Westland. Jaargang 1

De Duitsche Hanze en de Lage Landen

Hans Muchow: Der Flämische Raum und die Deutsche Hanse. (Osterlingen-Verlag, Brussel.) - Dr. Otto Hollweg: De Nederlandsche Hanzesteden. (De Mijlpaal, Soest).

Hans Muchow is geen vreemdeling op het gebied van de geschiedenis der Hanze. Van hem inderdaad kennen we het werk ‘Die Hanse als Wille und Tat aus nordisch germanischem Geist’ dat in 1939 verscheen.

Zijn nieuw boek over ‘Der flämische Raum und die deutsche Hanse’ beantwoordt aan de bedoeling, de lezers het contact tusschen Vlaanderen en de Hanze in een nieuwen vorm voor te stellen en hierbij vooral te wijzen op de tegenstelling tusschen Romaanschen en Germaanschen geest die in Vlaanderen bij de ondernemingen van de Hanze aan den dag is getreden.

We onderscheiden in dit interessante werkje twee deelen; één gedeelte dat de geschiedenis brengt van de Vlaamsche ruimte als gebied waar handel en nijverheid hun hoogsten bloei hebben gekend, een tweede deeltje waar specifiek het werk van de Hanze in Vlaanderen, doch vooral in Duitschland zelf wordt beschreven. De bedoeling is daarbij hoofdzakelijk minder territoriale dan wel volksche geschiedenis te brengen, al vinden we datgene wat geleerd wordt, ook terug in andere werken die over Vlaanderen handelen. Werkelijk nieuw materiaal heeft de schrijver niet opgedolven - wat hij trouwens ook verwittigt - maar hij tracht aan het bestaande materiaal een bepaalde beteekenis te geven, een interpretatie die ruimer en breeder het wezen van Vlaanderen zelf belicht. De inleiding brengt de gangbare verklaring van de Germaansche natuur, het Germaansche wezen van Vlaanderen. Het feit dat vóór onze tijdrekening Germaansche nederzettingen zich hier hadden bestendigd; de tweede golf van germaniseering die rond de derde eeuw geschiedt en de machtige stroom van Frankische nederzettingen die in de vijfde eeuw hier uitvloeit hebben volkomen de gave Germaansche natuur der hier wonende volkeren bekrachtigd. Ger-

[p. 650]

maansche natuur die door de Romaniseering allerminst in Vlaanderen is aangetast geworden. Wat elders reeds getoond werd, wordt hier bevestigd: de groote beteekenis van Karel den Groote voor de versterking der Germaansche wezenstrekken in Vlaanderen. Dat o.a. de Rijn de ziel werd van het Karolingische Rijk was zeer belangrijk voor de ontwikkeling in onze gewesten van een vruchtbare Germaansche kultuur. Die Germaansche natuur en de verbondenheid met het Germaansche wezen zijn ook te volgen bij het ontstaan der eerst bewoonde centra, en de stichting van de steden in de ruimte tusschen Loire, Rijn en Elbe geschiedt toch ongeveer in denzelfden zin, en met dezelfde kenmerkende eigenaardigheden, wat overigens onlangs prof. Ganshof ook belichtte. Heel vroeg ontwikkelt zich het handelsleven in Vlaanderen, nog vooraleer in de ruimte van de Oostzee zelf hiervan merkelijke teekenen voorhanden zijn. Van Vlaanderen, van Lotharingen uit trekken de kooplieden, naar alle streken van het Rijk en knoopen daar die betrekkingen aan, welke voor de economische ontwikkeling zoo vruchtbaar zijn geweest. Het Germaansche karakter in de organisatie van de gilden is onbetwistbaar waar te nemen. De richting van het handelsleven is aanvankelijk voor een groot deel op Frankrijk afgestemd en het is merkwaardig hoe voornaam de markten van de Champagne voor den Vlaamschen handel zijn geweest en hoe overigens ook die markten weldra den Vlaamschen en den Duitschen handel met mekaar in innig contact brengen. Vlaanderen richt zich ook naar Engeland, dit met het oog op de wol. Schrijver behandelt de organisatie van den wolhandel, van de wolnijverheid en ontleedt aan de hand der laatste publicaties het wezen der patriciërs, den stijl der patriciërs, die in de Middeleeuwen zulke groote rol hebben gespeeld. Op het einde der 13e eeuw is in feite, aldus de heer Muchow, het verval van den Vlaamschen handel voltrokken. Het sterker wordende economische leven in Frankrijk en Engeland, de economische kracht der Duitsche Rijn- en Oostzeesteden hebben dien teloorgang voorbereid; welke pogingen ook werden aangewend, Vlaanderens handel was einde der 13e eeuw zijn hoogtepunt voorbijgestreefd.

