Westland. Jaargang 1

Een Inleiding tot Vlaanderen's economische Geschiedenis

Dr. K. Engelbeen: ‘Van den Vlaamschen stedelijken lakenwever tot den Kempischen mijnwerker’. (Uitgave ‘Wiek Op’, Brugge).

Onder dezen titel behandelt Dr. K. Engelbeen op bondige wijze de Vlaamsche economische geschiedenis in al haar belangwekkende verscheidenheid, vanaf haar ontstaan tot op heden.

Het is de tekst, welke de stof leverde voor zijn ‘Flamische Wirtschaftsgeschichte’ en waarnaar zoozeer werd uitgezien.

Alle economische structuur-elementen, zooals de aard van het land, zijn klimaat en ligging, aanleg en karakter der bevolking, zijn dichtheid en beweging, de nijverheden, de handel, de steden- en kapitaalsvorming, welke de onmisbare gegevens zijn voor de eco-

[p. 562]

nomische geschiedschrijving, werden naar hun verschijningsvormen in den tijd beknopt maar duidelijk weergegeven.

De nijverheid, welke het meest in de geschiedenis op den voorgrond treedt, is de textielnijverheid, met name de lakennijverheid. Ontstaan in de vroegste tijden, ontwikkeld onder de Romeinen, maakte zij in de Middeleeuwen den roem en rijkdom van Vlaanderen uit.

De degelijkheid en kleurenrijkdom der weefsels waren ongeëvenaard. Haar lotgevallen zijn zeer talrijk. Van het land verhuisd naar de steden, door verandering in de behoeften gaat zij weer naar het platteland, daar de ‘Nieuwe Draperie’ door gebruik te maken van Spaansche in plaats van Engelsche wol, en niet in den ban gehouden door de productie- en qualiteitsvoorschriften der stedelijke nijverheid, welke deze niet van zich kon afschudden, bevoordeeligd door de leenheeren, die in strijd waren met deze machtigste steden van Europa, zich kon aanpassen aan de gewijzigde omstandigheden.

Vooral de kooplieden, waaraan Dr. Engelbeen steeds den naam geeft van pioniers, zijn bedrijvig over geheel Europa. Later bij het tot stand komen der groote jaarmarkten en den invoer of stapeling van wol, werd hun bedrijvigheid meer gewijzigd en werd hun rol passief.

De critiek welke soms op den handel uitgeoefend wordt, door te zeggen dat hij de bevolking ‘verwijft’, is slechts voor particuliere gevallen waar. Indien in een bestaand land geen andere nijverheid meer bestaat, de bevolking uitsluitend van den handel bestaat en deze van passief karakter is, dan kan dit verwijt wel gerechtvaardigd zijn.

Eerst waren het de Vlaamsche kooplieden, die de grootheid der roemzuchtige steden als Ieper, Brugge en Gent hebben bewerkt door de productie te oriënteeren en de afname te regelen. Het zijn de Merchant Adventurers, een typische gerechtvaardigde naam, die den groei van de stad Antwerpen hebben bewerkt.

Zij leverden de onbewerkte lakens aan Antwerpen, welke daar verder werden afgewerkt.

De linnennijverheid, nevenbedrijvigheid van den landbouw, later omgekeerd, ontstaat op het land, vanwege de landelijke voortbrengst van het vlas (Leiestreek). Door de behoeftewijzigingen der 15e eeuw, nl. door het dragen van linnen ondergoed, kent zij een grooten opgang. Onder het Spaansche tijdvak neemt deze toe, daar zij afzetgebied vond in de Spaansche en Portugeesche kolonies. In het Vereenigd Koninkrijk is zij aangewezen op het Nederlandsch koloniaal rijk. Later bij de mechanisatie en de concurrentie der Engelsche garens kent zij een erg verval. Frankrijk vormde een afzetgebied, waardoor belangrijke verplaatsingen naar Noord-Frankrijk. Voor de huidige toekomst laat zich een uitbreiding verhopen.

[p. 563]

De tapijtnijverheid ontstond in de 15e eeuw en bloeit in de 16e. Wat een oorspronkelijkheid van geest om de golvende lijnen der teekeningen van Italiaansche meesters te vatten in het wisselend spel der draden op het weefgetouw!

