Watapana. Jaargang 3

[p. 17]

Oudste taalkundige momenten van de A-B-C-eilanden

In de prehistorie, op de overgang naar het historisch tijdperk, wordt er een taal op de abc-eilanden gesproken, die ook voorkomt a) in het aan hen nabije schiereiland Paraguana, b) in de richting Barquisimeto, c) in de richting Maracaibo. De situatie op het schiereiland Paraguana was eerst zó overeenkomstig met die op Aruba. Bonaire en Curaçao, dat men van vier eilanden zou spreken, ware het niet, dat Paraguana met een heel dunne strook aan het vasteland zat. (Tot op heden kent Curaçao een Parasâsa).

De toen gesproken taal was een taal, die soms de indruk maakt alsof zij op enkele, wellicht mythologische punten, zelfs overeenkomsten heeft met Noordamerikaanse indiaanse talen of dialekten, is in hoofdzaak het Caquetio, iedereen van naam wel bekend. Een taal dus, die behalve op de Benedenwindse eilanden gesproken werd in een deel van thans Venezuela, misschien ook in Colombia. Zij zou zelfs als benedenlaag onder het Maya voorkomen, zoals het Keltisch onder het Germaans. Er is een getuigenis over, dat het een zeer fraaie taal is geweest. De suggestie van de Venezolaanse geschiedschrijver Hill Peña, dat het Caquetio wie weet welk groot deel van Zuid-Amerika besloeg, een vermoeden waarmee hij wil verklaren de Para-namen, zoals er boven twee aangegeven en welke tot diep in het Zuiden voorkomen, nemen we niet over. Zij wordt in zoverre nog lang op de plaats, waar deze kleine studie wordt geschreven, gesproken, dat de achttiende eeuw nog bereikt wordt, als we het volgende mogen aannemen: Een indiaan, door de door Pater Brada beschreven, Pater Schnabel uit de omgeving van Barquisimeto, waar de priester eerst werkte, meegenomen, kon zich ogenblikkelijk met de indianen op Curaçao verstaan, en terwijl dit wordt opgetekend, valt het op: m.a.w. we kunnen te doen hebben met een aan weerszijde voortgegaan eigen indiaans taalgebruik, dat zich handhaafde resp. naast het in Venezuela door de indianen overgenomen Spaans en naast het op Curaçao zich ontwikkelende Papiament. Eenmaal zullen we de uiterst fraaie eigennamen van Caquetio-opperhoofden in hoofdzaak, en van andere indianen uit de omgeving van Barquisimeto, publiceren, namen, nuttig voor het vergelijk, maar die tevens de grootste bewondering ongetwijfeld zullen opwekken. Zij zijn zeer fraai! De naam Caqueta in Colombia werd voor de Goeje aanleiding de naam Curaçao te benaderen met een daar rondom gesproken indiaanse taal; hoewel we deze toelichting niet tot de onze maken, lag er dus z.i. daar mogelijk materie voor vergelijk. P.M. Arcaya vroeg zich af of er in het zuiden van Venezuela nog iets van Caquetio zou bestaan; het is overigens een dode taal. Nogmaals, een verder vergelijk met bijv. het Noordamerikaanse Wichita verdient, al was het maar voor een enkel woord, wellicht een mythologisch begrip, m.i. toch aanbeveling. Aanbeveling, al omdat het niet aangaat op een eiland slechts in de

[p. 18]

omgeving naar aanknopingspunten te zoeken. (Wat is de omgeving van Aruba? Hoe komt het Nederlands op Aruba?) Wat nabij, en voor de hand ligt, is niet altijd het uitsluitende. De overeenkomst, waar de Franse ethnoloog Pinard op wees, tussen de zeskleurige grottekeningen op Aruba en die in Texas bij de rivier Brazos in de buurt, mag ons bijv. nieuwsgierig maken. Nu we bijval mochten vinden (zie het artikel van Jose Cruxent and Rouse van Yale University, Science) voor ons mondeling naar voren gebrachte standpunt, dat zelfs de Paleo-indiaan zich over zee bewoog en verplaatste, bij voorkeur zelfs, moge meer en meer het onderling contact over zee en de verplaatsingen langs de kusten de reikwijdte van de vergelijkingen vergroten. Curaçao 4400 jaar reeds bewoond, lieten we vaststellen. De verbindingen met en beïnvloedingen uit de omgeving liggen, bij wijze van aantekeningen, als volgt.

