Watapana. Jaargang 2

[p. 20]

Resumé van de artikelenreeks van Dr. H.L.A. van Wijk over de ‘Oorsprong en ontwikkeling van het Papiamento’, verschenen in de nrs. 2, 3 en 4, Jaargang I (1968-69) van Watapana.

(Dr. van Wijk is lector Spaans en Portugees aan de Rijksuniversiteit te Leiden)

Dat de meningen over de oorsprong en samenstelling van het Papiamento bij de taalkundigen nogal uiteenlopen, daarvan getuigen de verschillende definities van de taal van Curaçao: ‘geradbraakt Nederlands gesproken door de inheemse bevolking van West-Indië’, ‘neger-Spaans’, ‘een mengsel van Nederlands, Spaans, Engels, Frans, Portugees, Afrikaanse en Indianentalen’.

De Zuid-Amerikakenner, Mr. W.J. van Balen, wijst in zijn studie ‘Papiamentoe en Portugees’ op de geringe aandacht, die bij de bestudering van het Papiamento is besteed aan het Portugees.

Dr. van Wijk wijst erop, dat de slaven, die van handelaars in Portugees West-Afrika gekocht werden, hun omgangstaal (verbasterd Portugees dus!) niet tijdens de overtocht leerden, omdat ze met deze taal al min of meer vertrouwd waren; immers, de negers die in de binnenlanden van Afrika gevangen genomen waren, werden niet onmiddellijk op transport gesteld. Het behoeft wel geen betoog dat deze negerslaven, gezien de verschillende plaatsen van herkomst, een Portugees spraken, dat was aangepast aan de fonetische, morphologische en syntactische eigenschappen van hun eigen talen.

Zo zien we, dat we in dit neger-Portugees de oorsprong moeten zoeken van het Papiamento.

Merkwaardigerwijs is deze omgangstaal van de negers tot aan het eind van de XIXe eeuw practisch niet beïnvloed door het Nederlands, met uitzondering van de woordenschat. De Nederlanders deden aanvankelijk alle moeite om zich de taal der onderworpen bevolking eigen te maken. Zo werden de militaire en civiele autoriteiten van Curaçao opgeleid in de Braziliaanse vestigingen van de West-indische Compagnie, waar zij ook in contact kwamen met het Portugees.

Ook vestigden zich op Curaçao vele uit Nederland en Brazilië afkomstige (Portugese) joden. Doch het Portugees gesproken door deze joden heeft niet erg veel invloed gehad op het neger-Portugees, alhoewel het zeker heeft bijgedragen tot de ‘de-afrikanisering’ ervan.

Opvallend is in het Papiamento het geringe aantal woorden afkomstig uit het ‘beschaafd’ Portugees, terwijl Afrikaanse trekken in overvloed aanwezig zijn. In de woordenschat van het Papiamento vindt men echter géén Afrikaanse taalkundige resten meer terug.

Met betrekking tot dit fenomeen merkt Dr. van Wijk op, dat ‘vanaf het moment dat de Curaçaose slaaf niet meer de minste verwantschap voelde met de “pas geïmporteerde” neger, d.w.z. de ongeciviliseerde neger uit de binnenlanden van Afrika, de taalkundige resten op het gebied van de lexicografie gedoemd waren een langzame, maar zekere dood te sterven’ (Watapana 2, pag. 16).

[p. 21]

In het Papiamento is slechts één woord van Afrikaanse oorsprong overgebleven, namelijk het achtervoegsel ‘nan’, dat het meervoud aan geeft en tegelijkertijd dienst doet als persoonlijk voornaamwoord van de 3e persoon meervoud. Naar alle waarschijnlijkheid zijn de benadrukte vormen van het persoonlijk voornaamwoord ‘ámi’ en ‘ábo’, die gebruikt worden om de zwakke vormen ‘mi’ (ik) en ‘bo’ (jij) te versterken, invloeden van analoge vormen in negertalen.

