Westland. Jaargang 1

[p. 332]

Nederlandsche Letteren

Over Jan Eekhout, Winnaar van den Meesterprijs voor Nederlandsche Letteren 1942

In den afgeloopen tijd waren het de wijze waarop een auteur de Freudiaansche psychologie gestalte wist te geven en de daarmee samenhangende originaliteit van zijn gegeven welke de criteria vormden bij de beoordeeling van een Nederlandsch letterkundig werk. Het kon wel niet anders of ten gevolge van dit voortdurend experimenteeren trad een verstarring op, die zich niet alleen aan den geest van een bepaald werk liet opmerken, doch die zich ook mededeelde aan den prozastijl waarin menschen en dingen werden beschreven. Dit zich-vergrijpen aan de ‘zwarte’ psychologie had niet alleen een vermindering van plastische taalkracht tengevolge, - de klinische methoden welke men bijzonderlijk in den roman toepaste waren ook de schuld ervan dat vele lezers zich begrijpelijkerwijze van de Nederlandsche letterkunde afwendden, die achterbleef als een eenzaam land, waar nog slechts enkele letterkundigen verstoppertje speelden àchter en uitgebreide theoretische redevoeringen hielden óp de puinhoopen van Holland's literaire huis, dat door de eigen bewoners in brand gestoken was.

Zoo wordt het duidelijk dat de letterkunde weinig aantrekkelijks meer had voor het Volk, en het feit dat als voedingsbron der hedendaagsche Nederlandsche letteren een ‘romantisch rationalisme’ genoemd werd, zegt reeds meer dan genoeg. Temeer als men daarbij weet dat het romantisch element hierin slechts een versierende bijkomstigheid vormde en het rationalisme, gelijk uit het voorgaande reeds mocht blijken, den boventoon voerde.

Het is eigenlijk overbodig te zeggen dat een schrijver als Jan H. Eekhout, wiens werk men wel als verre van rationalistisch mag beschouwen, een jarenlangen strijd heeft moeten voeren vooraleer de gezaghebbende Nederlandsche critici de verdiensten van zijn werk wilden erkennen. Doch deze miskenning gedurende zoovele jaren van zijn leven hebben dezen schrijver niet moedeloos gemaakt of zijn scheppingskracht doen afnemen, integen-

[p. 333]

deel, men heeft de bewijzen in handen dat zij de kwaliteit van zijn werken steeds meer heeft verhoogd.

Aanvankelijk wilde men Eekhout, die uit Zeeuwsch-Vlaanderen, dus uit een grensland, geboortig is, niet anders dan in denigreerenden zin kwalificeeren als ‘regionistisch’ auteur. En al is het waar dat alle werken hun speeltooneel in het Zeeuwsche Vlaanderen hebben, de beteekenis ervan stijgt verre boven het zuiver gewestelijke uit, omdat Eekhout beschikt over een evocatief-epische kracht, welke zijn romanpersonen boven de onmiddellijk waarneembare werkelijkheid uittilt, zonder dat zij nochtans ook maar één oogenblik de verbinding met hun grond verliezen. Want steeds zijn de menschen uit zijn werken gekluisterd aan den grond waarop zij geboren werden, gedijen en voortleven, steeds is het het bloed dat hun daden bepaalt en het geheim van den kosmos dat hun leven en sterven schuttend omringt.

De eerste roman welke Eekhout schreef, ‘De Boer zonder God’ was eigenlijk een loflied op de aarde in de grootheid van haar seizoenswisseling, in haar oppermacht en onbetrouwbaarheid. Zijn proza is sensitief en vibreerend bij iedere phase van zijn verhaal: stug en stoer als het de bonkigheid van de aarde weergeeft, teeder als de ziekte van een kind of de liefde van een moeder omweven wordt met een waas van zachte woorden.

Ter illustratie volge een kleine beschrijving van de menschen en hun arbeid op het land uit Eekhouts eersten roman:

‘Alom op de licht golvende koornstikken ruchtte nu het rythmiek gezinder der zeisens.
Rekewijs, voor de endere, hunne taaie kracht tergende veldenonafzienbaarheid, stonden ze daar, de kleurige kerels, het fors bovenlijf diep gebogen, wijdbeens, en vast de voeten geschoord in de eerde. Regelmatig in weg- en weerzwaaiing deden ze, bij elke vooruitschreed, met koppig geknel der rechterknuisten, de sikkelmessen snerpen door de droog-harde stalen die zweken in ruisende bussels. En de puntige pikhaken trokken; kort; rusteloos.
Neerstig bukkend volgden veerdige knapen en meiden de maaiers vlak op den voet, bonden tot zware schoven de bussels met sterke stroobanden.’

