Westland. Jaargang 1

[p. 57]

Vlaamsche Letteren

De dichter August Van Cauwelaert

Nu wij na lezing van Van Cauwelaert's verzen even nadroomen. voelen wij hoe serene hoop in ons hart overgeheveld werd. Deze verzen, mezzo-voce gesproken, dragen, ondanks een rijken menschelijken neerslag, de zalving der ontijdelijkheid. Ze streven naar en bereiken steeds een rustkern en dat is hun stevigheid. Alle kunst is beweging, maar deze beweging moet richting en doel kennen, wil ze niet verijlen. De Ahnung van den komenden vrede doorruischt Van Cauwelaert's verzen, ook waar deze vorm vonden in de meest gespleten tijden. Waar anderen blind staan, ontwaart hij nog steeds de teekens der bestendige goddelijke aanwezigheid. Dit ervaren richt zijn hart. Hoe dwaas en wild het geluid ook is, dat uit 's levens orgelpijpen spuit, hij weet, dat het in God's hallen harmonisch zal uitvloeien. Er is geen steigering in zijn oeuvre, geen onrustkurve, die tragisch heftig uitschiet, al heeft de dichter ook zijn tragedie beleefd en verklankt. Physisch wee heeft hem zwaar beproefd, toch heeft zijn psyche er geen groote verschuivingen door gekend. Zijn vredevol wezen werd niet ontwricht daar het de levenscontinuïteit als een zekerheid voelde, die als olie de momenteele levensbranding weer tot rust bracht.

Redeloos vertrouwen is de stem zijner diepere persoonlijkheid. Onbewust komt hij tot de coördinatie der verscheidenste gevoelens door een evenwichtige innerlijkheid. Elke ontbondenheid, elke onbesuisde vaart is hem vreemd. Hij houdt voeling met de ordenende machten van dit heelal. Geen doolaar is hij in het enge binnenland van onbestemde verlangens. De eigen individualiteit vermengt zich met den godsgeest die alle leven doordrenkt en al doet zijn ingetogen toon het eerst denken aan de stem van een lyrischen intimist, toch is er in zijn vers meer cosmische ruimte en meer levensgloed dan wij vermoeden.

Al wast tusschen de in 1909 en in 1913 gepubliceerde ‘Verzen’ veel ééndagskruid, toch is er menige laat waarin de leefkracht

[p. 58]

ruischt. Deze gedichten zijn in de eerste plaats: het beproeven der poëtische vaardigheid van een jong mensch die groote mogelijkheden in zich voelt. Geheel de wezenheid der jeugd van vóór 1914 karakteriseert deze poëzie: een onbestemde weemoed, een haast vrouwelijke verteedering van somnambulisme van de ziel en hier en daar een hoogere toon van zachte vervoering. Tevens treft hier - en dat vooral hoort bij de tragedie van vóór '14 - een uiterst verfijnde nuanceering, een zorgvolle weergave der tinten. Zooals alle jonge dichters van alle tijden hun tol aan de schoone materie betalen, zoo vorderde ook het teeder-esthetisme een losgeld van Van Cauwelaert. Hoe onmogelijk het ook schijnt, de jeugd hecht zich eerst - althans in de poëzie - aan een zeker programmatisme, een verkalkende kunstmatigheid die ze slechts langzaam kwijt raakt. De gevoelens worden opgeroepen en het hart bedriegt zichzelf. Het klopt op vreemde maat. Het is voor den dichter de tijd der schemerwoorden, geen essentie geeft hij, maar literatuur, geen ‘verkernd woord’ maar muzikaliteit. Deze muzikaliteit heeft in Van Cauwelaert's verzen twee toonaarden die op eigenaardige wijze kunnen samenklinken. Een Gezelliaansche klaarheid doortinkelt vaak het omfloerste Van de Woestijnsche gonzen. Maar wie goed luistert hoort hoe reeds een eigen geluid de verzen bindt: de toon der innigheid van een voornaam wezen. Langzaam en indirect heeft Van Cauwelaert zijn eigen uitdrukkingsvorm verworven. Wanneer hij, bevrijd van het modisch natuurvooizeke en van den ‘weemoed schooner dan de schoonste vreugd’ met hart en gedachten bij de ‘lieve doode’ verwijlt; schrijft hij een moederlied waarin treffende accenten ook nu ons nog aanspreken.