Er bestaan, zolang niet meer is gereconstrueerd, slechts heel enkele woorden van het Caquetio. Opgesomd werden door P.M. Arcaya de woorden Capu (slechte geest), Bariqué (grof rode oker, kleurstof), Guadabacoa of Adabacoa (geheel bebost), Quiccide (berg of bergland), Mene en Cumaragua (namen voor de pokken). De gegevens zijn uit Venezuela. Zó weinig woorden leek ontmoedigend weinig. Maar als men op deze onderwerpen ingaat, verbreedt zich gaandeweg de horizon. Wat betreft de ouderdom van de gegevens, zij zijn zeer oud; wat dat betreft, mag men van geluk spreken.

Gaan we op de woorden in, in de eerste plaats mogen we aan Capu besluiten, dat althans op Aruba iets van het Caquetio voortging tot deze eeuw. Want de reeds genoemde A.J. Pinard tekende daar einde vorige eeuw eveneens Capu aan, en wel eveneens in de zin van slechte geest. Van de weeromstuit geeft dat vertrouwen in de indiaanse woorden aangetroffen door onze eerste ethnoloog Pastoor van Koolwijk op Aruba, in dezelfde tijd. Het heeft zin, voorlopig zeker, hen deels te aanvaarden als overgebleven uit de oudste tijd. Hoewel er interessante observaties aan te doen zijn, zo weinig als ze zijn, de paar zinnetjes en woorden, die van Koolwijk en Pinard konden samenbrengen, zij zijn thans niet het eigenlijke onderwerp.

In verband met Capu moeten we het woord Capo door de kinderen op Curaçao gebruikt voor een soort vlieger tenminste noemen en even onthouden?

Bariqué, bovengenoemd, is op Curaçao vertegenwoordigd in de streeknaam Barkéceru. Het brengt aan: de plaatsnamen. Niet alvorens is begrepen, dat nog tijdens de opheffing van de slavernij de algemene opinie was, afwijkend van die van nu, dat het Papiament oud Spaans en Indiaans als grondslag had, zonder meer, kunnen we eraan beginnen. De marine-arts die dit naar voren brengt in 1863, zegt, dat men meende, dat op Curaçao een eigen groepering van indianen ophield te bestaan ten tijde van Napoleon (terwijl op Aruba deze nog voortging tot begin van deze eeuw).

De toponymie, al werd die verwaarloosd, behalve dan nog, dat diegenen, die iets vaststelden uitgingen van de gedachte, dat het volk sterk verbasterde, en zij ver-

[p. 19]

keerd reconstrueerden, dient een onderwerp te zijn, omdat daar schematisch het meeste materiaal inzit. Men stelle zich liever op het standpunt, dat de analfabeet sterk op zijn oren was aangewezen. Eerder werden fouten gemaakt, wanneer de plaatsnamen ethymologisch werden benaderd met Spaans, Portugees of Papiament. Oorsprong en voortdragen werden verward, spellingskwesties vergrootten de problemen, maar toch ligt op de kaarten iets dat vergeleken kan worden met de gegevens van elders. Hoewel van bijna alles wat een soort eigennaam is geldt, dat de ethymologische betekenis, die er in gelegd wordt, meestal dubieus is, geldt omgekeerd, dat men uit eigennamen niet een taal kan maken door hen te ontleden. Als groep dienen zij als de signalen van de verbintenis met het vroegere. Als zodanig blijken kaartnamen waardevol en wijzen de weg. Wij moeten erg huiverig staan tegenover de interpretatie. Tot in het befaamde Handboek van de Noordamerikaanse Indiaan toe, vindt men Hollandse plaatsnamen tot indiaanse begrippen herleid. Dat het omgekeerde werkelijkheid is, gebeurt op de abc-eilanden drie eeuwen lang onder Nederlandse leiding. Het onderzoek ernaar kan pas toekomen als 't ware aan enkele opgravingen. Aan een ontbolstering uit de verstarde blik. De vraag is daarbij dus nooit bijv. wat betekent de familienaam Suerka op Curaçao? Maar men kan echter te weten komen dat als ‘Xurcah’, die naam niet alleen op Curaçao voorkomt, dat zo geschreven het de naam is van een van de vier legendarische families, die als eerste een indiaanse half mythologische stad Tula betraden in de prehistorie. Een netwerk van zulke vondsten moet ons verleden kunnen belichten.