In het nu volgende fragment blijkt nog duidelijker hoe Eekhout reeds bij den aanvang van zijn literaire loopbaan een geheel

[p. 334]

eigen stijl bezat, die zich in latere werken volledig zou ontplooien in dichterlijk rhythme en beeldende kracht. Wat dit laatste betreft is Eekhout verwant aan de Vlaamsche Gothiekers, want hij streeft steeds naar het monumentale, naar de tot rust gekeerde dynamiek waar de handeling tot toestand wordt teruggebracht en haar voltooiing vindt in de eeuwigheid:

‘De dorsing uitgedaverd, vlakten de bijkans mensverlaten stoppelvelden in kil aandoende ijdelte onder de nog straffe zonnedagen. Hier en daar keerde een ploeger diep d'eerde, eenzaam schrijdend achter kouter en peerden, verzonken in geweldige aandachtigheid om 't scheefrechte vorenlijnen, wend aan 't ende met soms fel aansporingswoord en gaande dan wederom, vasthandig stierend, d'ogen gevest op de rustloze wenteling der donkere schollen als ware er verder niets ter wereld.’

Was ‘De Boer zonder God’ vooral een hymne op de aarde en Gods macht die daar boven zich koepelt als een onwankelbare ster, in zijn later werk verhevigt Eekhouts belangstelling voor den mensch en diens strijd tusschen God en Aarde. Want gelijk hij zelfs eens zeide: zijn menschen zijn zwervers tusschen hemel en aarde. Ook reeds ‘De Boer zonder God’ voor wien niets anders bestond dan de ratio, kan eerst niet de synthese vinden tusschen Aardsch en Hemelsch, doch aan het einde van zijn leven, na zooveel ellende die stilaan over hem komt, moet deze mensch erkennen dat er een God is - een God, sterker dan Waerschoot.

Doch ook de geheime krachten van de aarde bepalen het leven van den mensch en in de volgende romans (‘Patriciers’, ‘Aarde en Brood’) heerscht een donkere dreiging, zooals in verschillende romans van Friedrich Griese, met wien Eekhout in meer dan één opzicht verwantschap vertoont.

In ‘Warden, een Koning’ evenwel toont Eekhout zijn kunstenaarschap, volgroeid naar inhoud zoowel als naar vormgeving.

De wijze waarop Eekhout den schaapherder Warden Versaevel voor ons weet op te roepen en levend te maken in zijn primordiale grootheid maakt dat wij dezen roman vooralsnog als zijn meesterwerk beschouwen. Zoowel in zijn proza als in zijn heroïsche visie op deze figuur toont Eekhout zich hier geheel en al een Barokkunstenaar van de nobelste soort, waardig in één adem genooemd te worden met Cyriel Verschaeve. Dit werk

[p. 335]

‘Warden, een Koning’ is rijp omdat het wijs is; het is gedragen, want het is vervuld van den zang van dit leven en het leven daarachter, kortom het is de zuiverste en schoonste uiting van Eekhout's volksch en kosmisch voelenden geest. Een verhaal dat aan ons voorbijtrekt als de laatste uren van den nacht naar een nieuwen morgen; een droom en tegelijkertijd een brok levende werkelijkheid.

Met zijn laatste werken ‘Tijl Uilenspiegel in Vlaanderen’ en met ‘Pastoor Poncke’ heeft Eekhout ons een paar echte volksboeken geschonken, beide boordevol van een sprankelenden humor, die echter nimmer tot een oppervlakkige gezapigheid ontaardt, doch regelrecht welt uit den geest van één die zich niet, gelijk velen, geweld behoeft aan te doen om tot het volk te komen, doch het hart van zijn volk inzichzelven draagt en van daaruit schrijft. Het is helaas vanwege de beperkte ruimte die mij ten dienste staat niet mogelijk stuk voor stuk nog andere prozawerken van den schrijver, zooals zijn verschillende verhalenbundels ‘Drieluik der Zonde’, ‘Geuzen’ en laatstelijk ‘De eeuwige Droom’ een bespreking te geven zooals ze die zouden verdienen, doch ik wil niet nalaten hier ten slotte nog de aandacht te vestigen op den dichter Eekhout, die niet alleen niet voor den prozaschrijver onderdoet, doch ook nimmer voor den romancier is geweken.

Het is namelijk in Nederland vrijwel steeds zóó, dat een auteur die zich in latere jaren vooral op het proza gaat toeleggen, zijn vroegere gedichten als jeugdzonden beschouwt en zich geheel van de poëzie afwendt.

