Westland. Jaargang 1

[p. 509]

Paul de Vree
De behoefte aan Poëzie

Aan belangstelling en beoefening heeft het de poëzie sedert Tachtig in Noord-Nederland en Vlaanderen niet ontbroken. Zeker zes generaties bouwden aan haar en het mag wel gezegd dat de haar gewijde tempel iets van de Egyptische monumentaliteit en van de Grieksche harmonie bezit, al verheft hij zich christelijk verticaal als een gothische kathedraal. Indrukwekkend, grootsch, klassiek, perspectivistisch is het werk der dichters van de lage landen bij de zee. Hun duizend schoonste gedichten moeten het niet afleggen bij die van vreemden of verwanten.

Van de liefde kan men niet eten zegt men. Ook van hun gedichten aten en eten onze dichters niet. Iemand als Rilke zelfs verdiende er niets mee. ‘Wat zijn boeken betreft, zij verschaften hem in 't geheel geen inkomsten,’ zegt Katharina Kippenberg in haar bekende werk over den dichter. ‘Met den inhoud van enkele valiezen had hij vier naakte muren te bekleeden.’ Het ligt niet in mijn bedoeling een lans te breken voor de materieele armoede der dichters. Er zijn er op het huidig oogenblik wel veertig hier te lande en nog tweemaal zooveel die het willen worden. Het zou te veel gevraagd zijn van de liefdadigheid der goegemeente om ze te onderhouden. Neen, het geval heeft een goedkooper, maar daarom niet minder droevige draagwijdte. Immers, in een tijd als deze, waarin de schilders fortuin maken en de prozaschrijvers goede zaken, vindt de dichter nóg geen aftrek. Het besluit is niet moeilijk om trekken: het groote publiek heeft geen behoefte aan poëzie. Geen behoefte aan kritiek, geen aan poëzie. Is er drommels onmogelijker wereldje dan dat der criticasters en pojeten? Opinie en geloof jagen hen tegen elkander in het harnas. Veel geschrei en weinig wol. Wie kan het spel van die eeuwige frondeurs dan wel ernstig opnemen? Wie en waaraan gelooven?

Laten wij het daarbij. De polemiek heeft haar slechte en ook haar goede kanten. En ook komische effecten. Het doet echter niets af van het feit dat verder dan de dichters en de critici (zie, ik wil ze nog krediet geven) en een kleine schaar van vertrouwden en verwanten de poëzie niet reikt. Zal de poëzie ooit ver-

[p. 510]

der dan tot de ‘happy few’ doordringen? Zullen de materieele zorgen en de economische problemen den geest vrij- en den tijd overlaten voor de schoonste, maar ook de moeilijkste der bekommernissen, die de poëzie is? Zal niet steeds de massa bot blijven voor de met het woord gebonden verbeelding? Traditioneele vragen, die niet zoo maar te beantwoorden zijn.

Zoolang niet de behoefte aan poëzie gewekt is, zullen die vragen gesteld worden. Zoolang het publiek niet een algemeene opleiding en een introductie tot de poëtische motieven, methoden en disciplines heeft gekregen, verandert men aan den stand van zaken niets. Hoe tuchteloos de dichter soms naar de normen van het maatschappelijk leven ook voorkomt, geen mensch is meer dan hij aan discipline onderworpen. Vakmanschap eenerzijds, innerlijke groei naar persoonlijkheid en eenheid anderzijds. Het is begrijpelijk dat men zonder voorbereiding zijn schepping niet benaderen kan. In een geslaagd gedicht gaat een heel leven schuil van ervaring, beschouwing, studie en inspanning. Hoe wil men de schoonheid genieten als geen scholing ontvangen werd? En hoe gemakkelijk maken zich de menschen van een dichter af.

