Westland. Jaargang 1

[p. 316]

Marcel Duchateau
Totale Geschiedschrijving

In omwentelingsperioden treedt de geschiedenis op den voorgrond; ja, zou men zelfs niet mogen bevestigen dat nieuwe tijden, zooals nieuwe inzichten aan een nieuwen dag, aan de historie ontwaken en dat deze onstilbare bron, aan ieder die zich in hare wateren wascht, een ongekende, als het ware mythologische jeugd schenkt. Men bezint zich, in deze dagen, over het verleden zooals de beeldhouwer aandachtig het Cararamarmer betast, evenzeer om eigen kracht en kunde te ontdekken als met het doel zijn visie aan haar mogelijke stoffelijkheden te meten: hij verlokt den geest tot een tocht door het inferno der materie; hij confronteert idee en ruimte.

Deze ruimte blijft in hare maat bevestigd en bergt talrijke verbeeldingen in haar vormeloozen schoot: vele en verscheiden gelaatstrekken staren uit het duister en misleiden hand en oog van hem die zonder dicteerend oerbeeld hare bekoringen tracht te bezweren.

Zoo is het eveneens met de geschiedenis gesteld. Wie haar met zuiver gemoed benadert wordt zich van de dubbelheid bewust, die, aan de eene zijde, eerbied afdwingt voor de realiteit van het verleden en, anderzijds, den vormdrang in den mensch ontbloot, die de uiting is waardoor de scheppingskracht aan 't licht treedt. Leven, materieel en geestelijk, is de onafgebroken bedrijvigheid waardoor wij op alle bestaande dingen, als in metaphysisch aanmunten, den beeldenaar van ons eigen wezen, van ons lichaam en van onze ziel, van ons verlangen en onze zekerheden, van onze driften en onze bezinning, ten slotte en in de hoogste rijken, van onze aandacht, van onze menschelijkheid trachten te slaan. Zoo treden wij binnen in de vormelooze ruimten van het verleden en we verbouwen en stoffeeren ze met het eigen inzicht.

M.a.w. wij worden er toe genoodzaakt, tegenover de nalatenschap van het verleden een standpunt in te nemen. Zonder dit vast vertrekpunt der beschouwing, zonder deze poolstar die ons uit de kustenvaart tot verre tochten over alle oceanen lokt

[p. 317]

en ons steeds het bewustzijn der eigen plaats in de onmetelijke ruimte verschaft ware de geschiedschrijving gelijk te stellen met den arbeid te midden der ertsen onder de aarde verspreid, waarbij de blik verleid wordt door de duizendvoudige schittenring der metalen die aan een gunstigen bocht het licht tot zich trekken zonder dat de blik er in gelukt den loop der verborgen aders te ontdekken, waarin oerrijkdommen, door de natuur gedistilleerd, doorheen de gebergten vloeien.

De strijd om het standpunt vervult de historiografie. Immers, indien de sterfelijke mensch door aanleg, door de eigen aard van zijn kenvermogens alle werkelijkheid die hij ontmoet naar het eigen beeld herschept, en zoo dit beeld niet alleen wezen vindt in den eigen geest maar evenzeer in den greep van tijd en ruimte wordt gehouden, dan is het klaarblijkend dat de geestelijke onderbouw der geschiedschrijving, ontstaan om de geschiedenis te regisseeren, gedeeltelijk uit de historie zelf werd geboren en dus met haar varieerde. Het standpunt is het schaduwbeeld der geschiedenis zelf. Blijft alleen de zon.

Blijft alleen een factor die niet tot het bereik van den mensch behoort, die in zekere mate onttrokken blijft aan de wisseling van zijn leven, aan de geslotenheid van zijn redeneeringen, aan de ontledingskracht, aan de anatomische lessen van zijn intellect. Het magische wachtwoord dat alle poorten ontsluit en onze beperktindividueele horizonten verbreedt tot ze samenvallen met het schouwingsveld van den Geest zelf.

M.a.w. geloof, mythos, enthoesiasme, of welken naam ook de mensch aan deze boven-rationeele kracht schonk. Supra-rationeel, dus eenmakend in het rijk van het wezenlijke doorheen individueele bijdragen.

Zoo worden de middeleeuwsche historiografen door Augustinus' blik voorgelicht. Zijn inzicht in den samenhang der menschelijke lotsbestemming en van deze der volken en rijken in het verleden - ook in de toekomst - werd door eenieder, met bijkomstige varianten, aanvaard, zoodat éénzelfde zin in de gebeurtenissen van het verleden zichtbaar werd, zoodat ééne idee de veelvuldigheid der geschiedenis beheerschte.

Het standpunt van Hippo's bisschop is gegroeid aan de wortelen van een wereldbeschouwing die van goddelijken oorsprong

[p. 318]

is, waaraan wijzen gedurende eeuwen hebben gebouwd en ontelbare getuigen de bevestiging schonken van hun bloed; die het ferment werd van alle bestaan en stilaan aan het dagelijksche leven rijker werd en meer geschakeerd, die Keizerrijken onderbouwde terwijl hunne legers aan alle windstreken van Europa dit groeiende bezit verdedigden en uitbreidden. Naast een levensstijl en door hem, ontstond een denkstijl.

Het goddelijk plan dat den langdurigen strijd voorziet tusschen recht en onrecht, tusschen hemel en hel, tusschen goed en kwaad tot de uiteindelijke vestiging der stad Gods; het wereldomvattend duel tusschen de beide machten die haar grondvestten en bewegen aan den oorsprong van al wat in den tijd leeft en geschiedt en ook in ieder mensch om den voorrang strijden, verlicht het verleden en schenkt een begrijpelijken zin aan de menschelijke lotsbestemmingen. Bovendien stelt het een ideaal voorop.