Minder duidelijk gestaafd is naar mijn meening de bewering van den auteur dat het teloorgaan van den Vlaamschen handel het gevolg zijn zou van het verraad van het stadspatriciaat, verraad aan de Germaansche wezenlijkheid van Vlaanderen.

Over de Hanze zelf brengt Muchow weinig nieuws. Hij schetst het ontstaan van de Hanzebetrekkingen, wijst op enkele steden als Keulen, Dortmund, Munster, Soest, die al vroeg zich op het handelsleven hebben toegespitst. De Hanzische steden zijn nieuwelingen, bewust opgebouwd in wezen en verschijning naar het model van reeds bestaande. Zij zijn zooals Muchow het treffend noemt ‘herrliche Städte’ en daardoor ontloopen zij ook de gevaren van een traditie, die zich uit economische en sociale ongelijkheid had ontwikkeld. Lübeck is de hoofdstad van deze Hanze, Reval, Riga, Nar-

[p. 651]

va, Weimar, Wisby, zijn zoovele andere steden die de overmacht van de Hanze in de Oostzeegebieden vastlegden en hebben bestendigd. Van een Hanze van Duitsche kooplieden wordt de Hanze in de 14e eeuw tot het verbond der Duitsche koopmanssteden, een verbond, een samenwerking van gemeenschappen, naar de werkelijkheid van strenge gemeenschapsverplichtingen opgebouwd. De organisatie zelf van de steden van de Hanze is gezond, steunt op het sterke principe: leider en verantwoordelijk zal hij wezen, die alle eigenschappen en waarborgen van degelijkheid, levendigheid, eerlijkheid en slagvaardigheid behouden heeft. De Hanze vormt een nieuw type van mensch, den weerbaren, tuchtvollen en aan zijn gemeenschap verbonden mensch. Daarom kon in de Oostzeeruimte de Hanze zoo machtig worden.

Vlaanderen heeft contact met de Hanze rond het midden der 13e eeuw. De Hanze versterkt in den loop der tweede helft hare invloeden in Vlaanderen en zal in de eerste helft der 14e eeuw werkelijk het handelsleven beheerschen. Reeds op het einde der 14e eeuw is echter eveneens het einde van deze heerschappij aangebroken. Brugge vervalt, de verzanding van het Zwin is een van de groots oorzaken hiervan. Er groeit in Brabant een nieuw type van handelsman, terwijl de woelingen op het einde van de 15e eeuw in Vlaanderen, de kooplieden naar meer rustige gebieden doen verlangen.

De constellatie die voorheen aan de Hanze in Vlaanderen zulke groote beteekenis geschonken heeft, komt thans terug. Het Duitsche Rijk leeft in den geest van de Hanze, en opent voor Vlaanderen terug de mogelijkheden, die eens welvaart en rijkdom hebben aangebracht, en vooral de Germaansche natuur van dit gebied hebben kunnen handhaven.

De brochure ‘De Nederlandsche Hanzesteden’ door Dr. Otto Hollweg, brengt ons een zeer klare samenvatting over het aandeel dat Nederland zelf heeft gehad aan den bloei van de Duitsche Hanze en de betrekkingen die hieruit voor deze steden zijn ontstaan. Het boekje behandelt dit zeer bekende thema, dat overigens ook in Vlaanderen zelf, de laatste jaren in het bijzonder, in het licht wordt gesteld. Duidelijke indeeling en prachtige illustraties maken de lectuur van dit werkje tot een waar genot.

