Westland. Jaargang 1

[p. 426]

Vlaamsche Letteren

Urbain van de Voorde

Globaal beschouwd is de reactie op het vers in het laatste decennium belangrijker dan het gedicht zelf. Niet dat wij den criticus een richtinggevend vermogen toekennen; wij gelooven niet dat hij de ontwikkeling der scheppende krachten kan beïnvloeden. Wie aanneemt dat de poëtische activiteit niets minder is dan het bewegen van den metaphysischen zin, die moet meteen de onaantastbaarheid van die diepere krachten erkennen. Het imperialisme der critiek heeft geen zin. Zij kan wel het levenskrachtig dichterschap meten en in den groeienden chaos van dichtoefeningen een voorloopige ordening en classificatie brengen.

In haar lijn ligt vooral het gestadig peilen naar het wezen der poëzie. Maar met honderd en één benaderingen zal zij ook hier haar onmacht bewijzen. Het poëtisch wonder, dit ‘gevoel van tijdeloos leven’ zooals Verwey het noemde blijft ononthulbaar. Zelfs het literair oriënteeren van de kunstgenieters is zeer betrekkelijk. De veelvuldigheid der ideeën, de tegenstrijdigheid der critische uitspraken zullen de verwarring eerder in de hand werken. De individueele vorming, de innerlijke orde van den kunstgenieter wordt door de groote verscheidenheid der aangewende ideeën niet verstevigd. Deze didactische relativiteit der critiek wordt nog verhoogd door het feit, dat een vers slechts leeft in de functie van den genieter. Het is een kwestie van eigen ervaren.

De zuiver literaire critiek heeft steeds een dimensie te kort: het gaat de critiek om meer dan de literaire evolutie. Haar object is immer de mensch, in uitgebreiden zin: het leven, (en deze ruimte is zonder horizon) het wezen van den tijd en de diepste levenswet. Op toevallige ontvankelijkheid wordt geen critische beschouwing gebouwd. De criticus heeft zijn constanten die zijn verhouding tot het werk bepalen en beheerschen en die zijn beschouwingen hun streng subjectief karakter verleenen.

[p. 427]

‘Pour être juste, c'est à dire pour avoir sa raison d'être, la Critique doit être partiale, passionnée, politique; c'est à dire faite à un point de vue exclusif, mais un point de vue qui ouvre le plus d'horizons...’ Deze formule van Baudelaire onderlijnt het verhevigd wezen der critiek en herinnert aan de onmisbare aanwezigheid van een levenden geest. Systematiek is een verraad aan haar echtste waarde: de impulsiviteit, die nochtans geen vormof denktucht in den weg staat. Want het eerste kenmerk der critiek blijft: strijd voor een innerlijke harmonie. Geheel in het teeken dezer worsteling staat het critisch werk van Urbain van de Voorde. Niet dat het een dynamische vaart heeft of groeit volgens een sterk bewogen curve; men zou deze critiek eerder beschouwend noemen, ware daar niet dit moeizaam stuwen en streven naar klaarte: Barok van vorm maar Gothisch van geest.

Van de Voorde gebruikt het woord om te zoeken: de ontdekking heeft haar deel in deze critiek en al maakt dit wenden en speuren, dit voorzichtig nuanceeren en tasten, het inleven in het scheppingsproces niet eenvoudiger: het heeft vaak de bekoring van het avontuur.

Met Marnix Gijsen was Van de Voorde de belangrijkste steller der kronijk-kritieken; een literair genre dat na ‘Modern al te Modern’ en ‘Peripatetisch Onderricht’ zijn leefbaarheid bevestigde. Deze opstellen, doorgaans vrij van het schematische, bieden voldoende ruimte om den geestelijken achtergrond van een werk naar voor te halen, een genetische verklaring te geven, verhoudingen en verbanden aan te duiden en de initiale ontroering voelbaar te maken. De kronijken van Gijsen en Van de Voorde vormen geen dood archief ook al getuigen ze van een tijd zonder levende substantie of van een periode van chaotische ‘Wesenlosigkeit’. Zij werden de waardevolle documenten voor de ‘Geistesgeschichte’ van het poëzie-leven der laatste decennia.

