Westland. Jaargang 1

Mythe en Historie

F.R. Boschvogel: ‘Als ich can’. (Uitg. Lannoo, Tielt.)
F.R. Boschvogel: ‘Willem van Loo; historische roman’. (Uitg. Lannoo, Tielt.)
J. Kuypers: ‘Heer van Lembeke rijd aan’. (De Sikkel, Antwerpen 1942.)

Er gaan vele tochten naar ons historisch hinterland. Wetenschap en literatuur evoceeren de tijdperken waaraan de levenswil van ons volk karakter en gestalte verleende. Al geeft de literator de muze Kleio niet altijd wat haar toekomt, tocht duidt hij in het verleden - deze derde dimensie - soms treffender dan den historiograaf, de heerschende idee aan, wier dwingende causaliteit niemand ontkwam.

De fictie is daar om die onbewust drijvende idee vorm te geven en tastbaar te maken, om het fragmentarische van een pe-

[p. 368]

riode weer tot een sterk geheel te cimenteeren. De persoonlijkheid die de schrijver schept is voor ons de norm om den tijd te meten. Een groot figuur is wel de duidelijkste maat, vermits zij het resultaat is van al de faktoren die in een volk ageeren en a.h.w. groeit tot de belichaming van de idealen van een tijd.

De heldenroman draagt in zich een sterk actief element en is naar het woord van Thibaudet ‘un roman viril’. Zóë is hij niet te scheiden van de romantiek die in haar hoogste en direktste uitingen glanst van durf en dadendrift. Slechts door de autoriteit van een idee ontstaat de held en ook de schrijver kan slechts een heldenfiguur scheppen indien hij die autoriteit voelt. Deze idee is de levensadem der mythe, zij bepaalt haar duur en is er tevens de bevruchtende kracht van. Ook in den historischen roman is haar aanwezigheid noodzaak en dit geldt a fortiori waar het een heldenroman betreft; daar vervaagt de grens tusschen mythe en historie.

Het innerlijk verschil tusschen beide wordt ons door het werk van Boschvogel en Kuypers duidelijk.

Met een vrij geromanceerd Van Eyckleven begon vorig jaar Boschvogel's vlucht in het verleden. ‘Als ich can’ is een pittoreske biografie waarin zelfs de sentimentaliteit nog haar plaatsje krijgt. Dit vlot geschreven verhaal heeft een naieve intonatie die ook in Boschvogel's tweede werk ‘Willem van Loo’ niet heelemaal geweerd wordt. De nadrukkelijkheid en het getal der bijvoeglijke naamwoorden, de al te groote vooringenomenheid met de personnages van het verhaal: het zijn zooveel kwalen van een al te romantisch hart dat in zijn momenten van verteedering den auteur spreken doet van: Margareta die haar kindje voedt tegen haar ‘welig’ hart.

Kernachtiger, a.h.w. bevrucht door de mythe is Willem van Loo een gloedvolle creatie. Fragment na fragment ombruist ons een wilde romantiek die staalt en verjongt. Er is iets pathetisch in woord en gebaar, maar dit pathetische wordt geen gezwollenheid en is zeker aanvaardbaar in een tijdperk van verhevigd levensgevoel. Iets van de mythische grootheid der oude sagen vaart door menige brok epiek. Eén figuur beheerscht alle gebeuren: Willem van Loo, kleinzoon van Robrecht den Fries, bastaard-vrijboer en ridder. Wat aan goed en kwaad leeft in het Kerelsvolk van achter de Isara vindt zijn synthese in dit onrustige hart van den hopman dezer half-heidenen die gedoopt zijn, ‘maar wier bloed nog niet bekeerd is.’ Ruwheid, trots, zwakheid en begeerten ten spijt behoudt de figuur van Willem toch iets ongeschonden. Zij heeft haar eigen grootheid die besloten ligt in de idee die vandaag domineert ‘Leben heisst kämpfen’, kampen met den vijand, belagers en noodlot. Dit werk staat in het teeken van strijd en dadendrift. Geen historische ‘Hineininterpretierung’ brengt dit boek, maar een fel bewogen heropwekking van het Graafschap Vlaanderen met al zijn kuiperijen om de grafelijke macht op het moment dat de Fransche vernietigingspolitiek tegen Vlaanderen be-

