Westland. Jaargang 1

[p. 283]

Goethe's Oer-Faust

Goethe: ‘De Oer-Faust’. - Vertaling door Joris Diels met een inleiding en een voordracht van Carl Niessen. 1^e Deel der reeks ‘Het Duitsche Drama in Vlaanderen’. (Uitg. Steenlandt, Brussel).

Onder de groote scheppingen van alle tijden neemt Goethe's ‘Faust’ een allereerste plaats in. Dit geweldige werk is de tragedie van den nooit eindigenden levensstrijd, van het niet te vernietigen levensverlangen en van den bezielenden drang naar de daad. Faust, zooals Goethe hem uitbeeldt, is de verpersoonlijking van den Noordschen daadmensch die wel op dwaalwegen geraakt, doch nooit het slachtoffer wordt van het ergste wat een mensch overkomen kan: zich aan de wet der passiviteit te onderwerpen.

Waar haalde Goethe deze stof vandaan? Dokter Georg Faust is een historische figuur. Hij was een volgeling van den beroemden natuur-filosoof Theophrastus Paracelsus. Als wonderdokter en als 'n soort magiër bereisde hij gansch Duitschland, werd vervolgd, bewonderd en gevreesd, doch slaagde er in, daar hij zich als duivelbezweerder en toovenaar uitgaf, nog tijdens zijn leven als een wonderdoener aangezien te worden. Toen hij in 1540 te Staufen stierf, heette het dat hij door den duivel gehaald was en allerlei wondere en geheimzinnige verhalen over zijn persoon deden de ronde. Reeds in 1587 verscheen het eerste Duitsche Faustboek.

Door de hoogopbloeiende volkskunst van de 14^e, 15^e en 16^e eeuw (balladen, liederen, romans, o.a. Uilenspiegel, Fortunatus) vond het volksboek een groote verspreiding. Faust wordt voorgesteld als de man die de diepste problemen wil oplossen; daar zijn krachten daartoe te kort schieten, sluit hij met den duivel een verbond.

Van het fel verspreide volksboek gaat de Faust-geschiedenis in het dramatische over. Reeds in 1588 gaf de Engelsche dramaturg en tijdgenoot van W. Shakespeare, Christopher Marlowe zijn drama ‘Doktor Faustus’ uit. Het drama bereikt een hooger peil en er wordt een oplossing voor de eeuwige levensvragen gezocht. In Duitschland voeren rondtrekkende tooneelgroepen allerlei stukken over den geheimzinnigen dokter op. Ook in het poppenspel treedt hij op. Zoo is het ons bekend dat de jonge Goethe dit poppenspel van Dokter Faustus heeft gezien en wij hebben alle redenen om te veronderstellen dat de dichter tevens de volksboeken over den wonderdokter gelezen heeft.

In de fel bewogen Sturm und Drangjaren, van 1771 tot 1775, kruist het Faust-motief opnieuw Goethe's levensbaan. De geweldige drang van Faust naar een alles oplossende wetenschap en een alles omvattende kennis werd bij den dichter een brok eigen levenservaring. De Sturm und Drang weert zich tegen de Verlichting. Tegenover den verstandskultus van de aanhangers der Verlichting plaatsen de Sturm- und Dränger het gevoel en het volle leven. Zij willen den volledigen mensch niet alleen met zijn verstand, doch met zijn gevoel en verbeelding en wil uitteekenen. Deze beschouwingswijze sluit groote gevaren in zich: de tragiek van het schepsel ontvangt zijn diepen stempel van de al-omvattende levenskrachten: de daadmensch, het strijdend en ageerend genie wordt gekwetst en gekneusd door de berekenende, sluwe wereld. Dit geweldig thema rijpt nu bij Goethe en verschijnt in deze jaren in de verscheidene werken: Götz, Werther, Egmont. Het zal dan geen verwondering baren dat hij zich aangetrokken voelt tot deze andere tragische stof

[p. 284]

zooals hij die vond in het volksboek van 1587: ‘Historia von D. Johann Fausten, dem Weitbeschreyten Zauberer und Schwarzkünstler’.

De bewerking die Goethe voor zijn Faustsage uitkoos sloot zich volkomen bij de Sturm und Drang beweging aan. De jonge dichters hadden een richting verkozen die men met huidige termen een volksche richting kan noemen. Onder aansporing van zijn genialen voorlooper en leermeester Herder, teekent Goethe in den Elzas de oude volksliederen op, staat in bewondering voor het Münster van Straatsburg en verkiest de kunst van het leven boven de kunst van 't verstand.