Naast de restanten van de dode taal in streeknamen beschikken we over interessante plant- en diernamen en eigennamen, liefkoosnamen en familienamen. Het één moet met het ander worden vergeleken. Het is een pionierswerk, maar soms zijn de gegevens opeens gemakkelijk en evident genoeg. Wabi bijv. op de abceilanden in het Papiament gebruikt voor een bepaald soort boom, is ook letterlijk de naam van een Caquetio-indiaan op de helft van de zestiende eeuw in de omgeving van Barquisimeto. Hier ging een eigennaam over in een soortnaam voor een boom, of veel waarschijnlijker, werd een boomnaam eigennaam (vgl. Charles Eyck). Hetzelfde speelde zich af met de naam Jobo: Taino (Aiti), maar ook in Venezuela, ook als plaatsnaam, en dan op Curaçao in de streeknaam Francisco Jobo. Hier is mógelijk de verklaring, men hield naast zijn aangenomen Christelijke naam ook zijn indiaanse.

Als we nog even ingaan op de plaats- en streeknamen, P.M. Arcaya ontleende aan Juan de Castellanos ‘Elegias de Varones Ilustres de Indias’ een aantal Caquetio plaatsnamen op de grens der prehistorie: Capatarida, Cumarebe, Tomodore of Tomadoré, Hurehurebe, Carao, enz.

Naast Cumarebe vinden we op Aruba Cudarebe. Tomadoré of Tomadoré waarnaast we op Curaçao de familienaam Atimadóre bezitten, levert het bewijs, dat het niet alles ‘Maduro’ was. In deze richting zijn talloze fouten gemaakt, en in het

[p. 20]

algemeen geldt, dat de geschiedenis van de West Indische Compagnie tot ontelbare ongelukkige conclusies heeft geleid. Onze cultuurgeschiedenis moet geheel van voren af aan bekeken worden. Het begrip van mythologische kikker Dori, moeten we bij deze oude plaatsnaam Tomadore en de familienaam Atimadore plaatsen. De Dori, een kikker, die op onze aardewerk restanten van de oude tijd voorkomt. En uiteraard volgt uit deze zaken de waarschijnlijkheid, dat Jan Doret en Jan Doran met Jan niet veel te maken hadden. Het ogenschijnlijke monnikenwerk kan heel wat interessante conclusies meebrengen; sommige zaken vrij zeker, andere niet onwaarschijnlijk maken. Wij moeten eraan levendig maken wat we kunnen, vooral om het geestesleven te achterhalen, een voorlopige grondslag leggen. Het Caquetio is een dode taal, al draagt het Papiament er nog aardig wat van verder. Het is onze Griekse wereld!

Er zijn nog vele typische zaken. Laten we het voorlopig bij deze ruwe schets laten.

Chris Engels

Opmerking:

Uit een brief van Chris Engels aan ondergetekende:

- Ik probeerde het stuk voor Watapana systematisch te herschrijven. Het lukte niet naar zin. De reden mag zijn, dat het eigenlijk een groot onderwerp is, waar je of vlot iets van kunt afdoen, of het geheel niet schrijven. Ik stuur je de pagina's op. Dan kun je zien of je er een geheel van kunt maken, of wilt, of niet; dan kan het vervallen. - en ook uit deze brief:

- Maar ik wil liever eerst naar voren brengen, dat men van iets ánders moet uitgaan. Zie maar, niet publiceren ook goed, gerust; want verkeerd publiceren deugt niet. -

Ik heb geprobeerd een geheel uit de pagina's te maken, zo ik gefaald heb, neem ik alle verantwoordelijkheid voor het artikel over de oudste taalkundige momenten van de abc-eilanden op mij.

2 februari 1971

Carel de Haseth