Westland. Jaargang 1

Een Bokkenrijdersproces

Hendrik Prijs: ‘Het zwakke Verzet’. - De lage Landen, Brussel, 1942.

Oude gerechtsdossiers zijn voor een romanschrijver reeds vaker dankbaar materiaal gebleken om een historisch gesitueerd verhaal met grooter kansen op waarachtigheid boeiend te stoffeeren. De methode die Hendrik Prijs, de Limburgsche verteller en tooneelschrijver, wiens werk tot nog toe vrijwel zonder weerklank bleef, echter aanwendt in zijn jongst verschenen boek ‘Het zwakke Verzet’, is voor zoover ik kan nagaan, geheel nieuw, wat niet beteekent dat zijn procédé nu precies een ‘vondst’ zou zijn!

Hendrik Prijs heeft blijkbaar de hand kunnen leggen op een oud bokkenrijdersproces, met een brandstichting als inzet en de executie van drie der schuldigen als apotheose. De verhooren der betichten en van den aanklager hebben hem de stof geleverd voor het samenstellen van een werkje, dat ons niet alleen een beeld ophangt der 18-eeuwsche gerechtspleging met haar requisieten als duimschroeven, Spaansche laarzen, strapade, worging en brandstapel, maar ons tevens een kijk gunt in ‘de Hel’, d.i. het duisterste kwartier der goede rijksstede St. Truiden, waar het vulgairste uitschot der 18eeuwsche samenleving in stank en vuil en overspel samenrot, levend van bedelarij en roof, van manslag en brandstichting. Een milieu voorwaar, dat niet alleen door zijn nieuwsgierigheid-prikkelende uitzonderlijkheid, maar tevens door zijn sociaal-historisch belang in de eeuw der revolutie, een schrijver de schoonste kansen biedt om zijn bepaald ‘geval’ te verruimen tot een aangrijpend tijdsbeeld met dieper resonans.

Het wil ons voorkomen, dat Hendrik Prijs, fragmentarisch althans, naar dergelijke verbreeding van zijn gezichtsveld heeft gestreefd. Het is jammer dat de conceptie zelf van zijn boek, de ontplooiing van dergelijk fresco onmogelijk heeft gemaakt. Prijs laat nl. de heele geschiedenis afwisselend en broksgewijze door de vier betichten zelf verhalen. Zoo maken we kennis met Suske de Poup, zijn derde vrouw Anastasia Kaky, het Voorvelleke en diens zoon. Door hen zelf worden we ingewijd in hun ellendig leven en misdadig bedrijf. Men heeft den indruk, dat de schrijver de rechtsverhooren

[p. 187]

zoo dicht mogelijk heeft gevolgd. Tegen dergelijk opzet bestaat niet meer bezwaar dan b.v. tegen een roman in brieven, op voorwaarde dat het consequent wordt doorgevoerd, doch juist daarin heeft Prijs gefaald.

Eerst en vooral is het een volslagen dwaasheid iemand van uit de regionen der eeuwigheid zijn aardsche avonturen te laten vertellen, terwijl weinige bladzijden verder duidelijk voelbaar wordt gemaakt dat de procesakten spreken en niet de onsterfelijke zielen der geroosterde ‘helden’. Zoo is er een voortdurende tweeslachtigheid in dit boek, een bestendig slingeren tusschen literatuur en leven: de schrijver kan zich niet aan de discipline die zijn eigen concept vereischt, onderwerpen en speelt ‘souffleur’ voor zijn personages. Van daar dat de vertellende personages hun actueel-anecdotisch levensverhaal niet aarzelen te kruiden met zijdelingsche historische beschouwingen, wat gezien hun socialen stand en ontwikkelingsgraad, meer dan onwaarschijnlijk is. Suske de Poup begint met een klacht over het feit dat hij tot de historie behoort, gispt de 18^e eeuw - ‘de meest stinkende eeuw der historie’ - maakt zinspelingen op de Fransche revolutie enz. Daarbuiten spelen allen van godver... en nondedju, maar het Voorvelleke vergeet al eens dat hij tot de meest primairen dezer aarde behoort en spreekt dan met zelfkennis over zijn cynisme. De meest luciede oogenblikken kent echter Suske de Poup; dan eischt het onvervalschte Vlaamsche rederijkersbloed zijn rechten op, en declameert Suske tot zijn vrouw: ‘Bedel, Anastasia, zeg ik. Schenk de oogen der menschen het vertoon van uw smartelijk hongerig gelaat,...’ (p. 46), of nog: ‘Kleed u aan, oude vrouw..., en ik leg haar hand op mijn vreesachtig hart... Arme vennoot, zwijg mij van het grijnzend gelaat van de poort der Hel van Ons Heer, die eeuwig is naar het schijnt. God weet dat ik deze dingen minder dreigend voel dan deze onzekere toestanden en die zeshonderd gulden, die mij schrik aanjagen.’ Of hij beschrijft de handen van zijn advokaat, die glad zijn ‘als een kinderhoofd en bezield. Men ziet er de blauwe bloedaderkens delicaat spelen, door de transparante melkwitte huid. Zij steken als vrouwenhanden uit de zijden mouwen van zijn jas en als hij er gebaren mee maakt, zijn zij het bekijken waard om hun zacht geweld, dat verzeker ik u.’ Het opvallend tegengestelde van dat ‘zacht geweld’ en het spontane ‘dat verzeker ik u’ is typisch voor dit eigenaardig mengsel van volkschen verteltrant en de neiging tot ‘literatuur’ maken. Of wat te denken van volgenden passus: ‘Ouders tilden de jeugdige voorwerpen van hun gelukkigen kommer (nl. hun kinderen) op de simpele kermisattractie (bedoeld wordt een paardenmolen), waarin ik, met andere achterbuurtkinderen, door gebrek aan stand en kermisgeld, als een slavenjonk het onmisbare en beweginggevende element vertegenwoordigde.’

Literair mag ‘Het zwakke Verzet’ als een mislukking worden beschouwd. Dat men het boekje uitleest, dankt het niet aan zijn literaire waarde, maar aan het curieuse van zijn onderwerp. In de laatste hoofdstukken, waarin de vonnissen worden voltrokken, wordt men dezelfde beklemming gewaar, die uit de luguber-zakelijke 16-eeuwsche kronijken spreekt, met hun halsrechtingen en brandstapels. Het leven haalt het hier op de literatuur.

Bert Ranke.