Westland. Jaargang 1

[p. 464]

Van het Komische tot het Onzinnige

Jeroom Verten: Het gaat ons goed; - Wat doen we met de liefde? (Beide bij N.V. Standaard-Boekhandel, Antwerpen).

In het inleidend hoofdstuk tot zijn boekje over ‘De Zin van het Komische’ vraagt de Nederlandsche wijsgeer Bierens de Haan zich af, of het wel mogelijk is, een ‘theorie van het komische’ te ontwerpen, ‘daar voor deze theorie het komische eerst moet onder de loupe genomen worden, en het verdwijnt juist door te worden overwogen. Evenmin als sneeuw tegen de warmte kan, is de komische voorstelling bestand tegen het ernstig onderzoek. Zij verdraagt het niet om op de pijnbank van het onderzoekend verstand te worden gelegd. Het komische bestaat slechts bij de spontaneïteit der voorstelling, het is een knettervonk, die uitgedoofd is eer ze wordt aangewezen. Wie het komische ontleedt, weet niet meer of hij inderdaad het komische voor heeft dan wel een mislukt nabeeld. Het aroom is aanstonds verdampt. Wordt niet het lustvolle pijnlijk door een herhaling? Wie een grap vertelt en haar op verzoek nog eens moet overzeggen, omdat een van het gezelschap de pointe niet begreep, vertelt met een zuur gezicht, dat, als kwade begeleider, de aardigheid te niet doet. Is dit nu komisch? Het is vlak, flauw, geestloos; het komische moet anders zijn. Een door herhaling stomp geworden pointe steekt niet meer.’

Deze overwegingen gelden niet alleen voor wie een ‘theorie’ van het komische wenscht overeind te stellen, maar evenzeer voor wie een komisch boek bespreken wil! De beide hooger genoemde werken van Jeroom Verten zijn ongetwijfeld oer-komisch bedoeld. Nu zou het normaliter de taak van den criticus zijn, aan te toonen waaróm de schrijver al of niet in zijn opzet is geslaagd, en dit betoog te staven door het aanvoeren van bewijsmateriaal, (tenzij men de pseudo-lyrische verheerlijking of de ongemotiveerde afrossing verkiest, doch dat zijn methodes waar men van terug komt). Nu is dit aanvoeren van bewijsmateriaal in onderhavig geval een delicate kwestie: ik verwijs naar de hooger geciteerde overwegingen van Bierens de Haan. Een bewijsvoering in negatieven zin is waarlijk al te gemakkelijk! Men hoeft slechts de gewraakte situatie of passage, uit haar zakelijk of atmosferisch verband gerukt, te citeeren, om iedereen van haar vlakke, flauwe, geestloosheid te overtuigen! Wil men integendeel door te citeeren een positieve bedoeling dienen, dan loopt men eveneens de kans, een negatieven uitslag te bekomen, want... ‘een door herhaling stomp geworden pointe steekt niet meer’.

Niet alle menschen zijn even vatbaar voor het komische; deze gevoeligheid hangt ten nauwste samen met den graad van levendigheid der fantasie. En zelfs onder de ontvankelijken, die op het oogen-

[p. 465]

blik der perceptie zelf, spontaan zullen reageeren, zijn er velen die onmiddellijk daarna een verstandelijk correctief aanbrengen, omdat ze meenen dat het komische een procédé is, waarmee men niet ten volle kan instemmen, zonder zijn ernst en zijn waardigheid in het gedrang te brengen. En nochtans, hoe juist is de formuleering van Bierens de Haan, waar hij zegt, dat het komische in zijn veelvuldigheid van vormen, ‘een gestalte der menschelijke zelfkennis’ is, die ‘op een of andere averechtsche wijze, een erkenning van de idealiteit onzer menschelijkheid’ inhoudt. ‘Indien de mensch in zichzelf niet een verhevenheid wist, zou het komische niet mogelijk zijn.’