[p. 369]

gint. De remmende digressies over feodale verhoudingen zijn geweerd en de historische requisieten staan in de schaduw der dichterlijke verbeelding die de impulsieve figuur van Willem van Loo een midden schiep, waarin haar levensvolheid zich geheel kon uitvieren. Maar dit boek van durvende mannelijkheid, van lieden die leven ‘van zon en groei, van strijd en arbeid’ brengt ook momenten van innige verteedering en tragische gespletenheid. En deze modulaties zijn goed, want menig hartstochtelijk verhaal gaat ten onder aan het luidruchtige. Boschvogel's boek behoort niet tot de problemenliteratuur. Het heeft merkwaardige plastische en visionaire kwaliteiten en treft door zijn moreele schoonheid. Dit met brio voorgebracht verhaal getuigt voor de taalvaardigheid van den schrijver. Maar ook de vlotte schrijver moet voldoende controle bezitten om de syntaxis voor een uitschuiver van het volgende gehalte te bewaren:

‘En hier zit hij thans op dit stomme paard, de teugel beeft in zijn sterke hand, en hij moet met zijn knieën hard het paard omklemmen, en zijn hart.’ (blz. 142.)

Iets van de mystiek, der geschiedenis hangt over dien levensstrijd van Willem van Loo. Vertrouwd met de vergane levensvormen bewaart Boschvogel het kontakt tusschen tijd en persoon. En al wordt deze roman vooral gedragen door de actie, toch legt de auteur een warme en diepe menschelijkheid in Van Loo's levensgroei van het onstuimige naar de stabiliteit van hart en geest. En deze waarde verheft het boek boven de louter onderhoudende lectuur.

‘Heer van Lembeke rijd aan’, de historische roman van J. Kuypers, wordt geschraagd door een idee die van aard veel sterieler is dan degene die door Willem van Loo verzinnebeeld wordt. Het historisch-materialisme bezit niet de deesemende kracht van de idee der durvende daadvaardigheid. Zij bevrucht niet, hare eenzijdigheid schaadt hare intensiteit en hare grootheid. De drang naar bezit en materieel voordeel is er de kleine zijde van, die een hoogere begeestering in den weg staat.

In het boek van Kuypers voelt men deze overmacht. Geen oogenblik wordt men enthousiast bij de opstandigheid van het 14e eeuwsche Brusselsche ambachtsvolk; want de tegenstrijdigheid, de kleine eigenbelangen domineeren de heele beweging. Merkwaardig is evenwel de atmosfeer van dit roerige anarchistische Brussel. Maar het blijft toch in hoofdzaak een pittoreske geschiedenis in kleurige tafereelen. De kronijken leveren de elementen voor de spanningsbeelden. In Boschvogel's Willem van Loo heerscht het groote thema. Bij Kuypers heerschen de kleine feiten. Een innerlijke kracht komt nergens vrij; daardoor ontbreekt het gepassioneerde dat Boschvogel's werk zulke jeugdige warmte geeft, daardoor ook ging de continuïteit verloren die de figuur van Veroon van Lembeke in dit boek moest gebracht hebben.

Ver staan we hier van den heldenroman. Veroon is geen held

[p. 370]

maar een weifelaar. Het stijlgevoel van den ridder heeft hij verloren en meteen het heroïsche. Zijn sympathie voor het plebs belet hem niet zijn voordeel te zoeken in de kringen der rijke patriciërs. De berekening schendt Veroon's psyche en ontneemt haar het imponeerend vermogen. Een groote ziel heeft Veroon van Lembeke niet en de potentieele kracht die men in hem veronderstelt komt nauwelijks in beweging.

En toch bekoort dit boek. Het is het resultaat van een bijzondere vormkracht. Kuypers proeft de woordsubstantie met grooten wellust (al stoort het ostensief gebruik van ‘als’ waar er ‘dan’ moet staan.) Hij houdt van het zeldzame woord dat door zijn uiterlijkheid reeds een poëtisch effekt beoogt. Tevens treft de syncopische verhaaltrant die vooral de Brusselsche tafereelen een direktheid en een eigenaardige nervositeit verleent. Het schoone beeld der realiteit roept hij op in een levendige klankrijke taal, in plastische korte zinnen. Maar deze levendigheid kan ons geen oogenblik het gebrek aan een bezielende idee doen vergeten. Een verheven menschelijkheid, een sprankel heroïsme alleen kunnen een sociaal-historischen roman de noodige suggestieve kracht geven. De technische vaardigheid, het boeiend gebeuren geven een beeld, geven een beschrijving, maar hartstocht nooit. En alleen deze bevrucht.

W. Vaerewijck