Een immaterieele behoefte ontstaat als er voorkennis meegegeven is, als de geest wordt gewend aan denk- en moraalproblemen en het gevoel aan verzuivering en verdieping. Ontvankelijkheid voor geestelijke ontroering en zorg voor eigen volmaking, hooger besef en bezinning, anders gaat het niet. Zijn dit geen te hooge eischen voor den gewonen mensch? Vecht ik hier niet als een Don Quichotte tegen windmolens? Ik heb hier voorloopig niet de man van de straat op het oog. Maar de duizenden en nogmaals duizenden die een schoolsche opvoeding hebben doorgemaakt en die nochtans niets, hoegenaamd niets om poëzie geven. Wellicht hebben ook zij geen voldoende poëtische scholing ontvangen; is in hen geen enthoesiasme losgemaakt of is bij hen het zaad niet in goede aarde gevallen. Ons onderwijs treft zeker nog schuld. Maar niet minder den afgestudeerde. Het lezen beperkt zich tot de beroepsliteratuur en de romans van den dag. Materialistische beslommeringen, vooruitgang, ambitie eischen de geheele persoonlijkheid op. Inspanningen op ander terrein zijn tijdverspilling. Een film, een detectieve-verhaal, een bier- of kaartavondje als ontspanning, dat wordt meegenomen. Een vers? Och kom, dat is voor de epheben...

[p. 511]

Wie de poëtische beweging niet volgt, geraakt van haar los, begrijpt dan den dichter en de poëzie niet meer, vraagt ook niet meer naar de klassieken. Poëzie is voor den lezer als voor den maker een gestadige oefening en slechts dan bestendige bron van schoonheid. Men moet er zich mee vertrouwen. Doch deze moeite is niet zoo groot als ze gedragen wordt door een zin voor dieper leven. Dààr ligt de oplossing. Weg met de oppervlakkigheid, met de gemakzucht. Kunst en schoonheid zijn op de keper beschouwd niet louter aesthetische verrukking, zij zijn ook lumineuze moraal. Volgen wij het leven en het werk van de groote Tachtigers, Leopold, Roland-Holst, Nijhoff, Van Eyck, Buning, Engelman, Marsman - vele dichters kan ik hier noemen - dan stooten we steeds op de filosofische worsteling met de problemen van leven en dood. Een gevecht waarvoor een heel leven soms niet toereikend was: denk aan Van de Woestijne, Rilke. Achter de schoone woorden, de beeldspraak en het rhythme ligt de grond van geloof, ethiek en wijsbegeerte niet zelden gigantisch omgewoeld. Men moet het wezen der dichters beter kennen, dan blijft men er niet onverschillig voor, dan stelt men aan zichzelf de vragen die zij hebben opgelost of hebben willen oplossen, dan begint de eigen bewustwording en de zware maar tevens zoo loonende beklimming van den Berg der Bevrijding. Poëzie is loutering, het smalle pad tot ontvluchting der platvloerschheid, tot verevenwichtiging. Zij is een waakzaamheid, een klaarte. Poëzie is de volkomen tegengestelde weg van dien van het sleurleven. Ze is het alledaagsche in het licht der veredeling. ‘La leçon des poëtes est une leçon de pureté’, zegt Daniel-Rops. De poëzie verwerpt het gewone leven niet, ze kan immers los van het menschelijke niet bestaan. Patrice de la Tour du Pin omschrijft in zijn ‘La Vie recluse en Poësie’ deze gedachte duidelijk: ‘Mais notre base n'est pas la poësie, notre base est l'homme; nous ne cherchons pas à connaître la poësie, mais l'homme: ...Ceux qui s'évadent des horizons terrestres se perdent dans les désirs les plus vagues, dans les prolongements illimités de leurs soifs; ils mendient des amours de songe et certains courent le spirituel en jouant aux désincarnés; mais ils ne renouvellent pas le plaisir à découvrir...’ Poëzie en totale mensch zijn één.

Is behoefte aan poëzie, behoefte aan eenzaamheid? ‘La vie recluse’ zegt de la Tour du Pin. Begrijpen we dit weer niet ver-

[p. 512]

keerd. ‘Il n'est pas de véritable méthode, mais la prise de chair est à la base de toute création, de toute connaissance et de tout amour; c'est une communion; ...mais vous ai-je dit de renoncer aux amitiés? d'admettre leur absence perpétuelle? Gardez les unes pour telle heure et les autres pour telle autre; demeurez soumis devant les plaisirs sans danger, et intelligents devant les risques extérieurs; soyez en simplicité et non pas en révolte; car le ridicule est aussi bien de poëtiser votre vie que de bâtir une régle d'apparence; et ne mettez pas les amitiés au rang des nourritures, quand elles sont de l'exigence de votre tendresse; il ne faut pas devenir aride.’ Als eenzaamheid geen pose wordt, als de mensch zijn contacten met anderen bewaart, bestaat in de teruggetrokkenheid en de overpeinzing geen gevaar. Integendeel uit de in afzondering gewonnen vreugde en verdieping komt een grooter verteedering voor die ons omringen.

