Werk. Jaargang 1

[p. 18]

‘Fides caritas ratio’

De fabriek ligt even buiten de stad. Ze bezit een hoogen toren, waarop in enorme letters staat: ERASMUS, 's Avonds zijn de letters verlicht en blinken u tegen, als u van op een eerste verdieping in het hart van de stad, naar het Noorden kijkt. Overal in de stad en in het land hangen plakbrieven. Ze toonen u: Erasmus die zich van een stofzuiger bedient. Ze zeggen u: ‘doe zooals Erasmus’, en u draagt dat motto met u, een heelen dag. U vergeet het, maar 's anderendaags, op een andere plaats, of in een andere stad, ontmoet u weer die man Erasmus. Nu onthoudt u zijn naam, vier dagen, en u vindt het vervelend, er altijd aan te denken. U gaat naar een kinema. Er wordt u een reklamefilm afgedraaid, waarvoor u niet betaalde en waarom u niet vroeg. De reklamefilm toont u hoe zich Erasmus van den stofzuiger bedient, met een vaardigheid die u niet van hem vermoedde. U herinnert zich, eens gelezen of geleerd te hebben, dat hij een wijsgeer was. Maar dat heeft hier niets te maken, de naam klinkt goed en verankert in het geheugen als een unicum. Want, de stofzuiger Erasmus is een UNICUM.

Er zal u minstens éénmaal per week daarvan een verkooper willen overtuigen, die onverwacht aan uw huisbel trekt, met een stortvloed van woorden u tracht te overrompelen, of in het ergste geval, zijn voet tusschen de deur spaak zet, zoodat u haar niet kunt sluiten. Maar er komen zoo alle dagen van die verkoopers u lastig vallen, voor radio's, voor naaimachines, voor woordenboeken, en u geeft ze allen den bons. Die Erasmusverkoopers zijn geen rijke lui. Iemand die zonder werk valt en maanden lang geen betrekking vindt, en toeziet hoe het weinige geld dat hij bezit wegsmelt, besluit er toe Erasmusverkooper te worden. Tijdelijk, want men houdt dat niet lang vol. Het is wonderlijk hoe weinig menschen zich interesseeren voor een stofzuiger en hoevelen reeds zulk apparaat bezitten. De Erasmusverkooper heeft in het gunstigste geval een kleine ‘fixe’, en een groot per-

[p. 19]

cent op den verkoop. Dat groote percent geeft hem veel moed in den beginne, en veel wantrouwen tegen het einde.

De fabriek is Amerikaansch. De werkers zijn lieden uit eigen land, de goedkoopste krachten van Europa. De bestuurders zijn Yankees. Er is Mister Sloan, de directeur, en Mister Crocway, onderdirecteur, en Mister McGuffy, de verkoopschef, en dan nog enkele ingenieurs.

Mister Sloan heeft goede betrekkingen in de States, veel geld, en weinig interesse in het eigenlijke werk. Hij is specialist in golf en houdt er van, naar vreemde steden op zakenreis te gaan. Hij heeft een uitgesproken afkeer voor negers, zooals ieder zuidelijke Yankee die zich respecteert, en toen hij eens in Holland melkkarren zag met hondenspan, schreef hij onmiddellijk naar een vriend in New York, dat hij nu het meest achterlijke land had gezien.

Mister Crocway doet het werk. Dat is het eenige waarvoor hij belangstelling voelt. Op een dag dat een van de chefs hem den dood meldt van een ander afdeelingshoofd, antwoordt hij zonder op te zien: ‘All right, zoek er een andere’. Hij draagt dikke brilleglazen en speelt steeds met een speld, wanneer hij u van achter zijn brilleglazen zit te monsteren. Hij zal u zeggen: ‘ik geloof u niet, roep Mijnheer Van Daelen’, en onthutst ga je buiten. Dit zelfs indien je chef bent, want lageren in rang zijn voor hem gelijk aan Erasmusapparaten. Die apparaten kunnen gek doen. Op een dag komt de meester uit New York: Mr. J.S.C. Slyter, general manager for Europe. Die wil de stad eens zien. Mijnheer Van Daelen beveelt Mr. Sloan Van Zijpen aan, een intelligent bediende. Die zal Mr. Slyter rondleiden. Mr. Sloan vraagt Van Zijpen: ‘Wat ga je toonen?’. Van Zijpen glimlacht en vraagt: ‘Waarvoor interesseert zich vooral Mr. Slyter? Kunstwerken of de haven of...’. Mr. Sloan's gezicht betrekt. Hij antwoordt beleefd: ‘Mr. Slyter interesseert zich uitsluitend voor Erasmusapparaten, maar u kunt hem de haven toonen.’

[p. 20]

Mr. Slyter is een welopgevoed mensch. Hij toont belangstelling voor de haven, voor de kerken, voor de menschen en voor den jongen man. Hij houdt niet alleen van Erasmus, maar ook van echt kantwerk en kaas, jonge Hollandsche kaas of echte Port Salut, maar vooral jong. Beiden rijden in de auto van Mr. Sloan rond.