Nu zeeg'nend de avond over alle menschen gaat,
die moede de oogen sluiten en den slaap verhopen,
goed moederken, zie 'k voor me weer uw lief gelaat,
en gaan als sterren weer uw slapende oogen open.

Daar brandt een eeuwge vreugde in 't stralen van die oogen
daar ligt een eeuwge rust in de 'ernst van uw gezicht,
in eeuwge liefde zijt ge naar uw kind gebogen,
dat iedren avond nog naar u zijn denken richt.
...............

[p. 59]

 

Ik zie u aan en uw gelaat is zacht en goed

 

als dat van heilgen die in helle nissen prijken.

 

Ik zie uw verre schoonheid, die 'k niet kan bereiken

 

en weet niet of ik blijde ben of weenen moet.

De dichter groeide echter door het vuur. In de beproeving van den oorlogstijd versoberde zijn zegging en werd zijn woord schrijnender. Vaak vond hij nu de onvervangbare expressie voor de verhevigde gevoelens die zijn leven spleten. De idee, de emotie vullen het vers en herscheppen het tot zingenden geest. Hij zoekt niet naar de schoonste akkoorden, maar vangt onmiddellijk den klank die bij zijn emotiviteit hoort. Een klaar plichtsbewustzijn vermannelijkt zijn woord. Instee van kabbeling komt er slag in zijn vers en een gedrongenheid die het geheel verstevigt. Wat het verliest aan tooi, wint het aan substantie en aan bewogen innerlijkheid. De lichte verharding der materie schaadt nergens de zachte innigheid: die gedempte tweede stem. Ook de toon van kalme zekerheid kan die warme resonans - die intieme persoonlijkheid van den dichter die ons geheel doordringt - niet smoren.

De berusting, die geen fataliteit is, houdt de verzen kuisch van compositie. Zeldzaam is de pathetische bazuinstoot of de romantische gezwollenheid die den mensch der droomen vordert tot de daad. Beheerscht en passieloos zal hij het gebaar volbrengen met de kracht die het geloof in een plicht hem schenkt. De woorden die hij den gesneuvelden dichter Reinhard Joannes Sorge wijdt, gelden voor hem zelf:

Maar uw hart had geen haat of schuld verdorven:
gij hadt dees hooge vreugd verworven:
waar u 't dwingend en moordend bevel ook zond,
te zijn: Gods offer en zingende mond.

Stille, ingetogen heroiek, die nergens het kader van het menschelijk-mogelijke vervormt. Zijn daadvaardigheid is er een die zelf geen eischen stelt, maar die bestaat wijl hooger krachten haar wenschen. Het eenig utilarisme dat dit leven richt is dit der ziel. Het stut en beschermt de gevoelige menschelijkheid, die in jarenlange oorlogstormenten gestadig belaagd werd. Het geeft hem het vermogen te stijgen:

[p. 60]

 

tot 't vredig licht van eeuwigheid

 

hoog boven dood en leven.

Maar geen individueele beperktheid houdt hier den dichter gevangen. Hoe hij ook, geestelijk om zich te vermannen in de abstractie vlucht, de diepe deernis houdt zijn hart beneden. Het is deze nobele humaniteit die hem zijn klank van vaderlijke teederheid geeft wanneer hij over zijn lotgenooten spreekt: zijn jongens. Hier ervaart men zijn bovenpersoonlijk karakter. Zijn individualistische wezenheid kent geen trots, geen afzondering, maar is er eene die zich verdeelt en die zich dienstbaar maakt.