Ik vraag mij af of wij de behoefte aan poëzie kunnen vermeerderen? Misschien wel door vele, vele voordrachten en cursussen: introducties tot de litterair-aesthetische discipline, tot afzonderlijke dichters. In het Museum van Schoone Kunsten geeft men zich de moeite het publiek dichter tot schilders en schilderkunst te brengen. Waarom kan niet hetzelfde voor de dichters en de dichtkunst geschieden? Hier is een taak voor de kultureele kringen, waarvan het in ons land krioelt, weggelegd. De jeugd mag er niet wegblijven. Want uit persoonlijke ervaring sprekend: het is niet voor de kultuurkwezelarij dat dergelijk werk moet ondernomen worden. We moeten geen begijnen en bogaarden der kultuur kweeken.

De behoefte aan poëzie beteekent ook niet altijd poëzie scheppen. Declamatie-, tooneel-, middelbaar- en hooger onderwijs, benevens de Vlaamsche herleving, hebben het klimaat voor de literatuur hier reeds zeer gunstig gemaakt. Vele jongelingen en jonge meisjes werden op de poëzie verliefd. Talent tot voordragen, een schoolsch succesje, een studentenvereeniging, een vereering lagen niet zelden aan de basis van een (gewaand) dichterschap. Dit is de reden waarom zooveel epigonisme en kreupele verzen als onkruid tusschen de tarwe woekeren. Voor de komende geslachten kan ik niet genoeg verwijzen naar de brieven van Rilke aan een jongen dichter. ‘Beken voor u zelf: zoudt ge sterven als het u verboden was te schrijven?’ Het dichterschap

[p. 513]

komt van veel verder dan van een initiatie. Het is een hard labeur, geen nabootsing. Het is een eeuwig worden, ‘worden en wachten, dit is mijn taak,’ zegt Rilke. Want wat bestreefd wordt is geen dillettantische koketterie, geen snobisme, geen virtuositeit, maar een verantwoorde, eigen verzoening met het leven. Men moet ‘zich leeren inschakelen in het wezen der dingen, gelijk een boom in de natuur’ het doel is ‘geduldig rusten in het moeilijkste.’ ‘Onze ontsteltenissen zijn, sedert altijd, een deel van onzen rijkdom’ (cf. Kippenberg: Rainer Maria Rilke). Wie niet met het ‘dichterlijk geweten’ geboren wordt, zal nooit dichter zijn. Van zeer vroeg moet het conflict tusschen mensch en leven worden aangevoeld, opdat mensch en leven er vereenigd en verhoogd uit herrijzen. Er grijpt een verandering in den Europeeschen geest plaats, waarvan ook de aesthetiek getuigen moet. Wie deze evolutie niet in al de vezelen van zijn wezen aanwezig weet, wie niet den zang van uit die nieuwe bewustwording schept, blijve liefst naar den aard zijner begaafdheden leven en houde zijn persoonlijkheid, aan de poëzie gesterkt, voor niet minder gewichtige doeleinden beschikbaar.

Over de behoefte aan poëzie voor den waren dichter moet ik niet veel zeggen. Zijn werk spreekt zelf. Betrachten van klaarte en wie weet het zoeken naar een onverwoestbare vreugde - al ligt ze wellicht voor hem alleen in het verlossend scheppingsmoment. Want wat is anders dit fragment van Patrice de la Tour du Pin?

Tu n'as pas dû sonder mon coeur jusqu'à la sève:
J'ai des bas-fonds aussi, farouches et secrets,
Des basses régions que des brouillards de rêve
Isolent dans la paix fiévreuse des marais;
Et pour toi seule, ô ma petite sauvagine
Des pentes d'ombres et de hauts gagnages déserts
Où tu pourras gonfler follement ta poitrine
Du vent qui te portait autrefois sur la mer.