is, zien ze 't niet. Misschien zijn zekere koppen te verward, dan dat ware eenvoud er in zou kunnen doordringen. Bij het recente overlijden van Gezelle's oude meid o.m. werd nog eens het praatje opgerakeld, als zou de dichter gewoonlijk zijn verzen aan zijn maartje hebben voorgelezen om na te gaan of het mensch ze snapte. Zoo niet nam de dichter er zelf geen vrede mee, zoo heet het in de wandeling, en herwerkte ze, totdat Melanie (of was het Wantje?) het ‘imprimatur’ had gegeven. Gedichten als b.v. ‘O on-

[p. 92]

geworden, eeuwig Wezen’, of ‘Eenzaam om mij’, ‘Gebenedijd zijt gij’ en tal van andere in dien aard dragen er immers het onmiskenbaar merkmaal van dat ze nauwkeurig aangepast zijn aan de mentaliteit en het begripsvermogen van een West-Vlaamsche pastoorsmaarte. Met dit illustere voorbeeld voor de oogen ga ik nog een stap verder. Ik lees mijn verzen voor aan mijn hond. Mirza's goedkeurend geblaf zegt mij aanstonds dat alles hem duidelijk is. Zoodat dit stomme dier nog meer hersens blijkt te hebben dan menig Vlaamsch criticus. Althans zoo dacht ik. Maar na het lezen van ‘Een Getuigenis’ begin ik hieraan te twijfelen. Ik ben voor deze heeren misschien ook ‘anderstalig’. Mijn hond is aan mijn taal gewoon. Maar is dit ook Jan of Pier of Pol? Alles is relatief in de wereld. En zoo zal misschien ook Pierre Vervaeke mij terecht toevoegen: Meneer, gij begrijpt mij niet! Ja, inderdaad, Babel bestaat nog! En de spraakverwarring is wellicht nergens zoo groot geweest als thans in dit gezegende land van Vlaanderen...

Intusschen, het zijn niet allemaal onverstaanbare klanken die mijn ooren treffen. Daar is b.v. de Roep van Jan Melis, die mij een zeer vertrouwde taal laat hooren. Deze kleine reeks gedichten wijst op een belangrijke keering in Melis' ontwikkeling. Tot dusver had hij zich vooral met natuur- en stemmingsgedichten van een zachten, innigen toon onderscheiden, gedichten die vooral in zijn vorigen bundel ‘Intocht’ ook formeel uitmuntend verzorgd waren. De sfeer der gevoelsaandoeningen gingen ze echter niet of nauwelijks te buiten. Thans echter blijkt ook de idee in Melis' poëzie haar intrede te hebben gedaan. Zijn werk getuigt thans van een geestelijken reflex op de levensverschijnselen dien wij van hem tot nu toe niet kenden, een verdieping en verwijding der visie op het leven en zijn raadselen. Op het aloude thema van liefde en dood, van leven en vergaan, van lust en vernietiging schenkt de dichter ons hier opeens enkele gedichten die m.i. van veel grooter beteekenis zijn dan zijn vorig werk, omdat ze thans ook van geestelijk leven getuigen. Misschien is de vertolking nog niet scherp persoonlijk van klank, derwijze dat ze ons verrast doen opzien en onuitwischbaar bijblijven. Hier en daar is de formuleering wel wat gewoon, zelfs prozaïsch. Het redeneerend element - den dood der poëzie! - kan hij nog niet geheel vermijden. Maar met instemming heb ik versregels aangestipt als deze:

De geest heeft ons na 't halve werk verlaten,
Zoodat wij god en dier, en geen van beiden zijn.

terwijl een paar sonnetten als De Herders en De Levensvollen ons den dichter geven op zijn best en ons met belangstelling naar zijn verdere evolutie doen uitzien.

Met ‘Epimenides' Ontwaken’ worden de verwachtingen bevestigd, die vroegere publicaties van J.L. De Belder reeds wettigden. Van nu af aan neemt hij een eigen plaats in in onze lyriek. Na

[p. 93]