Daarentegen vertonen de fonetiek, intonatie en grammaticale structuur van het Papiamento bijzonderheden, die karakteristiek zijn voor verschillende Afrikaanse talen. Bijvoorbeeld:

-	de neiging om bij lange woorden de beginlettergreep weg te laten: ‘tende’ - Port, ‘entender’ (= begrijpen) ‘nifiká’ - Port./Spaanse ‘significar’ (= betekenen)
-	het plaatsen van een geaspireerde ‘h’ voor de beginlettergreep (klinker) van een woord: ‘habri’ - Port./Spaanse ‘abrir’ (= openen) ‘hunta’ - Port./Spaanse ‘untar’ (= smeren)
-	het nasaleren van klinkers: ‘fruminga’ - Port, ‘formiga’ (= mier) ‘nenga’ - Port./Spaanse ‘negar’ (= ontkennen)
-	de ‘verslapte’ uitspraak van woorden of het wegvallen van de implosieve ‘r’ en van de ‘r’ aan het eind van een woord: ‘la(r)ga’ - Port./Spaanse ‘largar’ (= loslaten) ‘pafó(r) - Port, ‘para fóra’ (= naar buiten)

Zoals gezegd, is het Afrikaans-Portugees het eerste dialect, dat op Curaçao werd gesproken. Hierboven hebben we de verwantschap van het Papiamento met de Afrikaanse talen aangetoond. Vervolgens zullen we zien, dat verschillende basis-elementen van de grammatica van het Papiamento van lusitaanse herkomst zijn. Bijvoorbeeld:

-	het partikel ‘lo’ (Port, ‘logo’ = vervolgens, daarna) wordt in het Papiamento, evenals in het Maleis-Portugees, gebezigd om de toekomende tijd aan te duiden.
-	de vormen van het persoonlijk voornaamwoord komen overeen met die van het Portugees.
-	bijwoorden als ‘fó’ en ‘afó’ (Port, ‘fora’ = buiten), ‘ainda’ (Port, ‘ainda’ = nog) komen óók in het Portugees van de Kaap Verdische Eilanden voor.
-	van lusitaanse oorsprong is ook het achtervoegsel ‘mentu’ (Port, ‘mento’). ‘Papiamentu’ komt dus van ‘papia’ (Port, ‘papear’ = babbelen, praten) én ‘mentu’.

In de Curaçaose woordenschat komen meer dan 70 Portugese woorden voor die óók in het neger-Engels van Suriname aanwezig zijn. Dit alles pleit in hevige mate voor de Afrikaans-Portugese basis van het Papiamento.

Aan het eind van de XVIIe eeuw verscheen het Spaans weer ten tonele tengevolge

[p. 22]

van de missionering op de A.B.C.-eilanden door priesters afkomstig uit de Spaanse koloniën. Daarna is de invloed van het Spaans op het Papiamento groter en groter geworden. Vergeten we daarbij niet de talrijke Venezolanen en Columbianen, die in de XIXe eeuw om politieke en economische redenen hun land verlieten en zich op Curaçao kwamen vestigen. Niet alleen deed de invloed van het Spaans zich gelden op het gebied van de woordenschat. Ook de fonetiek (Afrikaans-Portugees getint) werd beïnvloed.

Tot slot de invloed van het Nederlands op het Papiamento.

We hebben gezien waarom het Nederlands in de XVIIe eeuw bijna geen sporen naliet. Vanzelfsprekend werd de invloed van het Nederlands door de contacten tussen slaven en heersende klasse gaandeweg groter.

Met de oprichting van de scholen aan het eind van de XIXe eeuw, met het Nederlands als officiële taal, en met de vestiging van industrieën zoals de vestiging op Curaçao van de Curaçaosche Petroleum Maatschappij in 1915, wordt de grote stoot gegeven tot de penetratie van het Nederlands in het Papiamento.

Volgens statistieken, gemaakt door Rudolf Lenz en W. Hoyer, zijn er van de 2500 Curaçaose woorden 1625 afkomstig uit het Spaans/Portugees, 750 uit het Nederlands (dit is toch nog altijd een 30%), ongeveer 40 uit het Engels en het Frans, en de rest van Afrikaanse- of volledig onbekende oorsprong.

De taal van de Benedenwindse Eilanden is bijna de enige semi-Creoolse taal, die een culturele waarde bezit; immers, niet alleen verschijnen er kranten en tijdschriften in het Papiamento, doch ook romans, verhalen en gedichten. Jammer is echter, dat men nog niet is kunnen komen tot een uniforme ortografie.

M.P.A.M. Kerkhof