De kernachtigheid en de pittigheid van zijn collega, die nog steeds bezig is Amerika te ontdekken is Van de Voorde niet gegeven. Even ver staat hij van de koud-clinische methode der Academici als van den heftigen betoogtrant van Paul van Ostayen. Staag beproeft hij een haast filosofisch doordringen. Gijsen behandelt de dingen nuchter, bij Van de Voorde is er meer wijding, meer stemming, meer mystische atmosfeer (typisch hier-

[p. 428]

voor is het opstel over Marc Eemans en de Metaphysische dichtkunst). Zijn voorliefde geldt den denker-dichter. Scherp is zijn zin voor het geheim bewegen, levendig zijn schouwkracht in het wezen der lyriek. Maar het ontbreekt hem blijkbaar aan een inwendige zekerheid: rede en intuïtie zijn gedurig in conflict. Deze wrijving belet zijn critiek te verstarren in vaste verhoudingen maar is waarschijnlijk oorzaak van een contradictie als deze in het ‘Keerend Getij’, p.11: ‘Wat primeert is de ‘inhoud’, is ditgene wat de dichter feitelijk weet te ‘zeggen...’ P. 64: ‘Alles is sinds lang gezegd geworden, al het essentieele ten minste, en wat geeft de poëzie anders dan essentialia? Het zal in de poëzie voortaan de manier van zeggen zijn, waar het op aankomt, meer dan op den menschelijken, geestelijken inhoud zelf.’

Bij een criticus waar het denk- en inlevingsproces niet zuiver rationeel verloopt moet men gewennen aan het wisselen der gedachtenvlakken. Van de Voorde is de meest intuïtieve duider der Vlaamsche letteren. Hij voelt zich niet gebonden door een kunstmatig begrippenstelsel. Elk essay, elk opstel is het werken aan een levende idee, die hij voor zichzelf klaar wil stellen: ‘de mensch in verbinding met aarde, hemel en hel.’ (K.G. p.11.) De verhouding der poëzie-wetten bepalen tot de wet van het heelal-leven is zijn gedurige bezigheid. En al lijkt die activiteit in die ijlte van wording en schepping bijna ‘un jeu gratuit’ toch voelt men (en het gevoel zal wel het eenige vermogen zijn dat hier de grootst mogelijke benadering toelaat) de essenties dichter bij.

In ‘Het Pact van Faustus’ en in vroegere opstellen liet Van de Voorde zijn cultuurpessimisme vrijen loop. Ook voor hem was het utilitair menschentype de kanker in de Avondlanden. De verkilling der ziel ging gepaard met artistieke dwaalleeren waartegen Van de Voorde in Vlaanderen een der eerste van leer trok. In dien tijd van overschatting van het uiterlijke wees hij op den onontbeerlijken eeuwigheidsinhoud der kunst. Al's voet-vaste traditionalist verdedigde hij de constanten der poëzie tegen het onbeheerscht expressionisme dat steeds fragmentarisch bleef en naar inhoud en naar vorm nimmer tot een synthese kwam. Zijn opstellen tegen het experimentalisme gebundeld in ‘Modern al te Modern’ hebben een scherp-critisch karakter

[p. 429]

maar getuigen ondanks een energische standpunt-inname, nimmer van een agressief temperament. Nog duidelijker wordt het karakterbeeld in ‘Het Keerend Getij’. Het zijn overwegingen die verhelderend werken, nieuwe gedachten wekken, zingevend zijn en bedachtzaam bouwen aan de geestelijke physionomie van den dichter. De criticus behoort tot dezen die in het kunstwerk in eerste plaats een huiverende levensaanvoeling zoeken. Dit beteekent tevens dat hij de organische eenheid van kunst en leven erkent.

In zijn beoordeeling wordt het ‘thing of beauty’ nooit apart als ‘thing’ en ‘beauty’ gemeten; i.a.w. zijn beschouwing valt niet uiteen in een humane en in een esthetische. Want ondanks de hooger aangehaalde tegenspraak uit ‘Keerend Getij’ over vorm en inhoud, zal hij toch geen virtuositeit voor creativiteit nemen. Het gaat hem om ‘het gehalte aan eeuwigheid’ en dat ontstaat niet zonder de vermenigvuldiging van den mensch met den kunstenaar. Bekommerd is Van de Voorde vooral om de standing der poëzie. Waren zijn verzen - al komen ze dan ook na Van de Woestijne - geen vlucht uit het Vlaamsch simplicisme? Naast de kracht van het temperament hoort de kracht van den geest en Van de Voorde's kwaliteitsinstinct is slechts voldaan wanneer het in het vers ook een intelligentie-kern raakt.