Dit nu is met Jan H. Eekhout, bij wijze van uitzondering, geenszins het geval. Integendeel men zou kunnen zeggen, dat juist in al zijn werk de dichter blijft domineeren, ook daar waar hij optreedt als prozaschrijver.

Talrijk zijn de verschillende bundels verzen die van zijn hand verschenen en niet in de laatste plaats dienen ook zijn dichterlijke herscheppingen te worden genoemd als het ‘Gilgamesj-epos’, het Finsche epos ‘Kalevala’ alsook vele vertolkingen van Oostersche poëzie. Vooral het Gilgamesj-epos, dat door de Nederlandsche critiek vrijwel nimmer besproken werd verdient bijzondere aandacht.

Jan H. Eekhout als dichter is het zuiverste voorbeeld van een

[p. 336]

kunstenaar die zijn roeping verstaat in den primitieven en eenig waren zin: als Ziener, Profeet en als Priester te midden Van Zijn Volk.

Aanvankelijk vol van worsteling om tot klaarheid te komen met God en Wereld, met de groote machten Leven en Dood, verbreedde zich zijn poëtische gezichtseinder alsaan meer en vooral ‘Magie der Aarde’ en ‘Solaes’ dienen als zijn beste bundels te worden beschouwd, omdat de dichter hier boven zijn zuiver lyrische gevoelens en gewaarwordingen is uitgestegen en spreekt vanuit een al-omvattend Gods- Volks- en Wereldbesef, dat in zijn wijze van uiting niet zelden groote verwantschap vertoont met dichters als Ernst Bertram of Rudolf Binding.

Nederland zoowel als Vlaanderen (want wij verkeeren hier in het zeldzame geval dat beide aanspraak op hem mogen maken) kunnen trotsch zijn op het bezit van een kunstenaar als Jan H. Eekhout. Want wij hebben in hem te doen met een eerlijk en hard werkend mensch, die in ieder nieuw werk blijk geeft zichzelf te willen vervolmaken; die worstelt met de stugge materie van de taal gelijk de sculpteur met zijn steenklomp en die steeds naar grooter diepte streeft zonder daardoor aan algemeene verstaanbaarheid in te boeten.

Wij bezitten in Jan H. Eekhout een kunstenaar, een schrijver, die zich niet gelijk zoovelen, tevreden stelt met den copieerlust van het dagelijksch leven, doch die zijn herschapen werkelijkheid deze op den achtergond blijvende transparantie weet te verleenen, welke de dingen in de dubbele breking van het eindige en oneindige fonkelen doet. Het is dan ook verheugend dat het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten dezen schrijver eindelijk naar verdienste heeft beloond door hem den Meesterprijs voor Letterkunde 1942 toe te kennen. En wij wenschen Jan H. Eekhout daarmede van harte geluk, omdat hij als Mysticus zijn volk steeds is voorgegaan en dat immer zal blijven doen, steeds luisterend naar de stem van het bloed dat Volk en God en Grond gestalte geeft en het geheel beleven doet in ieder deel.

Ten slotte laten wij Jan H. Eekhout nog even zèlf aan het woord om voor de lezers van dit tijdschrift iets over zichzelf en zijn werk te zeggen:

‘Ik werd anno 1900 geboren binnen het stedeke van Sluis in het Zeeuwsche Vlaanderen. Enkele jaren was ik werkzaam in de

[p. 337]

journalistiek; daarna poogde ik te bestaan van mijn letterkundigen arbeid. De heeren critici hebben steeds veel moeite gehad om mij mijn plaats aan te wijzen in het “domein” der vaderlandsche letteren en eigenlijk is hun dat nimmer gelukt. Misschien behoor ik zoowel in de Nederlandsche letterkundige wereld thuis als in de Vlaamsche (dit is wel zeker! De S.) Persooonlijk beschouw ik me als een “geestelijke brug” tusschen Noord en Zuid. Ik ben Nationaal-Socialist en ben dit in brandende overtuiging. Ik geloof dat het Nationaal-Socialisme Europa redden zal en daarna cultuur-scheppend werkzaam zal zijn in a.h.w. klassieken stijl. Het Nationaal-Socialisme zal den “verloren zoon”, den verdoolden dichter, weer teruggeven aan het Volk. Hij zal luisteren naar het hart van het Volk en zijn stem op dit hart instellen en het zal zijn opgang beteekenen en niet zijn ondergang, gelijk hij thans nog vreest. Zijn vers zal weer bloed bezitten, het zal weer ruischen, waarlijk zingen. Hij zal weer bezeten worden door den drang naar grootheid. Ziedaar mijn credo.’

George de Sévooy