Westland. Jaargang 1

[p. 327]

Vlaamsche Letteren

Verschaeve's ‘Nocturnen’

Wie onzen dichter en denker Verschaeve in zijn diepste wezen beschouwen en kennen wil, moet zijn ‘Nocturnen’ lezen en herlezen.

Gewoonlijk noemt men ‘Zeesymfonieën’ zijn bijzonderste werk; maar het eischt reeds een niet geringe vertrouwdheid met de hooge geestesvlucht van den dichter; het is in zijn breedvoerigheid tamelijk moeilijk en daarom niet geschikt om hem die Verschaeve's kunst niet reeds kent, onmiddellijk aan te spreken.

‘Nocturnen’ is daarentegen een geheel zonder neven-gedachten. Het biedt geen moeilijkheden in den samenhang: het is eenvoudig en gesloten. Het behandelt slechts één onderwerp, maar het behandelt dit zóó dat er niet één vers meer aan toegevoegd moet worden. Bovendien is de gedachtengang gemakkelijk te volgen.

Dit gedicht is een typisch voorbeeld van Verschaeve's dichtkunst. Men kan het als zoodanig haar sleutel noemen; niet alsof het een samenvatting van zijn gedachten en gevoelswereld zou omvatten (een dergelijke samenvatting ware eenvoudig niet te bereiken), maar omdat het als geen ander van zijn werken zoo klaar en zoo geleidelijk den opgang van 's dichters geest vertoont.

Verschaeve's kunst is levensverklaring in den diepsten zin van 't woord. Elk onderwerp dat hij behandelt, moet tot in zijn beginsel doorschouwd en verklaard worden; eer rust hij nooit. Zijn kunst peilt tot aan het elementaire. Slechts het laatste kan hem vrede geven. Met de krachten van het leven te strijden kan hem laatste ervan af te dwingen, dat is steeds de inhoud van zijn streven. Van dit doortastend streven is ‘Nocturnen’ waarlijk een klassiek voorbeeld.

Eenvoudig en groot is Verschaeve's kunst; eenvoudig en groot is reeds de titel van het genoemd gedicht. De nacht, het volledigste beeld der oneindigheid! Een dichter als Verschaeve kan zulks niet ontgaan. Het moet hem aantrekken, hem doordringen, en hij, moet het doorgronden.

[p. 328]

Zee, zon, wolken en wind, en alles wat in de eindelooze ruimte leeft en beweegt, had hij reeds aangesproken en er den zin uitgehaald. Met hun eeuwig ‘herbeginnen’ had hij zich verzoend. Als een leemte echter ontbreekt de nacht in zijn ‘Zeesymfonieën’. Noodzakelijkerwijze moest hij in een zelfstandig gedicht volgen. volgen.

Hoe ziet nu onze dichter den nacht?

Als louter mensch, d.i. als ontvangend, voelend en denkend wezen, staat hij er voor.

Verlicht door den eenvoud der nachtelijke grootheid, en zijn eigen grootheid bewust, schouwt hij hem aan. De vreugde om 't vergeten van het kleine dagelijksche, vervult hem gansch. Gelukkig om het verlies der gewone dingen, van het kinderlijk spel van vorm en kleur dat slechts het oog kan voeden, wendt hij zich tot het grootsche als tot een hem eigen levenselement. Hoe volkomen herkennen wij in deze houding reeds den hoofdtrek van zijn karakter. Ver van alle kleinheid verwijderd, hoog boven het geringe verheven, daar wil hij verwijlen, oog in oog met het allerhoogste en -schoonste. Hij wil gansch vervuld zijn van de oneindigheid om in haar het licht, de waarheid - de laatste - te vatten. In deze blijde hoop eindigt het eerste deel van de eerste nocturne.

In het tweede komt de dichter tot de vaststelling der ontoereikendheid van het verstand. Onbeduidend is de maat van al het stoffelijke tegenover de oneindigheid. Slechts met de ziel zal hij bereiken wat hij hoopt te bereiken.

‘In mijn ziel ligt mijn hoop
Op mijn ziel zal ik bouwen,
Met mijn ziel zal ik schouwen
In mijn ziel naar mijn hoop.’

Zooals hij al zijn onderwerpen voor den onfeilbaren spiegel van zijn rijke ziel hield om hun wezenskern te herkennen, zoo zal hij het ook hier doen. Al het andere vergetend, wil hij zich tegenover de nachtelijke geheimenis stellen. In het derde deel der eerste nocturne is hij reeds zoo ver. Met een haast angstige gespannenheid ondervraagt hij den nacht. In hem voelt hij zich

[p. 329]

leven. In hem - ‘waar is dat?’ Het antwoord is hem levensnoodwendigheid geworden.

De tweede nocturne is aan het nachtelijk zwijgen gewijd. De ziel voelt zich van niets als nacht omgeven:

‘Nacht! Heel alleen
Wij getween.’

Van ziel tot ziel wil zij met de haar omgevende grootheid spreken, den zin van haar wezen doorschouwen, antwoord krijgen op de vragen die zich zoo machtig opdringen.