Eerste vereischte om het komische te genieten, is dus prijsgeven van elke pedant-critische instelling. Wie in dergelijke volledige onbevangenheid ‘Het gaat ons goed’, het eerste boek van Jeroom Verten leest moet er onvermijdelijk veel plezier aan beleven. Het vertelt de wederwaardigheden van een verzekeringsagent, binnen en buiten huis, en voornamelijk in gezelschap van een stelletje bohemien-artisten. Ik zal niet beweren dat Verten niets aan den droog-komischen toon van Willem Elsschot te danken heeft, maar de verwantschap van het instrument doet ditmaal niets af van de eigen-geaardheid van hem die het hanteert. Daarmee wil ik Verten niet naast Elsschot stellen, (daarvoor heeft zijn boek al te weinig diep-menschelijken onderstroom), maar in elk geval los van hem. Want niettegenstaande het laatste hoofdstuk dat van warme gevoeligheid getuigt en een paar passages waar het gemoed zijn woordje meepraat, is Verten's opzet toch uitsluitend komisch; overdadig komisch soms in het aanwenden van val- en smijtkluchtprocédés die spoedig vermoeien; om te brullen echter, waar doorheen het komische der voorstelling de aanvoeling van wat Bierens de Haan ‘de averechtsche erkenning der menschelijke idealiteit’ noemde, blijft bewaard (ik noem het doopfeest, de biljart- en kegelpartij).

De volledige mislukking van Jeroom Verten's tweede boek ‘Wat doen we met de liefde?’ ligt m.i. juist hierin, dat het komische ontzenuwd werd door het uitschakelen van deze ‘menschelijke idealiteit’ als ongenoemd, maar niettemin voelbaar aanwezig tegendeel. Het verhaal van het stelletje jazz-muzikanten, dat voor een Amerikaansche reis op een transatlantieker wordt geëngageerd en onderweg tijd te over heeft om smoor verliefd te worden op het hen vergezellend zangeresje, heeft in al zijn geforceerde verwikkelingen en burleske effekten, - waaronder er op zich zelf plezierige zijn, maar waarvan het ‘des guten zuviel’ spoedig de keel uithangt -, zoo weinig aannemelijks (zelfs het ongemotiveerd toevallige moet een schijn van aannemelijkheid bezitten, wil men een komisch effect bereiken), dat het komische het hier afleggen moet voor een opeenstapeling van onzinnigheden, die als eenige weerklank verveling wekken. Men kan het bestaansrecht van het gro-

[p. 466]

teske in de literatuur verdedigen, maar grilligheid en fantasterij vermogen slechts de belangstelling te boeien, wanneer een diepere zin er aan ten grondslag ligt.

Jeroom Verten heeft na het sukses van ‘Het gaat ons goed’ blijkbaar zijn talent geweld aangedaan om een nieuw ‘plezant’ boek te schrijven en het is een pijnlijke mislukking geworden. Dat hij niettemin talent heeft, en inzonderheid beschikt over een uitzonderlijk speelsche verbeelding, wordt ook in dit boek door tal van aardige vondsten en een oorspronkelijke manier om de dingen te zien en te zeggen, bewezen. Indachtig de uitspraak dat het aroom van het komische aanstonds is verdampt, onthoud ik me nogmaals van citeeren en bepaal er mij toe b.v. te wijzen op het geslaagde hoofdstuk over de geïmproviseerde slangenbezwering! Doch om te eindigen kan ik niet nalaten, het slot van het derde hoofdstuk aan te halen, om aan te toonen dat Jeroom Verten ook nog wat anders in zijn mars draagt dan louter boert en koddigheid, en we gerechtigd zijn van hem nog eens een welkome revanche te verwachten.

‘...Ulysses (dat is het schip) loeit als of het hem pijn deed van het land te scheiden. We weten wel beter. Hij loeit de Holsacker Haub, zijn oude muiterslied. Het fregat herleeft weer in hem en hij loeit driemaal, sforzando... Het is precies elf uur, Ulysses zet zijn boeg naar de kade en rookt als een Turk. Nog nooit zag hij er zoo romantisch uit, nog nooit de stad zoo moe en oud en grijs. Ze moet weer hoognoodig in den tob en geschrobd en geschuurd worden. Ik verlaat haar en heb met haar te doen.

Een sleeper als een eendje trekt Ulysses van de kade, het stadsbeeld verglijdt, de Schelde vaart traagjes achter ons weg. Alleen de toren steekt zijn vinger op alsof hij wat vragen wilde. Hij richt zich in zijn volle lengte op en duwt een wolk van zich af.

‘Het gaat u goed’, roept hij ons geestdriftig toe, ‘u en uw avontuur! En denk er om, het komt niet weer in het leven! Ship ahoy!’

‘Ahoy!’ roepen we in koor. ‘Ahoy!’

We varen de bocht in. Het polderland glijdt zachtjes naar den horizon, het water strekt zich ruimer en ruimer vóór ons uit. Nog enkele uren en het is de onmetelijke zee.

‘Ship ahoy!’

Bert Ranke