De Hanze is in haar betrekkingen tot Nederland gegroeid uit de handelsverbindingen die voorheen, reeds in de 12e eeuw, bestonden en die vanzelfsprekend aan de delta van Maas, Schelde en Rijn een band van onderlinge verstandhouding hadden gelegd. Het feit overigens dat Brugge al heel vroeg betrekkingen met het Noorden had aangeknoopt en dat de weg van Brugge naar Noord-Duitschland ook Nederlandsch grondgebied en Nederlandsche wateren aandeed, heeft deze steden nauwer met de Noord-Duitsche steden verbonden. Het hoofd van de Hanze is Lübeck. De stichting van de

[p. 652]

Hanze is geschied tusschen 1356-1359 en reeds in 1360 hadden de kooplieden welke behoorden tot de ‘Vereenigde Steden der Duitsche Hanze’ in Vlaanderen bijzondere voorrechten verworven. Op Hanzedagen kwamen de afgevaardigden van de verschillende steden bijeen om daar besluiten vast te leggen met het oog op het economische verkeer in de westelijke ruimte.

De Hanzesteden waren georganiseerd in afdeelingen die drie à vier steden groepeerden. De bloeitijd van de Hanze in Nederland is de 15e euw geweest; de 16e eeuw beteekende reeds een periode van verval en in de 17e eeuw omvatte het Hanzeverbond nog slechts steden als Lübeck, Hamburg en Bremen. Het economisch zwaartepunt had zich volkomen verplaatst. De oudste Nederlandsche Hanzesteden zijn Deventer, Zutfen, Elburg, Harderwijk en Groningen. In de 15e eeuw volgen Nijmegen, Zwolle, Stavoren, Kampen, Roermond, later ten slotte Venlo, Bolsward. Bovendien treffen wij in het Noorden rond elk dezer steden gegroepeerd, een aantal dorpen aan die mede de voordeelen van het Hanzeverbond genoten. Vanzelfsprekend bleven de invloeden van de Hanze niet louter tot het economisch leven beperkt, maar zien wij dat tusschen deze verbonden steden en dorpen ook betrekkingen van kultuur en van geestelijke oriënteering ontstaan. De opkomst van Holland en Zeeland in de 15e eeuw en de steun welke deze steden genoten vanwege de Boergondische vorsten brachten conflicten over de ekononomische prioriteit, waarop de Hanze aanspraak maakte. In de 15e eeuw namen de Hollandsche steden nog herhaaldelijk deel aan de zittingen van de Hanze en in algemeene lijn kan worden vastgesteld dat, waar het ging om het beperken van Lübeck's invloed en integendeel het versterken van het Keulsche aanzien, de Nederlandsche steden herhaaldelijk langs de zijde van Keulen optraden. In de 16e eeuw namen de Nederlandsche steden nog regelmatig deel aan besprekingen van de Hanze, terwijl na 1570 in de benarde oogenblikken van de Nederlandsche rebellie de steden uit het Noorden herhaaldelijk hun trouw aan de Hanzeatische opvattingen bevestigden. Tot in 1614 werden de bijdragen betaald en werd hierdoor duidelijk betuigd dat de Hanze voor deze steden nog altijd als nederduitsch bindmiddel bestond. In 1615 verschenen Nederlandsche afgevaardigden nog in Lübeck om zich daar als deelgenooten aan de besprekingen aan te melden. In 1616 werd het bestaan van het Hanzeatisch verbond tusschen Duitsche en Nederlandsche steden te Hamburg nog bekrachtigd. Na den Vrede van Munster ging evenwel het economisch belang van de Hanze teloor, terwijl voor de Nederland zelf een periode van welvaart door de kolonisatie in Indië intrad: de betrekkingen met het Rijk waren trouwens verbroken. Het blijkt uit dit geheel, dat die sterke band tusschen Nederlandsche steden en de Hanze voor de eerste ontegenzeggelijk een periode van welvaart heeft ingeluid.

Aldus de inhoud van deze brochure die, aangevuld met een be-

[p. 653]

langrijke bibliographie, het aandeel van de Nederlandsche handelscentra aan de Hanze klaar belicht.

Prof. Dr. Rob. van Roosbroeck