Westland. Jaargang 2

[p. 55]

Duitsche letteren

Rainer Schloesser: Rausch und Reife. - Johannes Granau: Leise Beschwörung. (J. Engelhorns Nachf. Adolf Spemann, Stuttgart, 1943).

Wat de lectuur van Duitsche gedichten vaak tot een hoog geestelijk genot maakt is, afgezien van de eigenlijke substantie van het vers, die groote soberheid van vorm gepaard met een absoluut feilloos gebruik der taal. En het lijdt voor mij niet den minsten twijfel, dat deze soberheid, die in de beste gevallen tevens een prachtige eenvoud is, als het rechtstreeksch gevolg van der dichters meesterschap over de taal moet beschouwd worden. Het materiaal van den dichter is in de eerste plaats het woord. Slechts wie de middelen volkomen beheerscht zal ze doelmatig weten te gebruiken, en soberheid van uitdrukking, samenvattende kracht zal slechts hij bereiken, die alle mogelijkheden der taal weet aan te wenden om zijn aandrift zoo bondig, praegnant en kristalhelder als maar denkbaar vorm te geven. Alle groote kunst is eenvoudig, maar ipso facto is groote eenvoud dan ook groote kunst. Want men verwarre vooral niet tusschen eenvoud en armoe. Er is een eenvoud dien men pas bereikt na veel verwikkeling en overladenheid, veel woordenomhaal en veel leeg gedreun. Maar déze eenvoud en soberheid van zegging staat gespannen van een maximale verheviging der ontroering zoowel als van een summum van kunstvaardigheid in de doelbewuste keuze van elk woord, a.h.w. tot zijn oerfunctie herleid. Traditie moge den dichters hier veel leeren, toch zijn ook een tucht van elken dag, een studie a.h.w. van elk uur gevergd om een dergelijke poëtische straalkracht met een geringe, maar oordeelkundige aanwending van middelen te bereiken. Bij uitstek de Duitsche dichters hebben ten deze ongetwijfeld een lange traditie achter den rug. Is Duitschland de wieg der romantiek, zeldzaam zijn er de dichters die zich aan woordenovertolligheid hebben schuldig gemaakt en hier hebben wij gewis een der voornaamste verschillen tusschen de Duitsche romantiek en het Fransche romantisme en niet enkel formeel, want vorm en inhoud dekken elkaar ook hier: het gevoel is er even beheerscht als de vorm waarin het wordt vertolkt. Teugelloosheid op groote schaal heeft de Duitsch lyriek feitelijk slechts ten tijde van het expressionisme gekend, zoodat ook hier mijn stelling zich verifieert, dat het expressionisme een vorm van romantische opgeschroefdheid is geweest. Sinds jaren is echter, voor zoover ik zien kan, elk spoor van expressionisme uit de Duitsche poëzie verdwenen, veel radikaler nog dan ten onzent. Ik zal natuurlijk niet zoover gaan te beweren dat de expressionistische school aan

[p. 56]

de Duitsche letteren geen groote dichters heeft opgeleverd: slechts het vroegtijdig verdwijnen van het profetisch driemanschap Ernst Stadler, Georg Heym en Georg Trakl heeft het wellicht mogelijk gemaakt dat deze literaire richting is ontaard in de excessen die haar later hebben gekenmerkt, maar voor het moment lijkt het mij aan geen twijfel onderhevig dat, naast de Goethe-traditie, die o.m. in een Hans Carossa voortleeft, de vormcultus van Stefan George in zekere mate over de hedendaagsche Duitsche lyriek is vaardig geworden. Vaak wordt de dichter van ‘Der Teppich des Lebens’ met veel mis- en vooral onverstand bejegend. Zeker, zijn werk is niet steeds gemakkelijke lectuur. Zijn soberheid moge wel eens te gedrongen lijken en zijn onvergelijkelijke macht over de taal zich niet altijd in lumineuzen eenvoud ontladen. Maar die zich eenige moeite geeft in zijn soms ietwat esoterische beeldenwereld binnen te dringen wordt bleek van ontzag voor de hoogheid van dezen geest. Ik kan in elk geval getuigen, dat het verhevenste waarin ik op het gebied der lyriek in de jongste jaren heb gecommunieerd dit laatste cahier van de ‘Blätter für die Kunst’ (XI. u. XII. Folge) is, dat kort na den eersten wereldoorlog verscheen en vermoedelijk toen slechts zeer weinigen heeft toegesproken. Maar wat in dezen overigens anoniemen verzenbundel (geen enkel stuk vermeldt een naam) aan gedichten van Stefan George en zijn kring voorkomt behoort tot het poëtisch ontzaglijkste dat ik ooit heb gelezen. Een gelijkaardig gevoel van communie in het edelste en meest aan-de-aarde-ontrukte wat de geest te verwezenlijken vermag beving mij nadien enkel nog bij de lectuur van Josef Weinheber's ‘Späte Krone’, m.i. den grootsten levenden dichter van het huidige Duitschland. Hoe zelfstandig Weinheber ook zij, zijn cultus van vorm en taal, gepaard aan iets magisch-richtinggevends in het domein van het leven des geestes, brengt hem onmiskenbaar in Stefan George's onmiddellijke nabijheid.