de uitvoerige beschouwingen die ik in een vorige kroniek aan zijn cyclus ‘Einde Augustus’ (thans in zijn nieuwen bundel opgenomen) reeds wijdde, kan ik kort zijn. De Belder's poëzie is hoofdzakelijk gehouden in wazige tonen en tinten. Haar centrale thema is iets als de schuchtere en aarzelende overgave der maagdelijke ziel aan het leven. Een uiterst sober gebruik der poëtische middelen onderscheidt dit werk. Maar de dichter weet deze middelen zoo correct aan te wenden, dat men voelt niet met schraalheid, maar met een van doel bewuste selectie van woord en uitdrukking te doen te hebben. Soepel en krachtig bewegen zich De Belder's rhythmen, die niet enkel wijzen op een dichter, die zijn taal over het algemeen weet te dwingen naar zijn wil zonder haar te forceeren (jammer echter van de grove fout: ‘Hij doolt alleen waar blauwe baren slagen’ - in plaats van slaan! - die een zijner zuiverste gedichten ontsiert) maar tevens op een verschijnsel, dat het wezen der poëzie van dichtbij benadert. Want het rhythme beschouw ik als het wezen zelf der poëzie, het beeld enkel als bijkomstig, als een sieraad, een verheviging, een orgelpunt. De Belder's poëzie is veeleer arm aan beelden, maar ze is rhythmisch des te zuiverder en intenser. Er is in zijn beste gedichten een nerveuze beweeglijkheid, als van een sterk en edel dier. Deze beweeglijkheid en bewogenheid worden doorgaans tot het einde toe goed volgehouden, en zoo vormen zijn gedichten spijt de vele enjambementen een streng gesloten, harmonische eenheid, en verheffen zich vrij van hardheid, zwaarte of druk vleugellicht in een verdroomde, ietwat onaardsche sfeer. Dit sterk volgehouden rhythme is voor De Belder's poëzie eigenlijk iets als een ‘conditio sine qua non’; m.a.w., ware dit rhythme niet zoo intens en bezielend, dan zouden deze gedichten veel van hun belang verliezen. Want zeer onnadrukkelijk suggereert De Belder feitelijk leven en dingen. Zijn zachte verdoezeling der lijnen en vormen ontneemt aan zijn poëtische wereld een al te concrete lichamelijkheid, maar dit zijn gevoel van wereld en leven ware op zichzelf niet sterk genoeg om de aandacht dwingend te vestigen. Dank zij 's dichters fellen rhythmischen ademtocht echter verkregen zijn verzen een zeldzaam innigen toon en benaderen zij den eenigen vorm van zuivere poëzie, die wellicht bestaanbaar is.

En onder de jongst gekomenen is daar Nic Van Beeck, wiens eersteling ‘De Blanke Tuin’ reeds van een vrij groote beheersching van vorm en taal getuigt. Het is een vaststelling die ik zeer tot mijn vreugde heb kunnen doen bij de meeste dichters die in de jongste jaren debuteerden. Afgezien van een alleenstaand verschijnsel als dit ‘Getuigenis’ waarvan hierboven sprake, blijkt de tijd der experimenten voorgoed voorbij te wezen. Men is blijkbaar ter dege gaan inzien dat die vele pogingen van allen aard om, vooral den vorm, maar ook den menschelijken inhoud te ‘vernieuwen’ moesten eindigen in een slop. Zeker is het geestelijk ‘avontuur’, anders gezegd de expressie van zichzelf in een poëem van persoonlijken klank en praegnantie geenszins uit den booze: wie den roep

[p. 94]

naar terugkeer tot artistieke tucht en tot de onherleidelijke menschelijke waarden en roerselen moest verstaan als een zich slaafs onderwerpen aan formalismen en gemeenplaatsen zou zich vergissen. Maar het aanvaarden der discipline, die nu eenmaal als de onderhouw is der kunst, laat nog altijd speelruimte genoeg over voor een eigen accent en een eigen rhythmische expressie van levensgevoel en -visie. Dit is wat de jongeren, na een heele periode van verwarring en onzekerheid, eindelijk blijken te hebben verstaan. Ook Nic van Beeck is den weg van de ernstige en strenge beoefening der verskunst opgegaan en de tucht die hij zich oplegde heeft hem geenszins belet gedichten te schrijven, die zich reeds door een persoonlijke factuur onderscheiden. Eigen zachtgestemde bespiegeling over wereld en leven, doorgaans met frissche natuurstemmingen doorweven, maken het thema uit van Nic Van Beeck's verzorgde en kristalzuivere gedichten. Deze klank is nog niet sterk, zijn innerlijke beweging blijft nog wat gelijkmatig en over het algemeen kan dit gewis nog geen poëzie heeten die een onuitwischbaren indruk nalaat op den lezer. Maar er is bij dezen dichter een streven naar feillooze formuleering der gedachte, een zorg voor het kiezen van het juiste woord en over het algemeen een cultus van den vorm, die toelaten te vermoeden dat wij hier te doen hebben met een begaafd en gewetensvol kunstenaar van het woord, die, eens tot grootere rijpheid als mensch en tot rijkere levenservaring gekomen, in staat zal wezen voor goed naar zich te doen luisteren. In hoofdzaak lyricus, schreef hij ook enkele balladen, waarvan vooral de ‘Ballade van den Schilder’ zeker niet het minst geslaagde stuk is van zijn bundel.

U. van de Voorde