De Oer-Faust ontstaat in 1774. Dit stuk staat in de vrije rijmverzen, de zoogenaamde ‘Knittelversen’, zooals Hans Sachs die schreef. Faust en Mephisto zijn het symbool van de idealen van den Sturm und Drang. Faust wordt voortgezweept tusschen twee werelden ‘twee zielen wonen, ach, in mijne borst, de eene wil zich van de andere scheiden’. Deze dubbele ziel voert hem naar het al-omvattend gevoel en anderzijds naar de werkelijkeid. Hij is ontgoocheld door de onmacht van de wetenschap, die in hem een groote leemte nalaat. Daarom sluit hij een verbond met Mephisto. De duivel verbindt zich zijn levensdrang te voldoen, een antwoord te geven op de laatste levensvragen. Faust staat hem zijn ziel af.

De Oer-Faust bevat reeds groote deelen van het later voltooide Faust-drama. De monoloog, het gesprek met Wagner, dit met Mephisto en met den student, het tooneel in Auerbachs Keller worden definitief vastgelegd. De Gretchen-tragedie maakt echter het kernpunt uit. Faust wordt op het mooie meisje verliefd; de duivel brengt hem er in kontakt mee, en Faust laadt een bloedschuld op zich: hij doodt haar broeder Valentijn en laat haar zelf in grooten nood achter. Gretchen brengt een kind ter wereld, doch in haar schande doodt zij het. Deze wandaad, voortspruitende uit haar wanhoop, wordt ontdekt en Gretchen wordt veroordeeld. Aldus brak Faust een menschenleven en alle schuld valt op hem. Werther vernietigde zichzelf, Faust vernietigd een geliefd wezen. Dit is een typisch Sturm und Drang-verschijnsel. De dadendrang van den mensch loopt uit op een katastroof.

Deze Gretchen-tragedie was de dichterlijke uitbeelding van zelf doorleefde toestanden. In de jaren 1770-71 beminde Goethe Frederike Brion uit Sesenheim. Hij verbreekt deze verloving daar hij zich door geen huwelijksband wil binden. Deze daad is voor hem een innerlijke noodzaak, doch hij beschouwt haar als een misdaad tegenover het meisje dat hem liefheeft. Deze diepe verscheurdheid, de tweespalt van den door hartstocht voortgestuwden mensch vindt in Faust haar zuiverste uitbeelding.

Aldus is de Oer-Faust het drama van den gevoelsvollen, hartstochtelijk bewogen mensch, die door de wetenschap alleen niet bevredigd wordt, maar de volle werkelijkheid wil beleven. Dit brengt hem er reeds van in den aanvang toe een geliefde vrouw in oneer, schande, zelfs in den dood te jagen. Weliswaar was het zijn bedoeling niet zulks te doen, het noodlot echter bracht hem tot het ergste.

Hier breekt Goethe zijn dichtwerk af. De oplossing van het geheele probleem - de loutering - kon hij nog niet overzien. Nochtans is de Oer-Faust een geweldig brokstuk. Pas 60 jaar later zal dit eeuwige werk in zijn definitieven vorm afgesloten worden. Het is slechts door een toeval dat de Oer-Faust ons bewaard werd. Ongeveer een eeuw na zijn ontstaan, in 1886, ontdekte men er een afschrift van in de papieren van de

[p. 285]

Hofdame uit Weimar, Luise von Göchhausen.

De vertaling van deze uitgave verzorgde Joris Diels. Zij mag in alle opzichten geslaagd heeten, zoodat het woord ‘herschepping’ beter zou passen. Het belang van dezen Oer-Faust wordt nog verhoogd door een verantwoording van den Duitschen gastregisseur Carl Niessen, waarin hij zijn opvattingen over de atmosfeer en de insceneering verduidelijkt. Als appendix volgt nog een schitterende rede over den Oer-Faust, die C. Niessen in den K.N.S. te Antwerpen en te Brussel hield.

Er wordt wel eens beweerd dat Goethe's Faust niet voor leeken is. Deze bewering wordt door de voorliggende uitgave weerlegd. Door het afdrukken van den Duitschen en den Nederlandschen tekst, door den prachtigen kommentaar van een specialist is deze Faustbewerking uitgegroeid tot een afgerond geheel.

Dit alles, en het prachtig kleedje, waarin de uitgeverij Steenlandt het werk stak doet met verlangen naar een volgend deel der reeks uitzien.

J. Truyts.