In schans en gracht blijft Van Cauwelaert werkelijkheid en droom beleven. Zijn stil maar moedig aanvaarden van het oorlogsgebeuren weert echter den weemoed niet. Maar het sentiment is beheerschter en vooral zuiverder dan in de vroegste verzen. De ontzettende realiteit brengt hem nooit tot grove visie of tot een rauwen toon. De primaire gevoelens worden gelouterd voor hij ze vorm geeft. Al deze verschijnselen wijzen op een klassieke geaardheid, op een doordachte constructie, die geen geledingen vertoont, want een zacht lyrisch leven houdt alle deelen samen. Maar eenmaal - de eeuwigheid nabij - verloopt dit zachte leven haast in een lyrische stilte die beklemt; men voelt de stem zwichten in ontijdelijkheid:

Draag me zacht: door al mijn leden
klopt het haemren van uw voet:
Draagt me zacht: bij iedre schrede
Drupt mijn klare, levend bloed.

Draagt me zacht: door de ijle landen
waait de nijd'ge wind zoo koel;
Of zijn 't al uw kille handen,
Dood, die 'k om mijn slapen voel.

Draagt me zacht, gelijk een blanke
Lampevlam in woel'ge lucht;
Eer dees kostbaar-laatste spranke
Leven doove met een zucht.

[p. 61]

 

Draagt me zacht: hoe daalt zoo dicht en

 

Hel de hemel over mij...

 

Ben ik reeds de sterrenlichte

 

Poort der eeuwigheid nabij...

Dit vers, niet meer dan een ademstoot, aarzelend van angst voor de naderende ijlte, is een der aangrijpendste poëtische momenten in de Vlaamsche letterkunde der laatste decennia.

Waar de genaden van poëzie en geloof samenstroomen, daar spreekt dit duldzaam dichterhart woorden warm van dankbaarheid voor dit aardsche leven. Geen evangelische geestdrift, geen filosofisch of literair Christianisme, maar een religieuze innigheid doorlicht dit vers. De bliksemende visioenen der mystici kent de dichter niet. Hij is evenmin een door het vuur van den Godshonger verteerde asceet. Maar in eenvoudige meditaties belijdt hij zijn overgave aan de bovenaardsche macht zonder dat zijn humane godsdienstzin het aardsche verloochent. Zijn religiositeit blijft in de menschelijk-emotieve sfeer. Waarachtige innige vroomheid, zonder speculatieven drang, is zij de kern van zijn dichterschap. Zijn godsverbondenheid is wezenlijk, haast voelbaar. Ze doordringt alle poriën van zijn psychische gestalte maar deze schiet er haar wereldlijke realiteit niet bij in. Hij assimileert de bovenaardsche werkelijkheid, maar beseft dat dit vermogen een genade is waarvoor hij oneindig dankbaar hoeft te zijn. Het verleidt hem niet tot gemeenzaamheid of een haast luidruchtige vertrouwelijkheid met de hemelfiguren. Ootmoed en schroom bepalen zijn verhouding tot hun geestelijke persoonlijkheid, doch hij vult ze met een warme menschelijkheid waardoor ze uit hun nissen treden. Dan worden hun gebaren - zonder iets van hun adel te verliezen - weer gewoon, maar in ons brengen ze een buitenaardsche lichtheid. Inniger communie is niet mogelijk dan in de ingetogen kantieken voor Maria waarin de dichter zijn teedere bijna weeke devotie en zijn diepe erkentelijkheid voor een onverhoopt herstel belijdt. Een verstild verblijden doorstraalt de materie dezer verzen zonder dat ze esoterisch worden want weinig religieuze poëzie behoudt zulke menschelijke spanning als de stukjes: ‘Maria's Kindje’; ‘Verwachting’ en ‘Maria Maagd’. Hier is weer die eenvoud des harten die eens het ‘Ons genaket die avondstar’ uitsprak. Alleen een hart vol van eeuwigheidsbesef uit zich

[p. 62]

in zulk evenwichtig rhythme. Maar hoe bereid ook tot volledige overgave, toch kan het niet immer de vleugen spijt om het vergankelijke leven verbijten. Er is zooveel waaraan een gevoelig mensch zich hecht. Ondanks alle beproevingen vindt hij toch een gelukkigen levensvorm in een vriendschap of de liefde tot de vrouw en de kinderen. Het scheuren dier aardsche verbondenheid doet pijn. Bij het bezinnen op de overvaart zwelt het donker timbre in het vers aan. Voor dezen dichter die nooit een pogen deed om in een platonisch geluksrijk een schuilplaats te zoeken voor de soms snijdende levenswinden, is er bij de doodsgedachte: ‘geen wrok, geen vrees, geen bitterheid, alleen gij kent dat wel, dat noemloos spijt’ om ‘iets teers dat hem aan de aarde bindt’.