De geesteshouding der middeleeuwers, gekenmerkt door de interpretatie langs het Hoogste Wezen, oerbeeld en oorzaak, doel van alle werkelijkheid om, verzekerde de algemeene aanvaarding van dergelijke opvatting. Hun zekerheid was bevestigd in een boven-menschelijke sfeer en daardoor ontheven aan de wisselvallige invloeden der dagen. Ze verkreeg de wijding, het aureool der objectiviteit. Eerst en vooral door haar godsdienstigen onderbouw en vervolgens door haar gelijkenis met het eigen leven. Zooals zij, in zich zelf, den dagelijkschen strijd beleefden tusschen vijandelijke machten en drijfveeren met het verlangen naar de uiteindelijke rechtvaardigheid, zoo projecteerden ze dit kleine gebeuren op het onmetelijke doek van de geschiedenis der volken en generaties.

Dergelijk inzicht was ondertusschen breed genoeg om alle accidenteele varianten in zijn schoot op te nemen. Wel waren er armen en rijken, wel waren er vervolgden en onrechtvaardige rechters en daarnaast bloedige oorlogen die het langzaam vorderende kultuurwerk tijdelijk verwoestten; daarnaast bloeiden de kunsten en de breeduitgebouwde wijsbegeerte.

Dergelijke gemeenschappelijke overtuiging, deze algemeen aanvaarde denkstijl was de onmisbare en vruchtbare bodem waarop de historische synthese kon ontluiken. En niet alleen ontluiken,

[p. 319]

maar uit dezen bodem was het haar mogelijk alle groeikracht te trekken om tot haar volmaakten vorm te erlangen. Het stramien was gemeten en gespannen; ieder kon er de eigen ornamenten inweven.

Zoolang een kollektieve aandacht Westelijk Europa naar dezelfde idealen dreef en in hetzelfde inzicht tezamen bracht kon dit slechts de bestaande geestelijke eenheid verstevigen. De mensch der moderne tijden, die uit politieke verbrokkeling werd geboren, heeft er zich op toegelegd de geslotenheid der middeleeuwsche wereldbeschouwing te verbreken en haar zekerheden, met de hun omstralende objectiviteit af te takelen; het ‘cogito ergo sum’ van Descartes is niet alleen het résumé eener strategische beweging om den twijfel, daaruit gboren, in te sluiten maar terzelfdertijd het vooruitrukken van het persoonlijk, van het individueel inzicht in de eerste lijn.

Het rationalisme droeg het middenpunt en tevens het wachtwoord voor al zijn geheimenissen over op iedere menschelijke rede, op ieder syllogisme. De versplintering van het individualisme trad in. Ieder historiograaf vond een persoonlijk leitmotief dat met de ontwikkeling van het verleden werd georchestreerd; iedere droom, ieder verlangen en ideaal gaf zin aan de onophoudelijke agitatie waarvan het rumoer de eeuwen vervult.

Historisch inzicht wordt uit de cultuur geboren en is tevens een harer componenten. Het schept klaarte omheen ieder mensch en rond de taak die de tijd hem oplegt en de plaats die hij in de ruimte, die wij geschiedenis noemen, inneemt. Het maakt hem bewust van zijn afhankelijkheden en van de talrijke draden die zijn persoonlijkheid en zijn aanwezigheid, in het aanschijn van den tijd motiveeren. Het voert hem op die hoogten waar zijn persoonlijke meeningen de wijding der collectiviteit ontvangen en voor zijn periode het merkteeken der objectiviteit erlangen.

Nu de mensch zich zelf als maatstaf der historie had aangelegd werd de synthese onmogelijk. Wel kon nog gemeenschappelijke drang de historiografie een tijdlang tot dezelfde tafel nooden, zooals tijdens de Aufklärung, weldra was de zin der geschiedenis zelf zoo beneveld dat het Historisme den spiegel met het beeld zelf verwarde.

Te vergeefs hebben geesten als Goethe en Hegel door het

[p. 320]

oproepen eener Entelechie of van een Wereldgeest, naar wiens plannen de gebeurtenissen aan elkaar opvolgen, getracht een boven-redelijk centrum aan de menschelijke interpretatie aan te bieden. De moderne historiografie vond haar orgelpunt in het materialisme, waarin ieder mensch die de verbindingen met suprarationeele werkelijkheden afsnijdt, een laatste rustplaats vindt.

Ontwaken nieuwe tijden aan de historie, er is geschiedkundig inzicht dat wakker wordt aan nieuwe tijden. Nieuwe lotgevallen openen nieuwe horizonten.

Daaruit ontgroeit stilaan ons vernieuwd inzicht. Wij keeren ons om naar het verleden. De beteekenis van het heden ligt in het verleden, maar tevens bevat het heden den zin van het verleden. De kring sluit zich. Maar midden in den kring staat de mensch met zijn onsterfelijke ziel, staat een volk met zijn onvergankelijken droom.

Wij denken om het oude Europa dat zijn grijs hoofd verheft tot in de heldere Noorsche fjorden en zijn lippen baadt bij de rijpe vruchten aan de boorden der blauwe Mediterranea.

Maar wij denken vooral om onszelf, om ons volk. ‘Om het ware standpunt der beschouwing te ontdekken,’ zegde Clausewitz, ‘moeten wij alleen tot het einde toe doordenken op wat het lot ons gebracht heeft in den loop der tijden.’

Alleen het persoonlijk inzicht dat ons dezen historischen droom nader brengt voert tot de totale geschiedschrijving.