Westland. Jaargang 1

Poëzie en Thematiek

PROF. Dr P. SOBRY, A.J.D. VAN OOSTEN, JAN H. EECKHOUT: ‘Moderne Vlaamsche Religieuze Lyriek’. (Uitg. De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen). - Na de bloemlezing: ‘Moderne Nederlandsche Religieuze Lyriek’ heeft ook Vlaanderen zijn tuiltje religieuze verzen gekregen. Waar de samenstellers de Nederlandsche dichters in een protestantsch, een katholieke, een onafhankelijk en zelfs een Marxistisch kamp onderbrachten, daar hebben ze de Vlamingen broederlijk gelijkgeschakeld. Het is best zoo. De oorsprong van het religieus gevoel is ook steeds van één en denzelfden aard. De aandrift stuwt steeds uit de metaphysische gebieden. Het is de stem der hartsdiepten in dialoog met de levensbestierende krachten; de reactie van de ziel op het goddelijk geheim

[p. 89]

dat brandt in alle levensvormen, in alle gestalten der natuur. Het is altijd verheven aanvoeling van het leven.

Maar we voelen de vaagheid dezer omschrijvingen en zijn onmachtig er de misten uit te verdrijven. Ook het gevoel zelf blijft mysterie. We staan hier zooals de vaardige analyticus Benjamin Constant - die dit onvermogen zoo subtiel deed aanvoelen - le pied au mur. ‘Si l'on m'accusait ici, de ne pas définir d'une manière assez précise le sentiment religieux, je demanderai comment on définit avec précision cette partie vague et profonde de nos sensations morales, qui par sa nature même défie tous les efforts du langage. Comment définirez-vous l'impression d'une nuit obscure, d'une antique forêt, du vent qui gémit à travers der ruines ou sur des tombeaux, de l'océan qui se prolonge au delà des regards? Comment définirez-vous l'émotion que causent les chants d'Ossian, l'église de Saint-Pierre, la méditation de la mort, l'harmonie des sons ou celle des formes? Comment définirez-vous la rêverie, ce frémissement intérieur de l'âme où viennent se rassembler et comme se perdre, dans une confusion mystérieuse, toutes les puissances des sens et de la pensée?’

Al worden we bij het beleven van schepping niet door wierookgeur omwasemd; toch treden we in een religieuse sfeer. Er bestaat ook een buiten-kerksche religiositeit. In essentie is het wezen van elken kunstenaar religieus. Geen komt tot een creatie indien zijn ziel de levensslag niet voelt van het hart van de wereld, het hart van alle dingen. Scheppen is steeds streven uit het ik naar de al-eenheid; daarom ook zijn gedicht en gebed zoo nauw verwant. Beide zijn gloed, ontdaan van tijdelijkheid. Hiermee leveren we den dichter geen hemelvaartbiljet en de religieus gestemde persoonlijkheid geen vrijgeleide om in de tuinen van den Parnassus te kuieren. Dit laatste document hebben de samenstellers der religieuze bloemlezing maar al te kwistig rondgedeeld. De opname van dichters die

‘meer in goden
dan in God geloofden’

bewijst dat ze zich niet te orthodox hebben aangesteld. Waar ze de poëtische norm gebruikten had hun gebaar wel wat minder breed mogen zijn. Het is natuurlijk voor Vlaanderen dat de lyriek in hoofdzaak ‘godsdienstig’ is. Maar ook hier voelt men reeds de

[p. 90]

naweeën van een rationalisatie van het geloof. De dynamische kracht, die hartsdrang die zoo hevig aangrijpt in de middeleeuwsche lyriek, die Godshonger brandt niet meer in de verzen. Verscheidene der hier samengebrachte dichters verwarren de wijding die rond het sacramenteele of rond de bijbelsche motieven draalt, met poëtische trilling. De bezinning stolt in statische gedichten die niet alleen beweging maar ook bewogenheid ontberen:

Gij komt in zegen-regensluiers
aan hooge luchten uitgesleept.

Gij blaakt met weerglans mijn gelaat
van sneeuwveld zonversmolten.

In weelde van den zomertuin
laat Gij bedwelmd mij bloeien

Lijk recht op 't tabernakel speerst
de morgenstraal,
zoo treft me uw zon, uw licht.

Gij komt in zacht versmolten glans
van water, droom en stilte.

(Dr Joris Caeymaex, pr.)

Dichters als C. van der Straeten, Longie, Elsland (wiens vers ‘Hoogmis’ een karikatuur werd van Gijsen's ‘Mislezer’) e.a. blijven haken in de anecdotiek van het eeuwige d.i. zij groeien niet meer buiten de grenzen hunner symbolen. Hun gedachten zijn aardsch zwaar en missen de stuwkracht van het alles doorlichtend gevoel. Waar we de wijsgeerige oprispingen van Johan Daisne als a-poëtisch verwerpen daar kunnen we evenmin de Kerstnaïviteiten van Bilcke of Vertommen als lyrisch aanvaarden, het zijn eerder almanakversjes:

Lach nu kindje de menschen toe
het leven maakt hen zoo mat en moe.

Helaas, waar is het zuiver timbre van het naïef-geestelijk lied gevaren? De bewustelooze verrukking van het kind in ons bloeide nog eenmaal in Gezelle, daar was deemoed, daar was overgave. Na

[p. 91]

hem kwam geen dichter meer die zoo onbewust zijn innige verhouding met God uitzong. Uit de geestelijke verzen is de klank van tijdeloosheid verdwenen, het lied ‘verzielt’ niet meer. Er wordt te veel geofferd aan het decoratief, door dichters die te bewust hun Hallelujah zingen zonder dat hen de communie met de krachten van voorbij de kimmen dwingt. De vroomheid wordt - in het vers althans - geen liefde. Mijmerende verteedering en innigheid klinken dof en hebben als antipode een koortsige exaltatie (Gery Helderenberg). Het ‘streven’ der dichters stoot door de woorden. Voor velen is het geloof, zooals de sereene dichter Aug. Van Cauwelaert eens opmerkte ‘slechts als een correctief op het leven’. In heel de religieuze poëzie valt het op hoe de verbondenheid met de bovennatuurlijke krachten, haar onmiddellijk karakter verloren heeft. De Gothische zin ging teloor. Het intuïtief één worden met de wereldziel is de dichters van een op de rede ingestelden tijd niet meer gegeven. De spontaniëteit die zij ons trachten te suggereeren klinkt gekunsteld. Zij zijn zoo in zich zelf gekeerd en bekommerd om het mysterie dat ze zelve zijn, dat ze het mysterie buiten hen vergeten. De geestelijke energie tracht te redden waar het hart in gebreke blijft. In verijling zoeken enkelen weer voeling. Het is de inertie van het mystisch stuwen die in hen nog nawerkt; maar deze kracht heeft er haar vrije mannelijke beweging bij ingeboet. Tot een contact komt het niet.

Eenmaal is een tragische dichtersziel langs volkomen innerlijkheid overgeheveld in de wereldziel. Een moment, de eigen beperktheid ontstegen vond K. Van de Woestijne het klare ‘Bergmeer’ ‘de rust der ruimte’ maar toch ‘het oord dat ruischt van rustelooze bronnen’. Daar kende hij de levensverwondering

‘of alles nog gebeuren
of alles nog beginnen moet’

die het gemoed de rijkste potentie geeft en brengt in staat van genade. Dan is communie mogelijk.

W. Vaerewijck