De samenstelling van ‘Keerend Getij’ wijst uit dat de criticus niet denkt in generaties. De dichters ziet hij als de voortzetters van bestaande ideeën en stijlbewegingen. ‘Erfenis der Romantiek - Herleving van den Gothischen Geest - In het spoor van het Modernisme - Hernieuwde Vormcultus en zuivere Poëzie.’ Deze indeeling onderlijnt de ontstentenis van een eigen stijl en het bestaan van een geestelijk epigonisme. Nog ontbreekt de kracht die de verzwonden eenheid weergeeft, nog ontbreekt de innerlijk stuwende waarheid. Wij verloren het genetisch gevoel. Slechts wanneer wij weer ‘het leven als eeuwig en noodzakelijk zullen voelen’ kunnen wij naar een karaktervolle en directe levensexpressie groeien. Voorloopig bepaalt het keerend getij zich tot een terugkeer naar ‘de eeuwige themata’ en naar de vormtraditie. Maar de idee, het vruchtbeginsel van een stijl is nog niet vernieuwd, of zou het vitalisme dat zich sedert jaren in verscheidene toonaarden en richtingen manifes-

[p. 430]

teert en dat een der kenmerken is van wat Gijsen noemde ‘de malaise van het gemoed’ - een teeken zijn dat het wenden nabij is? Misschien dat we slechts veel later, op afstand, de collectieve krachten die een stijl vormen zullen herkennen en merken dat er werkelijk getij was. Vooralsnog schijnen de wateren stil.

Wanneer we de afzonderlijke figuren beschouwen die optraden in het door Van de Voorde als ‘Keerend Getij’ omschreven decennium, dan vindt men er zeker enkele onder die in zich Buffon's stijldrievuldigheid ‘de l'esprit, de l'àme et du goût’ vereenigen. Maar deze dichters bewijzen dat deze drie-eenheid niet volstaat om een persoonlijkheid te scheppen. Wat zij ontberen is een sterke intuïtie die hun levensgevoel richt naar komende tijden. Onze dichters leven doelloos. Een vasten levensvorm hebben ze niet veroverd en waar Van de Voorde bij het verschijnen van ‘Oase’ schuchter een herleving van de Vlaamsche poëzie waagde te veronderstellen, daar meenen we, dat het van zijnentwege slechts een goedjonstigheid tegenover de pubespoëten van de ‘Waterkluis’ was. Want niemand beter dan hij weet, dat een herleving der poëzie geen kwestie is van terugkeer naar vorm of themata, maar wel van een nieuwe levensmystiek en vooral van een nieuwen levenswil, d.i. wil tot worden en tot durven. Want elke schepping richt zich naar de toekomst. Slechts een levensechte kracht kan een definitieve gestalte geven en het onveranderlijk wezen der poëzie herscheppen d.i. vermenigvuldigen met al de kenmerken van persoonlijkheid, volk en tijd. Onze poëzie is, in haar geheel genomen, karakterloos. De enkele merkwaardige dichters gaven haar geen allure. Wij wachten nog immer op de stem van den meester, op de esthetische daad die de uitdrukking is van een gemeenschappelijk levensgevoel. En meer dan wachten kan de critiek niet, want de groote dichter is een natuurproduct wiens verschijnen bepaald wordt door onaanwijsbare energieën.

De stellingname van U. Van de Voorde, waarop ieder volgens zijn psychische geaardheid de noodige varianten zal aanbrengen, steunt op de eenige grondwet die voor de poëzie geldt: bezieling en rhythmische incantatie. Het feit dat hij o.i. Daisne als dichter overschat en Herreman onrecht doet waar hij diens merkwaardige evolutie naar een gulle levensaanvaarding niet

[p. 431]

merkt, verandert niets aan de betrouwbaarheid van zijn waardeoordeel. Met bezonnen hartstocht volgt hij het bewegen der creatieve krachten en brengt ze, waar ons onderscheidingsvermogen faalt, weer tot geldigheid en leven.

Zoo werkt zijn critiek verklarend en voldoet aan den eisch van elke kunst: openbaren.

W. Vaerewyck