Zou dit handwerk in het begin ook uitgeoefend zijn geweest door de vrouwen, zooals de lakennijverheid?

De kantwerknijverheid bleef in elk geval heelemaal in hun handen. De kunstzin en de vaardige handen der Vlaamsche vrouwen brachten kanten kunststukken voort, die nergens en door niemand konden worden overtroffen. Het waren koninklijke geschenken.

Zooals in de andere textielindustrieën is vooral hier de huisnijverheid kenmerkend. Dit verschijnsel zal hier heden ten dage nog meer waargenomen worden dan in andere landen.

De steden die in hun bloei de handelscentra van Europa waren, hebben na de Middeleeuwen een groot verval gekend. Brugge door verzanding van het Zwin, en evenals Gent en Ieper door de opkomst van de landelijke nijverheid.

De dood van Brugge was de opkomst van Antwerpen. De handelaars vestigden zich daar. De koloniale handel kwam tot stand en de stad werd de verbinding tusschen de Duitsche en Italiaansche handelaars.

De opstand tegen Spanje kostte haar veel. De Noordelijke 7 Provinciën ontstonden, maar meteen werd de Schelde gesloten. Dit feit zou zich nog vele malen herhalen. Een in-treurig feit in de Vlaamsche geschiedenis.

De steden kenden de landvlucht maar later ook de stadsvlucht.

De bevolkingsdichtheid, een blijvend verschijnsel in onze gewesten, werd gewijzigd door vele uitwijkingen en veroorzaakte verlies aan volkskracht. Reeds in de 12e eeuw gingen de Vlamingen naar Engeland, Duitschland en verder. Later naar de Noordelijke Provinciën, en nog later naar Noord-Amerika. Het pauperisme heeft zich sterk doen gevoelen in het verval der stedelijke nijverheid, in den opstand tegen Spanje en in de noodlotsjaren 1845-'47 door den hongersnood. De laatste decenniën is een toestand waar te nemen welke gunstig is tegenover die van Wallonië. Er is geboorte-overschot, vooral op het platteland, en de bevolking is jonger.

De landbouw werd steeds ijverig beoefend. Van het drieslagstelsel ging men in de 14e eeuw over tot wisselbouw, door ook rapen, boonen en klaver te verbouwen. De veeteelt werd hierdoor in de hand gewerkt, alsmede de verbetering der gronden door de bemesting. Onder het Oostenrijksch bewind ging de landbouw steeds vooruit, zoodat zelfs een uitvoeroverschot van granen ontstond, terwijl vroeger deze gewassen steeds moesten worden ingevoerd.

Ook in den tijd van het Vereenigd Koninkrijk, onder Willem I werd deze sterk bevorderd. Vlaanderen is een landbouwland gebleven van een uitgesproken kleinbedrijvigheid. De staatstusschenkomst is meestal achterwege gebleven.

[p. 564]

Door de concurrentie der vreemde granen begon men zich meer toe te leggen op de fruit- en groenteteelt. De veefokkerij nam snelle uitbreiding. Onderwijs en teeltkeuze hebben daartoe in groote mate bijgedragen.

De zee werd als exploitatiegebied nooit verwaarloosd. Door uitvinding of toepassing van het haringkaken door Gillis Beukels van Hugevliet nam de haringvisscherij een grooten bloei. Het meesterschap der Zeeuwen en Hollanders heeft ten onzent deze laatste erg tegengewerkt. Na de beroerten in de 16e eeuw, opstand tegen Spanje, waarin de Noordelijke Provinciën zulk een grooten bloei doormaakten (de Gouden Eeuw), kwam zij stilaan weer tot leven. De schepen kozen het zeegat naar de vischgronden van IJsland en Noorwegen. Door onvoldoenden regeeringssteun bij de motoriseering der schepen heeft zich de visscherij niet zoo uitgebreid als in de nabuurlanden.

Op scheepvaartgebied kende de haven van Antwerpen eenigen bloei, vooral als doorvoerhaven of opslaghaven naar zijn achterland. De handelsvloot bleef door het uitblijven van aanmoediging van hoogerhand onbeteekenend.