Ze rijden voorbij Roethout die langs een boulevard loopt. Ze weten niet dat hun aller lot aan Erasmus verbonden is. Roethout is Erasmusverkooper. Hij heeft een vierkanten kartonnen doos aan de eene hand bengelen, en een lange kartonnen doos onder den arm. Hij wandelt in de stad. Zijn liefde en zijn haat. Ze is even jong als over tien jaar, dezen voorjaarsmorgen. Ze is even mooi, en even leelijk. Een heksenketel. Ze is jachtiger nog. Ze maakt meer lawaai, ze is killer en vijandiger, nu hij haar moet overwinnen. Ze verandert steeds weer van uitzicht.

Op een dag zingt de gansche stad. In elke straat kweelt Gigli op hetzelfde uur, bij uw tante, in het café waar u steeds komt, in het groote magazijn, overal Gigli. Daarna volgt een militaire marsch en dan verzekert u een voetbal- of een bokskampioen dat de Erasmusapparaten de beste zijn. De autos toeteren, de trams rammelen, de dagbladverkoopers schreeuwen. En plots beseft u dan weer de verandering: de radio's zijn uit de straten verdwenen, de autos toeteren niet meer. Is de stad daarom rustiger? Aan de doorloopende kinema's wachten rijen menschen hun beurt af. Ze wachten op het zich gezellig voelen in het donker, te midden een kudde. Op het roerloos zitten en toch meebeleven de illusies van het witte doek. Op enkele uren uit eigen leven treden voor weinig geld.

Roethout loopt langs een boulevard. Rijen heerenhuizen. Advokaten en dokters. Autos voor deur. In die huizenrijen diepe gapingen. Er worden woningen afgebroken. In de plaats verrijst een modern appartementenblok. De heerenhuizen zijn te hoog belast. Men kan zijn geld beter beleggen en een appartement bewonen.

In een stille straat is een café. Voor het venster zitten twee meisjes. Er zijn veel zulke straten in de groote

[p. 21]

moderne stad. Er zijn veel zulke meisjes. Het is crisis. Het gekontroleerde havenkwartier werd jaren geleden afgeschaft. En de scharen vrouwen die dien Moloch voedden, hebben zich over de stad verspreid. De voorposten van dat leger zijn te vinden langs de groote banen, die naar de stad voeren. Ook in de vele straten, naar het hart van de City, daar waar het geld zit. Als een poliep...

Roethout loopt rond. Waarheen zal hij zich nog richten, vandaag. Hij heeft er den moed niet toe, brutaal te zijn, om geld te winnen. Hij behoort immers tot die leegloopers die niet om geld geven en zich niet amuseeren willen. Het is een misdaad in de groote stad, geen ambitie te hebben. Het gebod is: meedoen aan den stormloop om te bezitten. Niets telt meer. Moraal, goed voor enkele geloovigen. Beleefdheid, dient tegenover meerderen om iets te bekomen, of hen om den tuin te leiden.

Er is onrust in de stad, onrust en vrees voor morgen. Wat zal morgen brengen. Laat ons leven, nu, vlug, jachtig. De landsbesturen volgen elkander op. Er is een tekort, en men gaat met verlof. Laat de gekken, die goed van kwaad onderscheiden en er onder lijden, die werken en vooruitzien. Ze zijn gewone menschen. Die kunnen niet mee. Sustine et abstine.

Roethout loopt voort. Hij ziet de machine in handen van die millioenen zonder hoofd. Nooit heeft de geschiedenis zulk gevaar gekend.

Op dat oogenblik staat hij aan den rand van de stad. Het is vreemd hoe onze gedachten kunnen omslaan door wat we aanschouwen, en hoe de hulp ons komt in hoogsten nood. Te midden het veld staan enkele rijen huizen. Moderne architectuur. Sobere, zuivere lijnen, eenvoudig, dus Goddelijk. Proporties en kleuren, lijnen en bogen, en wolken erboven. Nieuw leven. Openbaring van de toekomst. Openbaring van de komende rust. De mensch zoekt rust. In de jachtende moderne eeuw heeft hij dat verlangen geuit in wat hij het meest modern heeft willen scheppen: in de architectuur. De toekomst is aan ons. Ze ligt buiten de stad. Ze is de gedachte die schept, die harmonie zoekt, in de volmaakte rust. Niets is sterker dan zij.

[p. 22]

Roethout ademt diep en blijft staan, in aanschouwing. Dat zal hij trouw blijven. De gedachte, zijn jeugd. Hij zal ze niet verraden, al wil daarom de stad zijn ondergang. Hij zal niet verachten, om niet te moeten haten. Hij zal dienen om niet te moeten verachten.

Als een enorme spin ligt de stad op het land...

ERIK DE ZWETH