De wijze waarop Van Cauwelaert over het familieleven spreekt toont met hoeveel meer intensiteit deze dichter dit bestaan doorvoelt, dan gelijk welk Vlaming voor hem. Het critisch cliché der vervlakking ten spijt, bewijst dit graadverschil hoe onze dichters - althans de voornaamste en alleen aan deze wordt een tijd gepeild - aan diepte wonnen.

Het is Van Cauwelaert's grootste waarde, dat hij over de stormgeneraties heen, de stille boodschap van het esthetisch en menschelijk bezinnen aan de komende geslachten brengt.

Zijn weemoed is geen decadent verschijnsel, want daartegenover staat oogenblikkelijk zijn zinvol aanvaarden van de werkelijkheid. Meer zelfs deze dichter verzuivert de levenssfeer door alle elementen die haar bepalen tot de essentieele te herleiden: vertrouwen, liefde en deemoed tegenover God's raadbesluit. Hierover spreekt hij met een klank van rijpe belevenis in de stem, wel drachtig van gevoel maar niet sentimenteel, want een taaie mannelijkheid kan men dit alles duldende gemoed niet ontzeggen. Deze duldzaamheid werd de innerlijke idee van waaruit Van Cauwelaert schrijft, die al zijn themata draagt en die ons een ootmoedig maar toch energische persoonlijkheid openbaart met een verheven zielsleven. Zijn verzen hebben niet alleen een nazinderend lyrisch accent maar wekken ook weerklank in het geweten en bereiken dus de volledigste ontroerbaarheid. Bescheiden van aanslag wordt toch onze heel persoonlijkheid in deze kunst betrokken en niet het minst door dien aangrijpenden toon van edel stoïcisme. Is niet hij de grootste dichter, die ons na een lyrischen tocht, terugvoert tot onszelf en ons dwingt

[p. 63]

tot confrontatie met de levenswet; hij die ons bewustzijn niet bedwelmt maar die tegemoetkomend aan de esthetische nooddruft ons tevens leert hoe men door de smartvolle werkelijkheid toch steeds rijker en vruchtbaarder wordt? Zijn kunst is naar Van Langendonck's woord ‘vorm van leven’. En hoe hypothetisch het karakter van de algemeene synthese steeds is, toch lijkt ons deze ‘vorm van leven’ voor Van Cauwelaert's poëzie de nauwkeurigste. Geweten, hart en brein vullen zijn verzen met de uitdrukkelijkste ervaringen hunner fijn-menschelijke sensabiliteit. Ononderbroken is de intieme verbondenheid met de gestaltegevende elementen van het bestaan: liefde en geloof. De dichter bekommert zich niet om verstandelijke levensbepalingen. Geen rationeele dorheid verstart zijn woord; empirisch vond hij zijn levensvorm, zijn verhouding tot de algemeene waarheid, zoo zinvol weer te vinden in het vers van dien anderen religieuzen dichter R.A. Schröder:

Herr - Wenn Du bereit bist
Wird dein Knecht bereit sein.

Deze overgave hindert nimmer Van Cauwelaert's innig-gevoelige ‘Erlebnisfähigkeit’ waarvan ook zijn laatste uitingen in de poëzie getuigen. Integendeel werd zij een prikkel tot diepere beleving der levensverschijnselen en verrijkte en volledigde de menschelijkheid waarvan men de ontwikkeling in deze eerlijke en delikate verzen niet zonder ontroering volgt.

W. Vaerewijck