Al biedt het werk van Rainer Schlösser evenmin als dit van Johannes Granau gewis weinig of geen aanrakingspunten met den Georgekring noch met Weinheber, ik kwam er toe deze overwegingen neer te schrijven ter karakteriseering der moderne Duitsche lyriek over het algemeen, die zich in haar zuiverste expressie op een tijdeloos vlak verheft, ook wanneer haar echo's van de huidige bewogen jaren fel doorschokken. Het is, in alle verfijning van taal en vorm, poëzie van een harden, mannelijken tijd die zoowel Schlösser als Granau ons bieden, niet anders ten slotte dan bovenbedoeld cahier van de ‘Blätter für die Kunst’, die o.m. de oorlogsverzen van George en zijn phalanx bevatten, verzen die ook slechts het wezen van dezen titanenstrijd vertolken, ontdaan van alle toevalligheden en armelijke contingenties. Opvallend vooral, - en dit heb ik ook bij andere moderne Duitsche dichters kunnen vaststellen, is de afwezigheid van alle weekheid en allen ‘Schwermut’ - om een woord te gebruiken dat een heelen karaktertypus heet te kenschetsen - de afwezigheid van romantische verdroomdheid en vage, onbestemde verlangens: Rilke's melancholische wereldontvluchting en doordringende symbo-

[p. 57]

liek zijn hier ongetwijfeld ver. Zoowel bij den gewis nog jongen Johannes Granau als bij den reeds rijperen Rainer Schlösser staan wij voor de bevestiging des levens en voor de, zoo noodig verbeten, aanvaarding van het menschelijk lot. Zóó Granau:

Lass uns im Opfer leben!
Die Armut wird das Glück -
Denn was uns Gott gegeben
Das geben wir zurück!

en het is zeker geen toeval dat zijn bundel sluit op volgenden toeroep ‘aan een ster’:

Ich sehe hin, wo du gewesen
Durch nachtschwer dunkles Buchenlaub
Will endlich von der Nacht genesen
Denn Sterne - noch so heil - sind taub.

Een gelijkaardige positieve houding tegenover de waarden en nooden van het daadwerkelijk leven vindt men insgelijks bij Rainer Schlösser, en zulks niet enkel in zijn oorlogsverzen, getuige het volgende kleine spreuk-gedichtje ‘Bitte’, - een genre ook, waarin de Duitsche dichters over het algemeen meesters zijn:

Herr, nimm sie uns nicht,
Die Lust des Verbrennens,
Die Last der Pflicht
Und das Leid des Erkennens!

Maar afgezien nog van de geesteshouding en de levenservaring en -wijsheid die deze dichters vertolken - elementen die, hoe belangrijk ook, van mensch tot mensch en van tijdperk tot tijdperk kunnen wisselen, - liggen de verdienste en de adel van deze lyriek voor als na in haar vormschoonheid, haar volmaakt schoone en zuivere formuleering van den begripsinhoud. Al is er in de Vlaamsche poëzie sinds de barbaarsche buitenissigheden van het expressionisme reeds veel ten goede veranderd, toch is onze dichtkunst tegenover het meesterschap der Duitsche dichters over vorm en taal, tegenover hun artistieke eerlijkheid en gewetensvolheid de reine chaos en tuchtloosheid, - enkele lofwaardige uitzonderingen niet te na gesproken. Ik vraag me trouwens af, vooral als ik den treurigen toestand beschouw der huidige poëziecritiek, die zoo vaak blijk geeft van haar jammerlijke onbevoegdheid, of er in ons land nog wel veel geesten zijn die een dergelijk sobere, substantieele en formeel feillooze poëzie zouden weten te waardeeren. Zelf meestal stuntelige schrijvelaars, hebben ze geen oog voor de van strenge geestelijke scholing getuigende kwaliteiten van taal, stijl, expressie, geen zin voor dien eenvoud, die feitelijk den hoogsten vorm van het artistiek

[p. 58]

meesterschap beteekent. In Duitschland echter bestaat er als substraat van de erkenning eener dergelijke formeele soberheid en volmaaktheid een reeds lange traditie. Hoeveel verschillende stroomingen ook de Duitsche letteren en inzonderheid de lyriek mogen hebben doorwoeld, deze cultus van het kristalzuiver, van alle woordenovertolligheid wars gedicht heeft zich steeds gehandhaafd. Steeds kwam het er den dichters op aan den juisten lyrischen toon te treffen onder het openbaren van iets vaak visionnairs, iets diep en tijdeloos menschelijks. De plaatsruimte ontbreekt mij om meer te citeeren. Men leze deze beide bundels. Men zal er enkele specimens in vinden van dergelijke zuivere poëtische pareltjes, zooals er zooveel de Duitsche bloemlezingen vullen, en die, als alles wat traditioneel is, soms wel vaak iets gemeenschappelijks hebben, maar toch elk op zichzelf steeds van een perfekt dichter- en kunstenaarschap getuigen. Bij Schlösser vindt men dan nog bovendien een heele reeks fraaie gedichten op Grieksche motieven geïnspireerd, wat bewijst dat de aantrekking van het verwante Hellenendom, die sinds Goethe en Hölderlin den Duitschen geest in haar tooverkring heeft bedwongen, ook nu nog niets van haar magnetische kracht verloren heeft.

U. van de Voorde