Een gebeurtenis welke het Vlaamsch economisch leven een ander aanschijn kan geven is de ontdekking en exploitatie van het kolengebied in de Kempen. De reserve is belangrijk, de lagen zijn tamelijk dik, de uitrusting der mijnen modern en de dagelijksche opbrengst per arbeider 1 ½ maal hooger dan die van den Waalschen arbeider. Nieuwe nijverheden zijn ontstaan en de Vlaamsche arbeidsreserve is voldoende. Aan scholing moet nog gedaan worden, vooral voor het hooger personeel. De Gentsche en Leuvensche universiteiten leveren hierbij hun aandeel.

De benadeeling van het Vlaamsche land door de verwaarloozing van haar levensbelangen vindt zijn oorzaak in het najagen van den vrijhandel en den Franschen invloed en in de uitsluitende bevordering van het Waalsch industrieele kolenbekken en de daarmee verbonden industrieën. ‘En dat is begrijpelijk’, zegt Dr. Engelbeen, ‘omdat de Belgische regeering steeds wezensvreemd stond tegenover het Vlaamsche volk’.

Vanwege zijn erfgoed van het verleden en nu de bestaansvoorwaarden van het Vlaamsche volk aanwezig zijn, dient het de leidende plaats in te nemen, welke het als cultuurvolk toekomt.

In het laatste hoofdstuk over de aanpassing aan de Europeesche Grossraumwirtschaft geeft de schrijver blijk van zijn realistische instelling. De Belgische economie is vervlochten over de Vlaamsche en Waalsche gewesten heen. Deze structuur kan niet verwaarloosd maar dient benuttigd te worden.

‘De economie - meer bepaald de industrie en de banken - moeten aan de politieke doeleinden dienstbaar gemaakt worden. Geheel het probleem van den Vlaamschen volkskamp is een politiek probleem, dat met politieke middelen moet worden opgelost.’

[p. 565]

‘Het is nu de tijd niet meer, waarin gewezen Belgische ministers van Economische Zaken verklaarden: ‘De economie komt voor de politiek’ of ‘de politiek moet ten dienste staan van de economie’.

De Europeesche grootruimte-economie biedt het Vlaamsche volk groote mogelijkheden en is de aanleiding om de toekomst hoopvol te gemoet te zien.

‘Onze economische geschiedenis heeft trouwens aangetoond dat de grootste welvaart der Vlaamsche gewesten samenviel met tijden, waarop voor de arbeidsproducten van hun dichte bevolking een ruim en vast afzetgebied geboden werd.’

Men kan het beamen: waar de gelegenheid zich voordeed hebben de Vlamingen als arbeidzaam volk nooit versaagd. Door hun geestesoorspronkelijkheid en lichamelijke flinkheid hebben zij getuigenis afgelegd van een begaafd en wilskrachtig volk te zijn.

Naast zijn geestesoorspronkelijkheid is zijn spontanëiteit opvallend. Het is wilskrachtig en ondernemend. Door zijn hooge organisatievormen, welke het in de Middeleeuwen verwezenlijkt heeft, heeft het blijken gegeven tot organiseeren in staat te zijn. Het weet dat zijn krachten groot zijn, het is de opleiding die er vormen aan moet geven. Hoe hooger begaafd, hoe meer nood aan vorming.

Het werkje is een knappe, gebalde samenvatting van de bestaande economische geschiedenissen, die echter nog veel te weinig in aantal zijn. De schrijver heeft van de bestaande een dankbaar gebruik gemaakt.

De Vlaamsche economie biedt overvloed van materie om tal van boekwerken te besteden aan een of anderen nijverheidstak, aan zijn ‘captains of industry’, zooals Stevin, die modern is ten opzichte van zijn bedrijfsorganisatorische opvatting aangaande het overheidsbedrijf, Ympijn, Clemmen, Lieven Bauwens en nog vele anderen.

Dit boekje is een gelukkige aanvulling en een uitstekende inleiding. Het bezit ervan stemt tot waardeering en tevredenheid. Met zijn Flamische Wirtschaftsgeschichte heeft de schrijver uitstekend introductie-werk geleverd.

Drs. H.N. Stappershoef