In een gespannenheid vol ontzag, wacht zij op 't antwoord van den nacht. Niets dan zwijgen bekomt zij, en tegenover de grootheid van dit zwijgen voelt zij zich schier vernietigd. De vreugde van 't eerste schouwen is voorbij; het eigen krachtsbewustzijn, dat zich enkel met het grootste wil meten, staat bijna verslagen voor de grootheid van zijn zwijgenden tegenstander. Het gevoel, zich aan den rand van 's levens afgrond te bevinden, slaat de ziel met schrik.

Hoe hopeloos staat nu de dichter voor het machtig zwijgen! Alles heeft hij er van verwacht en nu staat hij er voor als voor een woestijn. Is nacht een eeuwig niets? Moet alles in dit niets verzinken? Schrikkelijke droom!

Waarlijk, de vragen beroeren het diepste leven. Moet de ziel zich voor zulk een vernietigende levensontkenning, voor zulk een fatale uitzichtsloosheid gewonnen geven? De hoogste wilsdaad is ook de meest tragische. Zij brengt leven of dood, hoogste vreugde of diepste vertwijfeling. Het opwaarts rukken der ziel heeft zijn uiterste grens bereikt. Verder, bestaat niet.

‘Zwijgen zet me zelfs in 't hemelruim gevangen’, zucht zij, en anstig in haar nijpenden nood zoekt zij haar uitweg:

‘Hoe 't ontsnappen aan dit knellend lot
Nu 'k het heelal zwijgen hoor van mij af tot in God?’

Alles wil zij grijpen als 't maar uitweg is.

Als de leeuwerik zijn laatste stoot naar hooger heeft gedaan, valt hij als een steen naar den grond toe. Ook de ziel kent een

[p. 330]

val en in de uitzichtsloosheid van haar toestand grijpt zij er naar. ‘Zonde!’ roept zij.

‘Neer! Neer! naar onder! onder het al!
Onder heel 't heelal! Leve de val!’

Arme poging! Zi jlukt niet. Voor edele zielen is zij slechts een nieuwe stoot naar 't echte, 't ware. Een oogenblik bevredigt haar bedwelming, langer niet, en dan staat zij weer voor 't zelfde.

Weer is 't een tastend zoeken en tobben:

‘'t Kan niet, 't kan niet’ beweert de ziel,
‘Eindloos blijft niet zonder zin.’

Nog is een uitweg; er moet een zijn. Wat zoo groot is kan niet leeg, niet dood zijn.

Donker deemstert een laatste vermoeden waarop de ziel haar hoop stelt. Zelfs aan 't geringste licht heeft zij genoeg, want als zij het eens kan bezielen, dan wordt het een allesbestralende lichtbaken.

Naar 't ‘wat?’ heeft zij genoeg gevraagd. Daarop antwoordt de zwijgende niet. Dan maar 't ‘waarom?’ Hoe de ziel haar doel bereikt, gaat haar weinig aan; niet de weg, maar de uitkomst is hoofdzaak.

Weer stamelt zij vragen en onmiddellijk nu vindt zij richting. Heeft ‘De Groote’ dit zwijgen bevolen? Wellicht. Maar niet om zichzelf toch? Dan voor mij, zoo zint zij. Het pinkend lichtje wordt zon, stralend licht.

‘Dan om mij, om mijnentwille
Ligt de gansche hemel stille’.

Het raadsel is ontknoopt. De oplossing gevallen!

‘God! voor mij!’

zucht nog eens de ziel vol bevredigend ontzag. Oneindige vreugde vervult haar nu om die vaststelling die met de zekerheid van het volkomene overtuigt, haar wetensdorst verzadigd, haar ver-

[p. 331]

meende leegte vol stroomt, de hooge harmonie van den zielevrede brengt.

Vreugdedronken schouwt zij weer toe: zwijgen ‘moet’ de nacht; zwijgen de gansche oneindigheid; zwijgen het Al, in wiens ruimten werelden dwarrelen, zwijgen

‘Voor mij! Voor mij!’

Spreken mag het niet van mensch en God, de twee elkander zoekenden.

‘In liefde, geen tusschenstem’.

Nacht beteekent dus liefde? Heerlijke oplossing van 't groot geheim!

Jubel moet volgen op zoo'n ontdekking. In jubel zingt de ziel nu haar hymne. Grooter dan ooit, voelt zij zich. Het dreigend Al schrikt haar niet meer af, het zwijgen beangstigt niet meer, veeleer vervult het haar met fierheid en vreugde om het gewonnen goed: de herkenning der eigen waarde. De grootheid van 't oneindige buiten haar heeft zijn vernietigende kracht verloren bij 't voelen der eigen innerlijke grootheid.

In deze herkenning nu verneemt de ziel de taal van 't zwijgen,

In deze herkenning nu verneemt de ziel de taal van 't zwijgen, die een grootsche hulde aan den mensch is. Sterker dan alle woorden overtuigt zij den dichter van zijn eeuwige bestemming. Haar oneindigheidsschijn is het die hem tot zelfkennis gevoerd heeft. Niet zij, maar hij heeft zin en doel; niet zij omvat hem, maar hij draagt haar in zich.

Nu kan de nacht het prachtig zwijgen voortzetten. Hoe grooter de nacht hem zal toeschijnen, hoe vreugdevoller hij er zich tegenover zal voelen en hoe doordringender wijsheid hij eruit zal putten.

Zijn laatste woord kan dus niets anders zijn dan de maatlooze wensch:

‘Meer nacht! Al nacht!’